Titelgegevens / Bibliographic Description

Transcriptie

1 Titelgegevens / Bibliographic Description Titel Auteur(s) Willem Teellinck in het licht zijner geschriften (4) / W.J. op 't Hof. Hof, W.J. op 't In Documentatieblad Nadere Reformatie, 1 (1977), no. 4, p Copyright 2007 / W.J. op 't Hof SSNR Claves pietatis. Producent Claves pietatis / ; versie 1.0 Bron / Source Onderzoeksarchief / Research Archive Nadere Reformatie Annotatie(s) Over: Korte verhandelinge van de voornaemste christelijcke oeffeningen / nedergestelt door Willem Whately. Aanvulling in: Documentatieblad Nadere Reformatie, 5 (1981), p. 34. Website Nummer Sleutel tot de Nadere Reformatie B De digitale tekst is vrij beschikbaar voor persoonlijk gebruik, voor onderzoek en onderwijs. Respecteer de rechten van de rechthebbenden. Commercieel gebruik is niet toegestaan. The digital text is free for personal use, for research and education. Each user has to respect the rights of the copyright holders. Commercial use is prohibited. Het 'Onderzoeksarchief Nadere Reformatie' bevat digitale documenten over het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie in Nederland tot Het is doorzoekbaar met de 'Bibliografie van het gereformeerd Piëtisme in Nederland (BPN)' op de website 'Sleutel tot de Nadere Reformatie'. The 'Research Archive Nadere Reformatie' contains digital documents about reformed Pietism and the Nadere Reformatie in the Netherlands until These can be retrieved by searching the 'Bibliography of the reformed Pietism in the Netherlands (BPN)' database at the 'Sleutel tot de Nadere Reformatie' website.

2 1ste Jaargang nr WILLEM TEELLINCK IN HET LICHT ZIJNER GESCHRIFTEN (4) Korte Verhandelinge van de Voornaemste Christelijcke Oeffeningen. Het vierde werk van W. Teellinek dat van de persen rolde, was niet een door hemzelf geschreven geschrift, maar een door hem vertaald puriteins traktaat/e van de hand van William Whately. Dat het vierde geschrift van Teellinck evenals zijn eersteling een vertaling van een puriteins werk is, is vee/zeggend voor wat betreft de blijvende invloed die hij vanuit het Puritanisme in de eerste helft van zijn leven ondergaan heeft en het vormt als zodanig ook een bevestiging van de eerste twee conclusies die aan het eind van het eerste artikel getrokken zijn n.a. v. zijn eerste vertaling. Deze vierde pennevrucht van Teellinck dateert uit Bibliografische notities: 8 ; [XVI], 119,[1] pp. [/] titelpagina. [III-XVI] dedicatie van de auteur aan de proponenten en de christelijke gemeenten der Verenigde Nederlanden, geschreven in Haamstede en gedateerd tekst. [7] inhoudsopgave. Van dit werkje zijn twee drukken bekend: 1609, Middelburg en 1649, Dordrecht^. Gezien de uitdrukking op de titelpagina van de laatste uitgave: "In desen laetsten Druck" is het vrijwel zeker dat er tussen 1609 en 1649 één of misschien wel meer drukken verschenen zijn. Exemplaren van deze druk(ken) ontbreken tot nog toe echter.

3 106 Voorrede. In de voorrede geeft Teellinck vele bijzonderheden over zijn persoonlijk leven. Hierdoor worden we in staat gesteld ons een goed beeld te vormen van zijn persoonlijkheid als ook van zijn geestelijke ontwikkeling. In de loop van het jaar 1607 heeft William Whately dit geschrift in handschrift met nog enige andere dingen aan Teellinck toegestuurd. In een begeleidende brief had de auteur dit werk aan Teellinck alleen opgedragen. Nadat deze het aan enige van zijn beste vrienden te lezen had gegeven en deze verklaard hadden er zeer door gesticht te zijn, heeft hij besloten het in druk uit te geven. Hij zal de andere dingen die hij van Whately ontvangen heeft, ook uitgeven als hij merkt dat dit geschrift goed ontvangen wordt 2). Het opmerkelijke met dit werk is dus dat het niet in de taal waarin het oorspronkelijk geschreven is, gedrukt is, maar wel in de Nederlandse vertaling van het manuscript. Een unicum! Whately heeft dit werk niet opgesteld "uyt enckele speculatie syner herssenen, maer uyt eygen bevindt'nge, ende betrachtinge" 3). Tot navolging verhaalt Teellinck het goede werk dat de Heere gewrocht heeft in de harten van velen ter plaatse waar Whately het evangelie bediend heeft. Teellinck kan hierover getuigen uit eigen ervaring aangezien hij enige jaren geleden door de Heere onverwacht naar die plaats is geleid, waar de Heere hem tot zijn nog steeds voortdurende troost in de wandel van velen heeft laten zien wat een godzalig leven is. Hij beschrijft dan de wijze waarop het leven van het burgergezin waar hij terechtkwam, ingericht was: "'S morgens by tijts maeckte sich een yegelijck op, totsyn werck, doch alsoo datgeene, sich tot de werckë syner beroepinge en begaf, aleer hy den naem des Heeren met gesetheyt aengeroepen, ende een Capittel met behoor/ijcke ondersoeckinge, gelesen hadde, alsoo heyligende door den gebede, ende het woort, het gene sy wilden ter hant neme om te doen. Dit wertsoo getrouwelijck betracht, van een yder, dat selve de dienst-boden daer in niet versuymelijck wesen mochten, maer hun wert genoeghsame tijdt daer toe alle morgen vergonnet Den dagh dus begonnen hebbende, soo volghde een yegelijck syn beroep, tot ontrent den noene, alsdan soo versamelde het gantsche huygesin, ende lasen t'samen een capittel vervolgens; alsoo bereyt zijnde door het lesen des woorts, riepë ;

4 107 sy eendrachtelijck den naem des Heeren aen, daer na aen tafel, spraken sy van het gene een yder uyt het capittel bemerckt hadde, nae den eten songen sy t'samen een Psalm, dan keerde sich een yder wederom totsyn werck, dit deden sy 's avonts voor den eten oock op die eyge voege. Tegen dat sy te bedde soudë gaen overleyden sy den loop des daeghs, tusschen Godt ende haer selven alleene, (sommige dedë dit voor den eten) ende soo bevalen sy sich Gode, na de gelegentheyt van sake door den gebede. Saterdaeghs 's achternoens werden de kleyn- wetende, dienst-boden ende kinderen gecatechiseert. Op den dagh des Heeren, soo quamen sy 's morgens voor de Predicatie t'samen, lasen een capittel, ende baden eendrachtelijck, daer na spoedighdë sy sich na de kercke, ende hoorden met aendacht, als die gene, die wisten datsy rekeninge souden moetë geven, ofte eysschë van het gene dat sy gehoort hadden: eenige schreven die Predicatie uyt de mont des Dienaers, (waer door vele van Willem Perkins dingen, die nu noch al uyt gaen, bekomen zijn geweest) t'huys komende, eë yegelijck eygende in't bysonder syn conscientie toe, het gene hy gehoort hadde, ende badt den Heere om een segen daer over, 's middaeghs aen tafel, sprack men van de Predicatie, na gesongen Psalm, vertrock sich een yegelijck, om sich door den gebede en heylige overlegginge wederom te bereydë tot het gehoor des woorts, waer toe sy sich oock ter behoor/ijcker tijdt spoedighden, poogende by tijdts in de Kercke te wesen: na de Predicatie overleyden sy of alleene, oft met andere, het gene sy gehoort hadden, tegen den avont quam het gantsche huygesin t'samen, en verhaelde de Predicatie: daer werden dan de dienst-boden ende kinderen nauwe ondersocht, hoe aendachtigh sy geweest waren, ende wat sy onthouden hadden. Dat gedaen zijnde, baden t'samen, ende deden als voren. Dus brachten sy de weke over, wat aengaet geestelijcke oeffeningen, met geduerigheyt sonder eenige opschortinge van dien, gelijck ick datselfde even voor den tijdt van acht oft negen maenden, die ick daer geweest ben, gesien hebbe. Ende oock, het welck ick by-na vergeten hadde, als sy t'samen ergens gingen wandelen tot hare vermakinge, soo trachteden sy gemeenlijck yemant met sich te hebben, die bequaem was, om hun een Psalm, ofte Capittel profijtelijck uyt te leggë, gelijck daer verscheyden ter plaetse waren, die een bysondere gave daer in hadden, ende hadden sy in 't lesen, overleggen ofte t'samen spreken

5 108 door de weke, yet wat ontmoetet, daer sy niet wel gerust in en waren, dat teyckenden sy aen, ende soo haest als sy in't geselschap van eenige verstandige personen, ende voornamelijck van Dienaren des Woordts quamen, soo stelden sy dat voor, om daer in bericht te worden, Oock op bysondere occasien, nu d'eene dan d'andere, altemets alle f samen vernederden sy sich voor den Heere, door vasten ende bidden, in een seer verstandige ende stichtelijcke wijse, dus dienden sy den Heere met gestadige geduerigheyt" 4). De vruchten van deze christelijke levenswandel kwamen kennelijk openbaar in het geven aan de armen, het bezoeken en vertroosten van de zieken en verdrukten, het onderwijzen van hen die weinig kennis hadden, het overtuigen van de dwalenden, het bestraffen der zondaars enz. Dit alles kon niet slechts van dat ene huisgezin, maar van verscheidene gezinnen te dier plaatse gezegd worden. De christelijke wandel was aldaar zo stichtelijk en overtuigend dat er geen papisten of andere sectariërs te vinden waren. Teellinck ziet twee belangrijke oorzaken van de hierboven geschilderde toestand. In de eerste plaats preken de dienaren, ook al zijn het ge/eerde mannen, op een voor het volk begrijpelijke wijze. Dogmatische twistpunten worden op de preekstoel vermeden. Op eenvoudige wijze prediken de dienaren het voorbeeld der gezonde woorden en de waarheid die naar de godzaligheid is en wekken zij de gemeenten ernstig op tot een heilige levenswandel. De predikatie is verdeeld in leringen en nuttigheden. Dit is zo eenvoudig dat zelfs de domsten, als zij wat ijverig zijn,,j het geheele beleyt van de Predicatie, lichtelijck konnen wech-dragen" 5 \ In de tweede plaats doen de predikanten daar erg veel san huisbezoek. Hierbij gaat het stichtelijk toe, aangezien in hun aanwezigheid s/echts geestelijke onderwerpen besproken worden. De dienaren hebben hiertoe het volk eraan gewend veel te vragen uit de preek of uit de Heilige Schrift Hoewel Teellinck het ten gerieve van de eenvoudigen niet alleen vertaald, maar ook in hoofdstukken en secties verdeeld heeft, draagt hij het in het bijzonder aan de proponenten op, opdat zij, als zij eenmaal in het ambt staan, het volk op dezelfde wijze de werken der godzaligheid zullen voorhouden en het zelf in alle godsvrucht zullen voorgaan. Teellinck vraagt voorbede voor zichzelf en voor zijn goede vriend

6 109 Whately. Laatstgenoemde is voornemens een werk in het Latijn over de praktijk van de theologie te schrijven 6). Tenslotte prijst hij de proponenten ten zeerste aan het boek van Dudleus Fennerus: "Theologia Sacra". Het is zeer te betreuren dat dit, hoewel het overal verkrijgbaar is, weinig gebruikt schijnt te worden. Hoewel er veel in dit boek is dat een lezer tegen kan staan, b.v. de methode die gevolgd wordt, is het toch alleszins de moeite waard omdat er veel dingen aangaande de praktijk der theologie in verhandeld worden. Deze aanbeveling doet Teel li nek omdat hij zelf in dit werk een kostelijke schat gevonden heeft en omdat hij begerig is dat anderen die ook zullen vinden. De wijdlopigheid waarmee en de toon waarop hij het geestelijk leven in Engeland beschrijft alsmede het feit dat hij het geestelijk leven daar ten voorbeeld stelt aan zijn eigen vaderland zijn even zovele krachtige aanwijzingen dat hij in Engeland een voor hem nieuwe openbaringsvorm van christelijk geloofsleven vond, waarvoor hij geheel ingewonnen werd en die hij het meest bijbels achtte te zijn. Het acht of negen maanden durend verblijf in dit geestelijk klimaat drukte zo'n stempel op zijn eigen geestelijke gesteldheid dat hij, teruggekeerd in Holland, niet anders beoogde dan om ook hier dat type vroomheid te doen ontstaan en te bevorderen. Het belangrijkste maatschappelijke kader waarbinnen de puriteinse vroomheid zich afspeelt, is het huisgezin. Natuurlijk is het persoonlijk geloofsleven de onmisbare voorwaarde hiertoe en vormen de kerkdiensten hoogtepunten van het leven des geloofs, maar in het gezinsverband voltrekt zich toch het grootste gedeelte van de praktijk der godzaligheid. De sleutelpositie van de door Teellinck gewenste verandering van het geestelijk leven in Nederland wordt ingenomen door de predikanten. Vandaar ook dat hij dit geschrift opdraagt aan de proponenten als de aanstaande dienaren des Woords. De wegen waarlangs deze de ommekeer moeten bewerken, zijn de prediking en het pastoraat. Dat Teellinck nog jaren na zijn verblijf in Engeland op hetpuritanistisch Piëtisme georiënteerd is, wordt duidelijk uit het feit dat als hij de proponenten aanraadt zich in de praktijk van de theologie te verdiepen, hij een werk van D. Penner aanbeveelt. Het geschrift is onderverdeeld in tien hoofdstukken en elk hoofd-

7 110 stuk in secties. In hoofdstuk één wordt een indeling van de inhoud gegeven 7). De godsdienstige oefeningen die ieder christen moet doen tot bevordering der godzaligheid zijn ordinair of extraordinair. De ordinaire zijn te verdelen in private en publieke. De private zijn: 1. het lezen van het Woord 2. het mediteren over het Woord 3. het bidden 4. de christelijke samenspreking. De publieke zijn: 1. het horen van zowel het gelezen als het gepredikte Woord 2. het gebruik der sacramenten 3. het onderhouden van de rustdag. De extraordinaire oefeningen zijn: 1. het godsdienstig vasten 2. het doen van godsdienstige geloften. Hoofdétuk twee handelt over het lezen van het Woord 8). In de eerste sectie wordt vanuit de Heilige Schrift bewezen dat ieder christen de Bijbel moet lezen, en wel dagelijks. In de tweede sectie worden drie vruchten hiervan genoemd. De derde sectie leert dat men vier dingen moet schuwen als men de Heilige Schrift met profijt wil lezen. Sectie vier bespreekt twee inwendige zaken die men bij het lezen na moet streven, terwijl de vijfde sectie vier uitwendige zaken aangeeft. In hoofdstuk drie wordt de meditatie aan de orde gestel d 9). Sectie één laat vanuit de Heilige Schrift de noodzaak hiervan zien, terwijl sectie twee twee vruchten ervan bespreekt. In de derde sectie wordt duidelijk gemaakt wat de meditatie precies is. In sectie vier komt de geschikte tijd om te mediteren ter sprake. Sectie vijf zet uiteen hoe men kan komen aan stof om over te mediteren. In de zesde sectie gaat het erover dat men zijn gedachten aan de meditatie verbindt. In sectie zeven wordt de volgorde bij het mediteren behandeld. In de achtste sectie wordt gesteld dat men goed moet weten wat de zaak waarover men wil mediteren, precies inhoudt en wat ermee samenhangt. Sectie negen geeft aan hoe men het hart en de genegenheden bij de zaak kan betrekken. Hoofdstuk vier handelt over het gebed 10). In sectie één wordt met Schriftplaatsen bewezen dat ieder christen dagelijks moet bidden. Sectie twee bespreekt de vruchten van het gebed voor wat betreft het lichaam, terwijl in sectie drie wordt behandeld hoe het gebed helpt tegen geestelijke vijanden. Sectie vier geeft aan dat men door het gebed veel geestelijke gaven kan ontvangen. Sectie vijf bevat de definitie van het gebed. In sectie zes worden regels gegeven betreffende de gebedsinhoud. Sectie zeven geeft regels voor de wijze van bidden. De achtste sectie bevat regels voor het bidden met het oog op God, de negende

8 111 sectie met het oog op de broeders en de tiende sectie met het oog op zichzelf. Sectie elf geeft vier middelen aan om te kunnen bidden zoals het betaamt. In hoofdstuk vijf gaat het over de samenspreking^k In sectie één wordt vanuit de Heilige Schrift de noodzaak hiervan bewezen, terwijl in sectie twee drie vruchten ervan genoemd worden. In sectie drie worden vier regels uiteengezet, terwijl in sectie vier daarop vier middelen volgen om bekwaamheid in het samenspreken te verkrijgen. Hoofdstuk zes handelt over het openbaar gelezen en gepredikte Woord ^2). De noodzaak hiervan wordt vanuit de Heilige Schrift in sectie één aangewezen. Sectie twee leert welke drie dingen er vereist zijn, wil men het Woord met profijt horen. In sectie drie worden er onderscheidingen in de voorbereiding tot het horen aangebracht. Sectie vier behandelt de belemmeringen tot het horen. In sectie vijf worden de liefde tot en het geloof in het Woord besproken. In sectie zes gaat het over de bijzondere voorbereiding vlak voordat men zich onder het Woord wil stellen. Sectie zeven bevat de voorbereiding in buitengewone gevallen. In de secties acht en negen komt het gepaste gedrag tijdens het horen van het Woord ter sprake. Hoofdstuk zeven handelt over de sacramenten 13). Nadat in sectie één een definitie van sacrament is gegeven, komt in sectie twee de bediening der sacramenten aan de orde. Sectie drie behandelt de doop en sectie vier het avondmaal. Het vieren van de sabbat komt in hoofdstuk acht ter sprake 14). In sectie één wordt bewezen dat het sabbatsgebod een more/e wet is en dus eeuwige kracht bezit. Sectie twee bevat weerleggingen van tegenwerpingen tegen het sabbatsgebod. In sectie drie wordt uiteengezet van wanneer tot wanneer de sabbat loopt. Sectie vier behandelt vier werkzaamheden die behoren tot de voorbereiding van de sabbat In sectie vijf komen de rust en de heiliging van de sabbat aan de orde. Sectie zes handelt over het rusten van de werken van het beroep. De secties zeven, acht en negen bespreken het rusten van respectieve/ijk recreatieve bezigheden, wereldse woorden en aardse gedachten. In sectie tien wordt behandeld wie er rusten moeten. Sectie el f gaat over de heiliging van de sabbat. In hoofdstuk negen komt het vasten aan de orde^5). In sectie één wordt met Schriftplaatsen bewezen dat er ook onder het evangelie gevast moet worden. Sectie twee noemt vier vruchten

9 112 van het vasten. De derde sectie gaat over de vernedering, terwijl sectie vier uiteenzet waarin de verzoening bestaat De vijfde sectie behandelt de geschikte gelegenheden voor het vasten. Volgens sectie zes moeten er drie dingen bij het vasten in acht genomen worden. De geloften vormen het onderwerp van hoofdstuk tien 16). In sectie één wordt gesteld dat het doen van geloften een plicht is die men ook onder het evangelie behoort na te komen en wordt een definitie van gelofte gegeven. Sectie twee behandelt de regels van het beloven voor wat betreft de inhoud, terwijl de derde sectie dit doet voor wat betreft de wijze waarop ze afgelegd moeten worden. Volgens sectie vier is er een drievoudig doel van de gelofte. Sectie vijf handelt over de verplichting tot het nakomen van de gelofte. Onderwerp. Dit werk is een praktisch gericht geschrift, vvaarin negen godsdienstige oefeningen behandeld worden waarvan de uitvoering het leven der godzaligheid bevordert. Deze heilige oefeningen vormen de eerste voorwaarde voor het juist functioneren van het inwendige leven des ge/oofs in de dagelijkse praktijk. Zij vormen het scelet van het christelijk leven. Het inwendig beleven van de goddelijke waarheid vraagt om een praktische uitwerking in de concreetheid van het dagelijkse leven. Voor het laatste wil dit werk een eerste handreiking zijn door de middelen en inzettingen die God Zijn kerk geschonken en geboden heeft, alsmede de rechte wijze waarop deze gebruikt dienen te worden, te beschrijven. Aard. Als handleiding voor het rechte gebruik van de door God gegeven middelen en inzettingen is dit geschrift onderrichtend en instruerend van aard. De negen christelijke oefeningen zijn bedoeld om het dagelijks leven te doortrekken van en te laten beheersen door een religieuse vormgeving. Het eerste wat opvalt bij de verordeningen is dat het gebruik der oefeningen vaak aan een strakke regelmaat en een vast schema gebonden is. In het bijzonder de sabbat en in mindere mate het dagelijks leven zijn ingebed in een vast schema van elkaar opvolgende oefeningen. De oefeningen zelf vertonen ook deze trek.

10 113 De beschrijving van de meditatie wordt grotendeels gevuld met het aangeven van een uitgebreide en nauwkeurige methodiek. In de tweede plaats worden de verordeningen gekenmerkt door een rigoureusheid en ra di kali teil De sabbat moet geheel besteed worden aan godsdienstige oefeningen; slechts noodzakelijke aardse bezigheden zijn geoorloofd. Ook al is er beslist geen negatieve kijk op en negatieve beoorde/ing van de geschapenheid te bespeuren, toch is er een aanwijsbare tendens dat het geestelijke inbreuk maakt op het natuurlijke. Zo moet men de tijd voor meditatie afhalen van de tijd die men aan ontspanning of vermaak, ja zelfs aan de slaap besteedt. De formele, schematische, methodische en rigoureuse facetten van de verordeningen worden in evenwicht gehouden door de geestelijkheid ervan. Hoe belangrijk het praktiseren van de oefeningen ook is, minstens even onmisbaar is dat het vanuit de juiste gezindheid geschiedt. Zondekennis, eerbied voor de Heere, gebed om genade, nederigheid, aandacht en ontvankelijkheid des gemoeds, liefde en geloof zijn weerkerende uitdrukkingen in dit verband. De christelijke oefeningen moeten volbracht worden in de concreetheid van het dagelijks leven. De behandeling van de oefeningen is daarom ook praktisch en concreet. Juist dit streven om de dagelijkse praktijk vanuit het geloof godsdienstige vorm te geven, wijst op een positieve instelling ten aanzien van de wereld als schepping Gods. Het concrete van de instructies brengt met zich mee dat, terwijl het gelovig individue het uitgangspunt is, allerlei levensgebieden en maatschappelijke verbanden niet aan de aandacht van de schrijver ontsnappen. Conclusie. Dit vierde werk van W. Teellinck voert tot de volgende conclusies: 1. In de beginjaren van de zeventiende eeuw heeft Teellinck acht of negen maanden lang in Banbury in Engeland in een huisgezin verkeerd dat geheel doortrokken was van de piëtistischpuriteinse geest en leefwijze. 2. De predikant van Banbury, William Whately, is niet a/leen toen een hartsvriend van hem geweest, maar is dat ook later gebleven. Het contact werd onderhouden door briefwisseling. 3. Niet alleen bleef Teellinck, teruggekeerd in Nederland, in

11 114 contact staan met zijn puriteinse vrienden, maar hij was ook voor wat betreft zijn theologische lectuur op het Puritanisme georiënteerd. 4. In Engeland was het puriteinse klimaat en de puriteinse leefwijze met het gezin als belangrijkste kader, een volkomen nieuwe en overrompelende openbaring voor hem. Als hij in Ho/land terug is, is het zijn streven deze ook hier te vestigen en tot ontplooiing te brengen. 5. De belangrijkste rol in deze reformatie ziet hij weggelegd voor de predikanten. Via de prediking, die eenvoudig en begrijpelijk als ook gespeend van dogmatische twistpunten moet zijn, en via het pastoraat, waarin grote ijver aan de dag gelegd moet worden, dienen zij de zo gewenste ommekeer tot stand te brengen. 6. Het gaat Teellinck om de praktijk der godzaligheid. Het geloof moet haar uitdrukking in het gewone dagelijkse leven vinden en als eerste is dan vereist dat men een recht gebruik maakt van de door God gegeven middelen en inzettingen. De christelijke oefeningen vormen een wezenlijk en onmisbaar onderdeel van de praktijk der godzaligheid. 7. De oefeningen behoren vanuit een geestelijke gezindheid verricht te worden en vertonen formele, schematische, methodische en rigoureuse trekken. Noten. W.J. op't Hof. 1. Vgl. J. van der Haar, Bibliografie, achter: W. Teellinck, Noord-sterre, Dordrecht, [1971], p Dit voornemen is onuitgevoerd gebleven. 3. p. V V\. De aangegeven editie van 1649 wordt hier geciteerd. 4. pp. [V-VIll\ 5. p. [XII 6. Ook dit voornemen is naar alle waarschijnlijkheid bij een voornemen gebleven; een werk als hier bedoeld is al thans van Whately niet bekend, vgl. A short-title Catalogue of Books Printed in England, Scotland, and Ireland and of English Books Printed Abroad , A.W. Pollard/G.R. Redgrave, London 1969, pp. (590, 591). 7. p pp pp pp pp pp pp pp pp pp