Jezus, de gnosis en het dogma

Transcriptie

1 Jezus, de gnosis en het dogma

2 Riemer Roukema Jezus, de gnosis en het dogma Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

3 Ontwerp omslag: Studio Anton Sinke, Nieuwerkerk a/d IJssel Illustratie omslag: [ICOON CKD] ISBN NUR Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

4 Woord vooraf Dit boek is in zekere zin een vervolg op mijn eerdere boek Gnosis en geloof in het vroege christendom. Een inleiding tot de gnostiek, van 1998 (tweede druk 2004). Toch kan het los hiervan worden gelezen, al zal ik wel eens naar die eerdere studie verwijzen. Soms zal blijken dat ik mijn visie enigszins heb bijgesteld, bijvoorbeeld ten aanzien van de vraag of Jezus een geheim onderricht had. Mijn Kamper collega s Hans-Martin Kirn en Bert Jan Lietaert Peerbolte dank ik voor hun constructieve opmerkingen bij een eerdere versie. Van de bijeenkomsten van de Gnostiek-groep te Heerde, die geleid wordt door de emeritus-hoogleraren A.P. Bos en G.P. Luttikhuizen, heb ik steeds veel geleerd. In de laatste fase heeft Bart Kamphuis als studentassistent mij scherpzinnig op diverse onvolkomenheden gewezen en geholpen bij het vervaardigen van de bibliografie, het register en het lezen van de drukproeven. Lily Burggraaff heeft het schrijven van dit boek van nabij meegemaakt en gestimuleerd. Ik draag dit boek op aan de gedachtenis van mijn moeder, Sjoukje Roukema-Tom ( ). Zwolle / Kampen, 1 september 2007

5 Inhoud 1. Inleiding 1.1 Jezus als inspiratiebron 1.2 Jezus historisch en theologisch beschouwd 1.3 Een voorproefje: Wie is Jezus? Reacties van Petrus, Matteüs en Thomas 1.4 Opzet en verantwoording 2. Jezus herkomst en identiteit 2.1 De brieven van Paulus 2.2 Het evangelie van Marcus 2.3 Het evangelie van Matteüs 2.4 Het evangelie van Lucas 2.5 Het evangelie van Johannes 2.6 Evaluatie van de nieuwtestamentische gegevens 2.7 Het evangelie van Thomas 2.8 Cerinthus en de Ofieten 2.9 Het evangelie van Judas 2.10 Theodotus 2.11 De Driedelige Verhandeling 2.12 Vergelijking van de nieuwtestamentische en de andere geschriften 3. Jezus onderricht 3.1 Het evangelie van Marcus 3.2 Het evangelie van Matteüs 3.3 Het evangelie van Lucas 3.4 Het evangelie van Johannes 3.5 Evaluatie van de nieuwtestamentische gegevens 3.6 Het evangelie van Thomas 3.7 Het evangelie van Judas 3.8 Het evangelie van Maria 3.9 De Driedelige Verhandeling 3.10 Ander onderricht van Jezus na zijn dood en opstanding 3.11 Vergelijking van de nieuwtestamentische en de andere geschriften 4. Jezus dood, opstanding en verhoging 4.1 De brieven van Paulus 4.2 Het evangelie van Marcus

6 4.3 Het evangelie van Matteüs 4.4 Het evangelie van Lucas en de Handelingen der apostelen 4.5 Het evangelie van Johannes 4.6 Evaluatie van de nieuwtestamentische gegevens 4.7 Het evangelie van Thomas 4.8 Cerinthus en de Ofieten 4.9 Het evangelie van Judas 4.10 Theodotus 4.11 De Driedelige Verhandeling 4.12 Een traditie over Simon van Cyrene 4.13 Vergelijking van de nieuwtestamentische en de andere geschriften 5. Voorlopige conclusies en nieuwe vragen 5.1 Voorlopige conclusies 5.2 Nieuwe vragen 6. Joods christendom 6.1 Getuigenissen van kerkvaders over joodse christenen 6.2 De Pseudo-clementijnse geschriften 6.3 Een oeroude vorm van christendom? 6.4 Conclusie 7. Had Jezus een geheim onderricht? 7.1 Jezus ongeschreven onderricht in de katholieke kerk 7.2 Afzonderlijk onderricht in de synoptische evangeliën 7.3 Afzonderlijk onderricht in het evangelie van Johannes 7.4 Toch een geheim onderricht? Conclusie 8. Past Jezus als HEER en Zoon van God in het vroege jodendom? 8.1 Het Oude Testament 8.2 Philo van Alexandrië 8.3 Andere vroegjoodse geschriften 8.4 Conclusie 9. Jezus en het dogma van Gods drievoudigheid 9.1 God de Vader, de Zoon en de heilige Geest in het Nieuwe Testament 9.2 De Vader, de Zoon en de heilige Geest in gnostische geschriften 9.3 Enkele kerkvaders uit de tweede eeuw 9.4 Adoptianisme

7 9.5 Modalisme 9.6 Tertullianus van Carthago 9.7 Origenes van Alexandrië 9.8 Arius 9.9 Het concilie van Nicea 9.10 Conclusie 10. Conclusies en evaluatie Bibliografie Register van teksten Bijbel Vroegjoodse geschriften Vroegchristelijke en gnostische geschriften Griekse en Romeinse auteurs