Affecten, emoties en expressie

Transcriptie

1 Copyright 2011 Uitgeverij Lambo bv Arnhem Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een automatisch gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, digitaal door fotokopieën of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Affecten,emotiesenexpressie Ditartikelgaatoverdeaffecten enhumeurenleervandeoudegriekenenromeinen,overde humorvolgensvandescartes,deemotiesvolgenslebrun,deverpreutsingindezeventiendeeeuw, endeemotieenexpressieinmuziekindegoudeneeuwindenederlanden. 1.Affecten enhumeurenleer Sindsdeklassiekeoudheidheeftderetoricaeenbelangrijkeplaatsgehadindefilosofieenstondze vanafdemiddeleeuwenalsschoolvakophetrooster.deretoricagingoverdekunstvanhetspreken, dewelsprekendheid,dekunstomiemandmetargumententeovertuigen.dezeverstandelijke vaardigheidvanhetwoordkonaangeleerdwordenendiendeookomdeemotiesdebaasteblijven ofomzezorgvuldigintezettenbijhetovertuigingsspel. PlatoenAristoteles DeGrieksewijsgerenPlatoenAristoteles( v.Chr.)maaktenalstudievanemoties.De Platoonsevisieheeftdoordeeeuwenheengezorgdvoorkunstverbodenencensuur.Deopvatting vanaristotelesheeftzijnweggevondenindetherapeutischeenontspanningfunctievankunst. Verbodopamoreleboeken,muziek,dans,toneelvoorstellingen,filmcensuur,violancechipkunnen metdezeopvattingeninverbandwordengebracht.maarookontspanningdoorbijmuziekenlekker uitjedaktegaanbijdans.aristoteleszagverbandentussendevierlichaamsvochtenendeemoties. Zwartegalbijvoorbeeldiseenbelangrijklichaamssapalshetgaatommelancholie.Dezwartegalis vannatureinonslichaam,maarzekomtaltijdvoorineenbepaaldemengverhoudingvanwarmen koud.alsdezwartegalkoudisbenjeneerslachtig,enalszewarmisgajejuistzingendenfluitend doorhetleven.daaromzijnkinderenopgewektenouderenneerslachtig,aldusaristoteles. ClaudiusGalenus Galenus(130 ca.190)wasnahippocratesdegrootsteenbekendstegeneesheervandeoudheid. In157ginghijnaarRomeenwerddaarlijfartsvankeizerMarcusAurelius.Hijschreefveelstudies overo.a.anatomie,fysionomieengeneeskunst.hijvatteveelbestaandeennieuwekennisvan Aristotelessamenineenallesomvattendsysteemdatdemedischewetenschapeeuwenlangheeft beheerst.nietvoornietskreeghijdebijnaamdivinusgalenus.hijverkondigdeo.adeleervande lichaamssappen(bloed,slijm,gelegalenzwartegal),dietotindezeventiendeeeuwgroteinvloed hadophetdenkenoverdewerkingvanhettemperament.hijlietdievierlevenssappen corresponderenmetdetemperamenten:bloed:sanguinischetype(levendig,opgewekt,vurig);slijm: melancholischetype(somber,pessimistisch);gelegal:flegmatischetype(traag,onbewogen);zwarte gal:cholerischetype(heftig,prikkelbaar,opvliegend). OpbasisvandeuitgangspuntenvanGalenuskendemensindsdeMiddeleeuwende humeurenleer. Wieveelbloedhad,waseensanguinischtype.Iemandmetveelgelegalwaseengalachtige.Wie veelzwartegalbezatwasmelancholischendegenenmetveelslijm(flegma)warenflegmatisch. Bloedengelegalhaddenwarmtealseigenschap.Detweeanderevochtenwarenkoud.Dewarme types,vooralhetsanguinische,warenlachgragemensen;deanderenmoestenoppassennietinhet ongelukteraken.volgensdeitaliaanseastroloogenpriesterdamascenokonjedeviertypen gemakkelijkonderscheidendoordemanierwaaropzelachten:hi,hi,hiwasdelachvanmelancholici, he,he,hevangalachtigen,ha,ha,havanflegmaticienho,ho,hovansanguinici! Lachenalsmedicijn Dezeleerhadveelgevolgenvoordemedischebehandelingvanmensen.Wiedoorschootinde

2 eigenschappenvanzijntype,moestwordenbehandeld.zokonhetvoorkomendateensanguinicus, diemild,verliefd,vrolijkenlachendwas,dooroverdrevenvrolijkheid zot werd.hetwasdanzaak hemtebehandelenendatkondoorhembloottestellenaankou,dusaanmelancholieofaanrust. (Hijkonbijvoorbeeldeentragediegaanbezoeken.)Flegmaticienmelancholicimoestentergenezing juistworden opgewarmd ;zijwarenimmerskoudvangesteldheid.vandaardatzijdikwijlskregen opgelegdnaarkluchtenenblijspelentegaan,omhetlachentestimulerenenzomeerbloedinhet lichaamtekrijgen.vooralgeleerdenenkunstenaarsliependekansmelancholischteworden, vanwegegebrekaanbewegingnamdeconcentratievankouenmelancholischvocht(zwartegal)toe. Ookpoliticiwarenvaakmelancholisch,omdatzijveelenergiestakeninhunpublieketaken.Alsje dachtdatkluchtendusbedoeldwarenvoorhetgewonevolk,zitjeernaast.ookdeelitekonzonder schaamtedekluchtenbekijken;sterkernog,hetwaseenzeergezondebezigheid.dehumeurenleer werdoverigensna1660steedsmeerbetwijfeld. 2.Descartes:waarommensenlachen Indezeventiendeeeuwwerdenerookpogingengedaanomhetemotionelelevenvanmens wetenschappelijkteonderzoeken.onderanderedoordefilosoofdescartes,dieinzijnessay Traite despassionsdesl'ame,waarvanin1659tienjaarlatereennederlandsevertalingverscheen,en waarinhijo.a.overdelichamelijkewerkingvanlachenschreef.descartesonderscheiddezessoorten affectenofhartstochten:verwondering,liefde,haat,verlangen,vreugdeentreurnis.tussendeze emotieswarenoneindigveelnuancesenmengvormenmogelijk.volgenshemwasdehoeveelheid bloeddieviadeslagaderuitderechterkamervanhethartstroomtverantwoordelijkvoorhetlachen. Datbloedzoudelongenplotsenherhaaldelijkopblazen,zodatdehoeveelheidluchtdiezichdaarin bevonddoordestrotonstuimignaarbuitenwerdgedreven,wateenonduidelijkenploffendgeluid veroorzaakte.zoweldieuitzettendelongenalsdegelosteluchtbrachtendespierenvanhet diafragma,vandeborstenvandekeelinbeweging,zodattenslotteookdegezichtsspieren reageerden.delachwasalleennatuurlijkalservreugdemeegemoeidwas,maar:dievreugdemoest danwelvermengdzijnmetverwonderingofmethaat.purevreugdelietdelongennamelijk volstromenmetbloed,waardoorzenietmeerkondenzwellen.verwonderingliethetbloedeerst naarderechterhartklepstromen,zodathetdaarnanaardelongenkonvertrekken.enhaatlietbloed vandemiltnaarhethartstromen,metdezelfdegevolgenvoordelongen.erwerddusvooral gelachenomdingendietegelijkeenbeetjepijnlijkwaren:leedvermaakenonderbroekenloldus. 3.EmotiesvolgensLeBrun EenvandeoprichtersvandekoninklijkeAcademievoorSchilder enbeeldhouwkunstwasdeschilder CharlesLeBrun.HijgreepterugopdetemperamentenleervanGalenus: Dehersenenkunnenalleen energiestromenkrijgendoorhetbloeddatvoortdurenddoorhethartstroomtendaarwordt veranderdengezuiverd,zodatheteenbepaaldevloeistofproduceertdienaardehersenenwordt getransporteerd. LeBrunleverdeals'peintreduroi'theoretischebijdragenoverkunstinzijn zogenaamdelezingen(conferences).eenvandezelezingengingoverdegelaatsuitdrukkingen.daarin steldehij: Expressieisnaarmijnmeningeenongekunsteldeennatuurlijkegelijkenis(natuurgetrouw) vandezakendiemoetenwordenvoorgesteld.zeisonontbeerlijkendoetzichvoorinalleaspecten vandeschilderkunst.eenschilderijkannietvolmaaktzijnzonderexpressie.expressiemarkeerthet warekaraktervaniederding.hierdoorkandeaardvanlichamenonderscheidenworden;defiguren lijkentebewegenenwatisvoorgewendlijktdewaarheid.expressiezitzowelindekleuralsinde tekeningenzemoetookaanwezigzijnindeweergavevanlandschappenenindeordeningvande figuren.expressieisookeenonderdeeldatdeemotiesvandeziellaatzienendeeffectenvande hartstochtenzichtbaarmaakt.(...)indeeersteplaatsishartstochteenemotievandeziel,dieligtin hetgevoelsgebiedvanhetlichaam.zijjaagtnawatdezieldenktdatgoedvoorhemisenontvlucht wathijslechtvindt;watdepassieveroorzaaktindezielroeptgewoonlijkactiviteitopinhetlichaam. Daarhetduswaarisdatdemeestehartstochtenvandeziellichamelijkeactiviteitvoortbrengen, zoudenwemoetenwetenwelkehandelingenvanhetlichaamdehartstochtentotuitdrukking brengenenwatdiehandelingenzijn.actieisnietsandersdandebewegingvaneenlichaamsdeelen

3 deveranderingtreedtalleenopdooreenveranderingindebewegingvandespieren;spierenworden slechtsinbeweginggebrachtdoordezenuwuiteindendieoverhenheenlopen.dezenuwenkomen alleeninbewegingdoordeenergiestromenindeholtenvandehersenen.hetisdaaromdejuiste plaatsomietstezeggenoverdeaardvandezehartstochtenomzebetertebegrijpen,voordatwe sprekenoverhunuiterlijkebewegingen. Bewondering Bewonderingisdeeersteenmeestmildevormvanallehartstochten. eenvoudigebewondering verbazing(eenvoudigeemotie) Zijveroorzaaktdeminsteverstoringvanhethart.Hetgezichtverandertookweinigenalseraleen veranderingoptreedt,zitdiealleeninhetoptrekkenvandewenkbrauwen,maarditoptrekkenzal aanbeidekantenevenhoogzijn.hetoogzalietswijderopenzijndangewoonlijk,depupil bewegingloosinhetmiddenvandeoogleden,gefixeerdophetobjectdatonzebewonderingopwekt. Demondstaatookgedeeltelijkopen,maardruktnietmeerspanninguitdandeanderedelenvanhet gezicht.dezehartstochtlevertalleeneenbewegingsspanningop,zodatdezieltijdkrijgtomnate denkenoverwathijmoetdoenenomzorgvuldighetobjectvanzijnbewonderingtebeschouwen; wantzelfseenzeldzaamenbuitengewoonrespectkomtvoortuitdeaanvankelijkeenvoudigeemotie vandebewondering. Boosheid Alsboosheidbezitneemtvandezielheefthijdiedezeemotieervaart,rodeengloeiendeogen,een heenenweerschietendeenfonkelendepupil,beidewenkbrauwennueensomlaag,danweer omhooggetrokken,dieperimpelsinhetvoorhoofd,rimpelstussendeogen,wijdopenneusgaten,de lippenopelkaargeperst,deonderlipietsoverdebovenlip,zodatdemondhoekeneenbeetjeopen blijvenomeenwreedenlaatdunkendlachjetevormen.

4 hevigeemotie Hijschijntteknarsenmetzijntanden,zijnmondvultzichmetspeekselzijngezichtisgezwollenen bleekmetrodevlekken,deaderenvanzijnslapen,voorhoofdennekzijnopgezwollenenpuilenuit, zijnhaarstaatrechtovereind.wiedezehartstochtervaartlijktmeerzichzelfopteblazendante ademen,omdathethartonderdrukstaatvandetoevloedaanbloeddiehettehulpkomt.de boosheidwordtsomsgevolgddoorwoedeenwanhoop. 4.Verpreutsingindezeventiendeeeuw NederlandgingindezeventiendeeeuwdoorvoordeseksshopvanEuropaenkendeaanheteind vandezeventiendeeeuweenhausseaannieuweerotischeromans.mengingervanuitdatervooral Franseerotischeromansoveravonturenvandeadelwerdengeproduceerd(LesamoursdeMmede MaintenonoverdeliefdesavonturenvandemaîtressevankoningLodewijkXIVwaseenbestseller) enterugdegrensoverwerdengesmokkeld,maarnederlandseschrijverszagenweldegelijkeengat indemarkt,datzijalschrijvendvulden;metnametussen1670en1700.inhetnederlandsewerk haddendeadellijkehoofdpersonenplaatsgemaaktvoorstudenten,koop enambachtslieden, dienstmeiden,huisvrouwenenboeren.dezeventiende eeuwseromanschrijversleundennogsterk aantegenkluchtenenschelmenromans,ondankshet verpreutsingsoffensief,datvanaf1650tegen detheatermakerswerdingezet.toneelschrijversmoestenweleennettevormproberentevinden omdeliefdeophettoneelteverbeelden.alsreactieopdiefatsoensgolfreageerdenschrijversvan erotischeverhalenmetgrovertaalgebruik.hoewelseksuelehandelingennietuitvoerigwerden beschreven,maaktenauteurswelgebruikvaneenenormarsenaalvanmetaforen.netzoalsde wereldgenootvandeaffairevanpresidentclintonmetzijnstagiairemonicalwinskywareninde zeventiendeeeuwsmaadschriftenovererotischeavonturenvanbestaandepersonenergintrek. Het wonderlijkeleevenvan tboulonnoishondtie werdgeschrevenvanuithetperspectiefvaneen schoothondjedatdeescapadesvanzijnbazinnetjevanheeldichtbijmeemaakte,waseengroot succes.inhetnederlandsepornografischewerkwerdookhetkerkelijkgezagondermijnd,namelijk doorhetonzedelijkgedragvandomineesenpriestersvoorhetvoetlichttebrengen.auteursdeden hunuiterstebestomalleszoreëelmogelijktelatenlijken.bijbeltekstenwerdengeciteerdenvan toepassingverklaardoppikantegebeurtenissen,alsofersprakewasvaneennieuweuitlegvande Bijbel.Seksisgoedvoordeziel,zowerdbetoogdendaarmeeverheventotleidraadvoorhetzedelijk leven.bijdieopvattingkondekerkalsbeschermerenverkondigervanhetprimaatvandereligiehet nietlatenzitten.porno uitgevertenhoornwerdmenigmaalophetmatjegeroependoorde Utrechtsekerkenraad. Seervuylenenergerlykenboeckjens,degodsdienstengoedezedenseer nadeligsynde,schreefzijaanhaaramsterdamsebroedermethetverzoekominactietekomen tegendeantimoralistischetenhoorn.maarde boekjens blekenmoeilijktevinden.zewerden onderdetoonbankverkochtsamenmethetwerkvandefilosoofspinoza.beidetypenwerken werdenopéénhoopgegooidomdatzeindeogenvandeorthodoxenvoordegoedezeden

5 uitermatekwalijkwaren.spinozavielonderinvloedvanderadicaleverlichtingdepolitieke, maatschappelijkeenreligieuzeordeaan.zijngedachtegoedginguitvaneendemocratiewaarinde monarchieheeftplaatsgemaaktvooreenrepubliekmetgelijkwaardigestanden,descheidingvan kerkenstaat,deafschaffingvanslavernijeneenverdoorgevoerdeemancipatievanvrouwen.iets watvoordemeestemensentegenwoordiginhetwestenvanzelfsprekendis. Deillustratiesinerotischeromansblevenvrijkuis.Eenhoermeteenlaagdecolleté,eenzoenend paartje,ontbloteborsten:verdergingendeplatenmeestalniet.pasvanafdeachttiendeeeuw werdenpornografischeplatenkleurrijkerenvooralgedetailleerder.laterindeachttiendeeeuwwas hetmethetuitgevenvannieuwpornografischprozagedaan,o.a.doordetoenemendecensuur. Uitgeversdurfdennietmeermetietsnieuwsopdemarkttekomen.Welwerdbestaandwerk opnieuwuitgegevenenvertaald,metnameinhetfrans. Uit:D OpenhertigeJuffrouw,ofd ontdektegeveinsdheid 1699 Mijnborsten,dievoormijnkramennochtamelijkhardwarengeweest,warenzoslap,datze wanneeriknietingeregenwas,geenplaatsmeerhoudenwilden;dochvermistmendezeklierachtige klompenopzodanigeenwijsnietlevenkan,alsmendewangenweldoet,konikdaargeenander middeltoegebruiken;danikmijnlichaamvanonderenzostijfinsnoerde,alsikverdragenkon, waardoorikdeborstenzohoogopjoeg,datikermetdehandopkonderusten,enzezohardin t voelenwaren,alsofiknogzuiveremaagdwasgeweest.aldusdantoegetakeldengekleedalseen GodinontvingikmijnMinnaarsinmijnnieuwewoning,zonderdeomzichtigheidnogtegebruikenvan tweeopeentijdtewoordtestaan.onderdegenendiemijnuendankwamenbezoeken,waseen zekereheer,dieikhiermetnaamvaneduwardzalnoemen,omdatikzijnnaam,alszohij tegenwoordignoginlevenis,nietbekendwilmaken.dezemochtomtrentvijftigjarenhebben,want ikhieldvangeenjongemelkmuilen,omdatikwelwistdatzenietzwijgenkonden,endatzehaast geengunstvanenigejuffergenotenhebben,ofdatzedaarterstondhunroemopgaandragen, waardoormenin tkortmeerbekendworddanmenzouwillen,endikwijlsgenoodzaaktisomniet gehoondteworden,omaanhunmakkersdezelfdegunstentoetestaan.diegenendaarentegen,aan welkendejarenwatmeerbezadigdheidsgegevenhebben,staanophuneer,enhoudenzoveelte meervanhunjuffertjealszewetendathetkanzwijgen.ookvliegenhendepenningenvaakwat ruimervandehand.zulksdaterverscheideneredenenzijn,waarommenindusdanigezakende oudenbovendejongenbehoorttestellen. (N.a.v.IngerLeemans:Hetwoordisaandeonderkant.RadicaleideeënindeNederlandse pornografischeromans ,Nijmegen,UitgeverijVantilt2002,ISBN ,E25, ) 5.Emotieenexpressieinmuziek Zangh BloemselenKortSanghbericht(1642)vanJoanAlbertBan

6 DebundelZangh bloemselbestaatuitmadrigalenvoordriestemmenenbassocontinuo.datlaatste wilzeggendatereenbaslijnstaatuitgeschreven,waareenklavecimbelofanderakkoordinstrument nogeenrechterhandinakkoordenofmelodiebijmaakte,zonderéénvandezangstemmentevolgen. BangebruiktevoordetekstenvandemadrigalengedichtenvanHooft,Huygens,RoemerVisscher entesselschade,allenlidvandemuiderkring(zierederijkers,hoofdstuk2). BanheeftalsinleidingeenKortZanghberichtopgenomen,TendienstevanalleVaderlandtsche Zanghlievers.Hierinbeschrijfthijkortzijnideeënovercomponeren,zingenenhetgebruikvan instrumentenalsbegeleidingbijdezang.hetbelangrijkstevoorbanisdateenmelodiemoetpassen bijeentekst omdewoordenwelduydelyktedoenspreeken,endehetgemoedtteontroeren. Omtezorgendatdezangmuzikaaldetekstzoondersteuntdat uytheemschemenschenonervaren inonzetaele,dezelfdemoetenweluytgalmen,endeonzetaelewelverkundigen. Muziekmoeteenuniverseletaalwordenvoorhetuitdrukkenvanemoties.Daarom,zegtBan,moet bijhetzingengeletwordenopdetydt(tempo),maetslagt(maat),tal brekinghe(ritme),stemleidingh(zuiverzingenvanintervallen),zame zangh,speeltuigh(gebruikvaninstrumenten), Gemeyne Grondstem(baslijnvoordebassocontinuo).Elktempozorgtvoorveranderinginwatje hoortendusvoelt.woordenenbetekenismoetenondersteundwordendoorhetritmeindemaat. Intervallenmoetenzuivergezongenworden,wantzijhebbeneenbijzonderekracht totzielroeringhe.bijsamenzangmoetenallestemmenbijelkaarpassenenevensterkzijn. In1638albrengenConstantijnHuygensenRenéDescartesBanincontactmetdeFransmanMarin Mersenne,metdebedoelingBandekanstegevenzijngedachtegoedverderteverspreiden. Mersenneis,alszoveelanderetijdgenoten,nietonderdeindrukvandeideeënvanBan.Banbleef volhoudenendatwasvoormersennederedenhemuittedagentoteenwedstrijd.hijmoestzich metenaandefransecomponistantoineboësset.beidenkregendezelfdetekstvoorgelegdmetde vraagdievanmuziektevoorzien.banwasinminderdaneenuurklaarmetzijncompositie.maarde

7 jurywasunanieminhaaroordeel:decompositievanboëssetwasduidelijkdebeste.demelodievan denederlanderwasveelmeergeschiktomopeeninstrumenttespelen,danomtezingen. DescartesschreefaanMersennedat demuziekvanmeneerbanverschiltvandemelodievan Boëssetzoalseengeschriftvaneenscholierdiealleregelsvanderetoriekwiltoepassenverschiltvan eenredevoeringvancicero. KlaviervanJoanBan: BeeldinghevanhetvolmaekteklauwierbegrepenineenAchtelingh

8

9

10 OpdrachtKomischtoneel(pagina38) 1.KunjeeenverklaringgevenvoordetitelWarenar? 2.WelkehartstochtwordttersprakegebrachtinWarenar? 3.Warenarkenttweeverhaallijnen.Beidehebbeneenonderliggendeboodschap.Noemde verhaallijnenenvatdeboodschapkortsamen.