De Bijbel theologisch

Transcriptie

1 de bijbel theologisch

2 De Bijbel theologisch Hoofdlijnen en thema s onder redactie van klaas spronk en archibald van wieringen uitgeverij meinema zoetermeer

3 Boekverzorging: Studio Anton Sinke Illustratie omslag: Marcus van Loopik, Psalm 124 ISBN NUR Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

4 Inhoud 7 inleiding DEEL 1: BIJBELSE BOEKEN 13 de vijf boeken van de thora Maarten den Dulk 22 genesis Jan Fokkelman 32 exodus Cees Houtman 41 leviticus en numeri Aarnoud Jobsen 51 deuteronomium Eep Talstra 64 kronieken en samuël-koningen Panc Beentjes 74 het bijbelse profetisme Archibald van Wieringen 83 jesaja Archibald van Wieringen 91 jeremia Joep Dubbink 103 ezechiël Brenda Kronemeijer-Heyink 112 de twaalf kleine profeten Archibald van Wieringen 121 psalmen Harm van Grol 130 de vijf rollen Suzanne Borocin-Knol 139 matteüs Wim Weren 148 marcus Geert Van Oyen 158 lucas en handelingen van de apostelen Bart Koet 169 johannes Patrick Chatelion Counet 179 de vier evangeliën als geheel Riemer Roukema 189 de paulijnse brieven Bert Jan Lietaert Peerbolte 199 de brieven van jakobus, petrus en judas Magda Misset-van de Weg 209 de brief aan de hebreeën Rob van Houwelingen 218 de johanneïsche literatuur Maarten Menken DEEL 2: BIJBELSE THEMA S 229 het alledaagse Piet van Midden 239 bevrijding Hans de Wit 249 de dag van de heer Johannes Tromp 257 dood en leven na de dood Klaas Spronk

5 267 gebed Paul Sanders 279 de bijbelse geboden en hun betekenis Marcel Poorthuis 291 geboorte Dorothea Erbele-Küster 300 geweld Piet van Midden 310 goed en kwaad Niek Schuman 321 godsbeeld Bob Becking 333 mensbeeld Archibald van Wieringen 343 openbaring Jan Holman 353 rein en onrein Melle Oosterhuis 362 schepping Gerrit van Ek 374 seksualiteit Willien van Wieringen 385 verbond Annemarieke van der Woude 395 vreemdeling Klaas Spronk 404 vrouwen en mannen Suzanne Borocin-Knol 415 wijsheid Sam Janse 426 register van bijbelverwijzingen 444 register van onderwerpen 451 auteurs

6 Inleiding Wat is bijbelse theologie en hoe beschrijf je die? Dat zijn vragen die niet eenvoudig te beantwoorden zijn en waarmee bijbelgeleerden in de loop van de geschiedenis heel verschillend zijn omgegaan. In deze inleiding zal worden geschetst voor welke keuzes men hier komt te staan en hoe daarmee in deze bundel wordt omgegaan. Wat is bijbelse theologie? Voortdurend komt in de Bijbel God ter sprake, maar de Bijbel biedt geen systematisch uitgewerkte traktaatleer over God en over aan God gerelateerde zaken. De Bijbel staat daarentegen vol verhalen over de relatie tussen God en mensen. Ook bevat hij geboden die in naam van God aan mensen werden opgelegd. Er staan voorts lyrische uitingen van godsvertrouwen in, met daarnaast tevens schreeuwen om recht tot een verre of onbegrijpelijke God. In sommige delen van de Bijbel is God zelfs ver te zoeken. De behoefte aan een meer overzichtelijke theologie kwam meer dan in het jodendom op in de christelijke kerk. Tijdens de grote synodes in de eerste eeuwen van onze jaartelling werden geloofsbelijdenissen opgesteld en beijverden kerkvaders zich om deze leer verder uit te werken. Daarbij functioneerde de Bijbel als een gezaghebbende bron, maar de opzet en de werkwijze bij het formuleren van de kerkelijke leer werden bepaald door een latere manier van denken. Dat werd lange tijd ervaren als iets vanzelfsprekends: men ervoer geen onderscheid tussen de leer van de kerk en het spreken van de Bijbel. Onder invloed van de Verlichting verandert deze situatie. Heel langzaam kreeg de nieuwe, meer wetenschappelijke kijk op de werkelijkheid ook invloed op de lezing van de Bijbel. bijbelwetenschappen groeiden uit tot een zelfstandige wetenschap, waarin het inzicht doorbrak dat het bij de Bijbel niet zomaar gaat om een tijdloos boek, maar om een verza- 7

7 meling geschriften die naar vorm en inhoud door hun eigen tijd en situatie zijn bepaald. Men maakte daarbij aanvankelijk onderscheid tussen een bijbelse theologie, die historisch van aard moest zijn, en een dogmatische theologie, waarbij men tevens onderscheid maakte tussen tijdelijke en eeuwige waarheden. Thans acht men een dergelijke tweedeling toch iets te simpel. Een mens is nu eenmaal aan tijd en plaats gebonden en daarom zal hij nooit met zekerheid kunnen uitmaken wat eeuwigheidswaarde heeft. Dat neemt niet weg dat deze bevrijding uit de kaders van de dogmatiek een belangrijke stap was op weg naar een zelfstandige bijbelse theologie. De Bijbel is meer dan een verzameling van bewijsplaatsen voor de christelijke dogmatiek. Bij bijbelse theologie gaat het met andere woorden niet om een bijbels verantwoorde theologie, maar om een samenhangende weergave van het spreken in de Bijbel over God en mens. De vraag die nu opkomt, is hoe men dit aanpakt. Op welke manier kan men bij de grote verzameling van uiteenlopende bijbelse geschriften tot de gewenste samenhang komen? Men kan hier kiezen uit twee verschillende benaderingen: van buitenaf of van binnenuit. In het eerste geval laat men zich leiden door de eigen vraagstelling, in het tweede geval door sleutelbegrippen in de Bijbel zelf. Het ligt voor de hand om voor het tweede te kiezen. Daarmee vermijdt men immers dat de Bijbel toch weer in een dogmatisch of anderszins vastgesteld keurslijf geperst wordt. Aan de andere kant is het ook weer niet zo eenvoudig om die sleutelbegrippen te vinden zonder daarbij subjectieve keuzes te maken. Er is nog een andere complicerende factor. Die heeft te maken met het feit dat er gedurende een heel lange periode aan de Bijbel is gewerkt. Het is daarom aannemelijk dat in bepaalde opzichten ook een ontwikkeling in het denken heeft plaats gevonden. Moet men dit ook verdisconteren in de bijbelse theologie? En hoe doe je dat? We moeten daarbij ook nog aannemen dat er niet slechts één, zich gestaag ontwikkelende lijn is aan te wijzen. Lange tijd ging men uit van een geleidelijke evolutie van primitieve naar hogere inzichten. Maar dat is waarschijnlijk al te simpel of te schematisch, en het is bovendien maar de vraag wat men in deze hoger of beter mag achten. 8

8 Nog ingewikkelder wordt het, wanneer men zich afvraagt in welke mate je in bijbelse theologie de geschiedenis van de godsdienst van Israël moet betrekken. Naast de schriftelijke bijbelse overlevering beschikken we thans ook nog over archeologische gegevens, die informatie geven over de godsdienst van Israël. Het is echter niet altijd gemakkelijk om die te interpreteren en te verdisconteren in de beschrijving van de historische ontwikkelingen. Welke waarde moet men aan die buiten-bijbelse gegevens toekennen? Wat te denken bijvoorbeeld van de aanwijzingen voor de verering van goden naast jhwh, of wellicht zelfs een godin naast jhwh? In de beschrijving van de bijbelse theologie wordt veelal gekozen voor een meer synchrone benadering. Dat betekent dat men bij de beschrijving van de theologie van het Oude Testament en het Nieuwe Testament uitgaat van de situatie waarin deze verzameling boeken als één samenhangende tekst ging functioneren. Vaak denkt men dan bijvoorbeeld voor het Oude Testament aan de periode tijdens en na de Babylonische ballingschap, waarin een groot deel van de bijbelboeken tot een eenheid zou zijn gesmeed vanuit een theologisch standpunt dat sterk was bepaald door de verwerking van de dramatische gebeurtenissen uit die periode. Daarmee heeft men dus gelijk ook een middelpunt of centraal thema dat als uitgangspunt kan functioneren voor de beschrijving van de bijbelse theologie. Ook hier zijn echter nog andere keuzemogelijkheden. Het is overigens nog maar de vraag, of het wel zo verstandig is om te kiezen voor één samenhangend bepalend thema. Ook of misschien wel juist wanneer men kiest voor een synchrone benadering, is het mogelijk om ruimte te laten voor de veelstemmigheid van de bijbelse boeken. De conclusie is eenvoudig: bij bijbelse theologie kun je vele kanten op. Er zullen bewuste keuzes gemaakt moeten worden en dat is in het werk aan deze bundel ook gedaan. We willen een helder overzicht geven zonder eenzijdig te zijn. We hebben ervoor gekozen om zoveel mogelijk uit te gaan van de Bijbel zelf. We beperken ons tot de bijbelse teksten in de vorm waarin ze ons zijn overgeleverd. Er zullen dus geen pogingen ondernomen worden tot een historische reconstructie van het groeiproces, eventueel aangevuld met archeologische gegevens, om daar dan een beschrijving van de ontwikkeling van Israels godsdienst op te baseren. Dat neemt niet weg dat de teksten zelf 9

9 soms aanleiding geven om veranderingen in bepaalde opvattingen aan te duiden. De synchrone benadering staat voorop, maar de diachronie wordt niet gemeden. Dit alles heeft ertoe geleid dat in deze bundel is gekozen voor een tweevoudige benadering. In de eerste plaats worden de theologische hoofdlijnen per bijbelboek of cluster van bijbelboeken getekend. Daarnaast is er een thematische benadering, waarbij we ons in de keuze van de onderwerpen zoveel mogelijk hebben laten leiden door wat uit de lezing van de Bijbel zelf opkomt. Zo ontstaat een geschakeerd beeld zonder dat het verwarrend wordt, omdat er allerlei lijnen door heel de Bijbel getrokken worden. Dat biedt overzicht en samenhang, maar verschaft tevens ruimte voor de veelstemmigheid binnen de Bijbel zelf. Deze veelstemmigheid wordt bovendien versterkt door het feit, dat aan deze bundel is gewerkt door auteurs uit alle hoeken van het brede veld van kerk, synagoge en academie. Tegen die achtergrond is elke auteur vrij in de schrijfwijze van Heer, heer of Here en van God en G-d, en om Oude en Nieuwe Testament dan wel Eerste en Tweede Testament te gebruiken. Wat hen allen verbindt, is evenwel de fascinatie voor die oude woorden met hun veelzijdige en steeds weer verrassende theologische zeggingskracht. Klaas Spronk Archibald van Wieringen Piet van Midden Joep Dubbink Magda Misset-van de Weg 10

10 d e e l 1 bijbelse boeken 11

11 12