Titelgegevens / Bibliographic Description

Transcriptie

1 Titelgegevens / Bibliographic Description Titel De verhouding Reformatie en Nadere Reformatie. Een voortgaand onderzoek / C. Graafland. Auteur(s) Graafland, C. In Documentatieblad Nadere Reformatie, 17 (1993), no. 2 (Najaar), p Copyright 2006 / erven C. Graafland SSNR Claves pietatis. Producent Claves pietatis / ; versie 1.0 Bron / Source Annotatie(s) Website Nummer Onderzoeksarchief / Research Archive Nadere Reformatie Tekst van een lezing, gehouden op het lustrumcongres van de Stichting Studie der Nadere Reformatie op 2 oktober 1993 te Utrecht. Sleutel tot de Nadere Reformatie B De digitale tekst is vrij beschikbaar voor persoonlijk gebruik, voor onderzoek en onderwijs. Respecteer de rechten van de rechthebbenden. Commercieel gebruik is niet toegestaan. The digital text is free for personal use, for research and education. Each user has to respect the rights of the copyright holders. Commercial use is prohibited. Het 'Onderzoeksarchief Nadere Reformatie' bevat digitale documenten over het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie in Nederland tot Het is doorzoekbaar met de 'Bibliografie van het gereformeerd Piëtisme in Nederland (BPN)' op de website 'Sleutel tot de Nadere Reformatie'. The 'Research Archive Nadere Reformatie' contains digital documents about reformed Pietism and the Nadere Reformatie in the Netherlands until These can be retrieved by searching the 'Bibliography of the reformed Pietism in the Netherlands (BPN)' database at the 'Sleutel tot de Nadere Reformatie' website.

2 DE VERHOUDING REFORMATIE EN NADERE REFORMATIE een voortgaand onderzoek C. Graafland W. van 't Spijker merkt in zijn inleidend artikel in de tweede bundel over de Nadere Reformatie met als titel De Nadere Reformatie en het Gereformeerd Piëtisme op, dat er ten opzichte van de middeleeuwse invloed op de Nadere Reformatie nog een 'nauwgezette voortgaande studie' nodig is 1. Ik denk, dat dit niet alleen geldt voor de relatie tussen de Nadere Reformatie en de Middeleeuwen, maar evenzeer ook voor die tussen de Nadere Reformatie en de Reformatie, om dan maar te zwijgen over de verhouding tussen de Reformatie zelf en de daarachter liggende Middeleeuwen. Dit te constateren maakt meteen al duidelijk, dat wij met ons thema ons op een veld gaan bewegen, dat niet alleen zeer uitgestrekt is, maar waar ook allerlei beoordelingen en nuanceringen mogelijk blijken te zijn. Daar ik echter slechts ruim een half uur spreektijd heb toebedeeld gekregen, ligt het voor de hand, dat ik me sterk zal moeten beperken. Met het oog daarop lijkt het me gewenst, wanneer ik een wat strakke indeling maak. Me tot de hoofdlijnen beperkend, wil ik vooral drie aspecten van deze thematiek onder uw aandacht brengen. In de eerste plaats wil ik een summiere weergave geven van de verschillende opvattingen, die wij bij vroegere en huidige onderzoekers tegenkomen over de relatie tussen Reformatie en Nadere Reformatie. In de tweede plaats geef ik aan, welke gedachten in de Nadere Reformatie zelf hierover te vinden zijn. In de derde plaats willen wij op enkele aspecten van ons thema wat dieper ingaan om zodoende te komen tot een beperkte heroverweging van de relatie Reformatie - Nadere Reformatie. A. Ritschl en H. Heppe In de eerste plaats willen wij dus aandacht geven aan wat er reeds over dit punt naar voren is gebracht. Het blijkt dan, dat we de vraagstelling moeten plaatsen in een breder kader, waarbij het vooral erom gaat om de historische en geestelijke wortels van de Nadere Reformatie als geheel en in hun diversiteit op het spoor te komen. Daarnaar is al veel onderzoek gedaan, maar de resultaten ervan zijn bepaald niet eensluidend. In de vorige eeuw reeds heeft men daarover verschillende uitspraken gedaan. Zo gingen in het begin van deze eeuw de Groninger theologen (P. Hofstede de Groot) er al vanuit, dat de typisch Nederlandse vroomheidstraditie, waarin zij zelf meenden te staan, maar die zij onder andere ook in de Nadere Reformatie 1. W. van 't Spijker, 'Bronnen van de Nadere Reformatie', in: T. Brienen/K. Exalto/J. van Genderen/C. Graafland/W. van 't Spijker, De Nadere Reformatie en het Gereformeerd Piëtisme, 's-gravenhage 1989, 45. DNR XVTI (1993) 94

3 ontdekten, haar oorsprong had in de vóór-reformatorische beweging van de Moderne Devotie 2. Later heeft A. Ritschl als eerste een uitvoerig onderzoek gedaan naar de herkomst van wat hij noemde het gereformeerd Piëtisme. Hij meende deze te vinden in de calvinistische Reformatie, maar deze dan wel zo verstaan, dat het met name de middeleeuwse kloostervroomheid was, die via deze tak van de Reformatie in het gereformeerd Piëtisme had doorgewerkt 3. Dat komt er dus op neer, dat hij meende, dat het vooral de middeleeuwse, van de wereld afgekeerde en in feite doperse vroomheid is, die het gereformeerd Piëtisme heeft beheerst. Dit in onderscheid van het luthers Piëtisme, dat uit de lutherse Reformatie opkwam en door een veel meer op de wereld gerichte vroomheid werd gekenmerkt 4. Tegelijkertijd verscheen er een studie over het Piëtisme van de hand van H. Heppe. Hij zocht de oorsprong ervan in een andere richting, namelijk in het Engelse Puritanisme 5. In zijn studie geeft hij eerst een schets van de puriteinse vroomheid om dan vervolgens te laten zien, hoe velen van de puriteinse praktijk-schrijvers in het Nederlands werden vertaald en daar een gretig verhaal vonden 6. Bij Heppe vinden wij dus de vraag, hoe de relatie is tussen Reformatie en Nadere Reformatie, niet expliciet behandeld. Indirect ligt ze natuurlijk wel erin opgesloten, omdat als het waar is, dat de Nadere Reformatie vooral onder Engels-puriteinse invloed is ontstaan, dan toch weer de vraag moet worden beantwoord, hoe de verhouding ligt tussen dit Puritanisme en de Reformatie. Maar Heppe is ook op deze problematiek niet uitdrukkelijk ingegaan 7. W. Goeters Intussen duurde het tot in het begin van deze eeuw, dat er weer een studie verscheen, nu van de hand van de opnieuw Duitse historicus-theoloog W. Goeters, waarin de geschiedenis van de Nadere Reformatie, althans tot ongeveer het eind van de zeventiende eeuw, werd beschreven 8. Deze studie is tot nu toe een belangrijke bron gebleven, niet het minst vanwege het onderzoek, dat daarin is gedaan naar de wortels van de Nadere Reformatie. Goeters komt in afwijking van Ritschl en Heppe tot de opvatting, dat de Nadere Reformatie vooral als een 2. Vgl.: P. Hofstede de Groot, 'Beschouwing van den gang dien de christelijke godgeleerdheid in het algemeen dus verre in Nederland heeft gehouden', in: Nederlandsch archief voor kerkelijke geschiedenis, II (1842), Zie ook: Van 't Spijker, 'Bronnen van de Nadere Reformatie', A. Ritschl, Geschichte des Pietismus, I, Bonn 1880, 61 e.v. 4. Ritschl, Geschichte des Pietismus, I, 22 e.v. 5. H. Heppe, Geschichte des Pietismus und der Mystiek in der reformirten Kirche, namentlich der Niederlande, Leiden Heppe, Geschichte des Pietismus, Heppe is in zijn behandeling niet geheel consequent, wanneer hij Jean Taffin als 'der früheste Vertreter der "Praxis der Gottseligkeit" oder des Pietismus in den Niederlanden' beschouwt: Heppe, Geschichte des Pietismus, 95 e.v. 8. W. Goeters, Die Vorbereitung des Pietismus in der reformierten Kirche der Niederlande bis zur labadistischen Krisis 1670, Leiden/Utrecht DNR XVII (1993) 95

4 eigen Nederlandse beweging moet worden gezien, waarin het met name is gegaan om een verdere vernieuwing van de Nederlandse Gereformeerde Kerk in calvinistische zin. Goeters noemt de Nadere Reformatie een kerkelijke hervormingspartij 9. En omdat het daarin vooral gaat om de verdere doorwerking van de Reformatie, ziet hij de historisch-theologische wortels ervan in de Reformatie zelf en dan met name de geneefse Reformatie van Calvijn, al beschouwt hij het Engelse Puritanisme wel als een parallel-beweging met wederkerige beïnvloeding 10. S. van der Linde en A.A. van Ruler Zoals gezegd heeft vooral Goeters' studie op het latere onderzoek haar stempel gezet. Want toen pas vele jaren later ook in Nederland de bestudering van de Nadere Reformatie werd ter hand genomen, oriënteerde deze zich vooral aan Goeters. Wij denken dan met name aan S. van der Linde, die als eerste met een wetenschappelijk onderzoek van de Nadere Reformatie is begonnen en als zodanig school heeft gemaakt. Natuurlijk kunnen wij ook nog anderen noemen. Wij denken aan diverse dissertaties, die al eerder leven en werken van belangrijke vertegenwoordigers van de Nadere Reformatie zoals W. a Brakel, J. van Lodenstein, J. Koelman en W. Schortinghuis hadden beschreven en aan de boeken van M.J.A. de Vrijer over Schortinghuis 11 en Smytegelt 12 als ook aan de artikelen over de bevinding, die door A.A. van Ruler zijn gepubliceerd 13. Wij laten de laatstgenoemden onbesproken, omdat zij niet zo uitdrukkelijk of uitvoerig op de door ons aangesneden thematiek zijn ingegaan 14. Dat geldt ook van A.A. van Ruler, omdat hij vooral een systematisch-fenomenologische en geen historische studie van de bevinding heeft gegeven. Wel noemen wij Van Ruler even in verband met Van der Linde. Deze laat namelijk een duidelijke ontwikkeling zien in zijn beoordeling van de Nadere Reformatie in relatie tot de Reformatie. Zij valt gemakkelijk af te lezen uit de diverse artikelen, die Van der Linde over de Nadere Reformatie heeft geschreven en die later gebundeld zijn in de aan hem opgedragen feestbundel Opgang en voortgang der Reformatie Goeters, Die Vorbereitung des Pietismus, Goeters, Die Vorbereitung des Pietismus, 21 e.v. 11. M.J.A. de Vrijer, Schortinghuis en zijn analogieën, Amsterdam M.J.A. de Vrijer, Ds Bernardus Smytegelt en zijn "Gekrookte Riet", Amsterdam Zij zijn te vinden in: A.A. van Ruler, Theologisch Werk, III, Nijkerk 1971: 'De bevinding (proeve van een theologische benadering)' (1950); 'De bevinding in de prediking' (1953); 'Licht- en schaduwzijden in de bevindelijkheid' (1954); 'Ultra-gereformeerd en vrijzinnig' (1971): resp , 61-81, 82-97, De Vrijer acht het wel mogelijk, dat er sprake is van buitenlandse invloed op de Nadere Reformatie, maar hij ziet de oorsprong ervan toch primair 'in eigen Kerk en eigen land': De Vrijer, Schortinghuis, S. van der Linde, Opgang en voortgang der Reformatie, Amsterdam Van der Linde heeft meer over de Nadere Reformatie geschreven, maar de in deze bundel opgenomen artikelen geven een goed inzicht en overzicht van zijn werk hieromtrent. Ze bestrijken de periode van 1954 tot DNR XVII (1993) 96

5 Ontwikkeling in waardering bij S. van der Linde In het eerste artikel over 'De betekenis van de Nadere Reformatie voor kerk en theologie', daterend uit , wijst Van der Linde niet alleen Ritschls opvatting als 'volkomen verouderd en achterhaald' af, maar laat hij tevens de volle nadruk vallen op de continuïteit tussen Reformatie en Nadere Reformatie. Van der Linde meent, dat de Nadere Reformatie niets nieuws wil boven de Reformatie uit. Hij constateert dan ook een 'merkwaardige overeenstemming' tussen Calvijn en de Nadere Reformatie. Het gaat om 'zeer verwante, zo niet geheel gelijk gestemde geesten' en hij wijst dan vooral op de strijd van Calvijn tegen de libertijnen, die een opvallende parallel krijgt in de strijd van de Nadere Reformatie tegen de zonden van het volk. Van der Linde stelt dan ook pal tegenover Ritschl, dat de Nadere Reformatie geen kloostervroomheid heeft gepropageerd, ook geen wetticisme, noch dat er sprake is van een overaccentuering van de wedergeboren mens of een inkorten van de rechtvaardiging ten gunste van de heiliging. De vraag 'hoe word ik een christen' krijgt geen nadruk zoals de kenmerken eveneens een beperkte functie hebben. De Nadere Reformatie is volgens Van der Linde voluit kerkelijk, pastoraal en theocratisch. Haar bevindelijke prediking moet dan ook niet worden gezien als subjectivisme, maar ze is juist 'openbaring van hoogste objectiviteit', namelijk van 'God, Zijn recht en genade'. Met name deze laatste typering van de Nadere Reformatie door Van der Linde verraadt de invloed van Van Ruler, omdat hij het was, die juist het objectieve, want op God gerichte karakter van de bevinding beklemtoonde 17. Zo is Van der Linde dus begonnen met de verbinding tussen Reformatie en Nadere Reformatie sterk te beklemtonen. Opmerkelijk is echter, hoe hij later daarover anders is gaan denken. Na eerst een periode doorgemaakt te hebben, waarin hij behalve de continuïteit ook de naar verinnerlijking en individualisering afwijkende koers vooral in de tweede periode van de Nadere Reformatie aanwijst 18, komt hij in zijn bijna twintig jaar later geschreven artikel (1973) over 'De Godservaring bij W. Teellinck, D.G. a Brakel en A. Comrie' 19 tot een sterk gewijzigde en veel negatievere beoordeling van de verhouding tussen Reformatie en Nadere Reformatie. Van Teellinck schrijft hij dan, dat er met name in zijn latere jaren sprake is van een 'sterke gespletenheid in zijn levensgevoel'. Zijn Godservaring richt zich op een God, die van de wereld is afgekeerd en die alleen te vinden is in het innerlijk van de mens. Bij Theodorus a Brakel is het beeld nog negatiever. Hier overheerst de middeleeuwse mystiek en die is in strijd met de Reformatie. Ook A. Comrie beweegt zich volgens Van der Linde min of meer in dezelfde lijn. 16. Van der Linde, Opgang en voortgang der Reformatie, 139 e.v. 17. Vgl.: Van Ruler, 'De bevinding (proeve van een theologische benadering)', 48 e.v. 18. Van der Linde doet dit vooral in zijn studie over 'Het Werk van de Heilige Geest in de gemeente, een appreciatie van de Nadere Reformatie' (1956) en in 'De ecclesiologie van de Nadere Reformatie' (1969): Van der Linde, Opgang en voortgang, 149 e.v. en 189 e.v. 19. Van der Linde, Opgang en voortgang der Reformatie, 159 e.v. DNR XVII (1993) 97

6 Duidelijk is er in de Nadere Reformatie in vergelijking met Calvijn sprake van een andere kijk op de schepping. Bij Calvijn krijgt deze een positieve invulling, maar in de Nadere Reformatie is ze onbelangrijk. Hier worden schepping en zonde te veel vereenzelvigd. Eigenlijk gaat het in de Nadere Reformatie om een 'akosmische vroomheid'. Daarom is zij ook mislukt. Want oorspronkelijk bedoeld als een protest tegen de secularisatie, heeft zij door zich terug te trekken uit de wereld deze secularisatie juist bevorderd. Dit alles is in strijd met het gereformeerd belijden van de schepping en ook van de reformatorische leer aangaande Christus en de Heilige Geest. Het heiligheidsbegrip van de Nadere Reformatie is eveneens volgens Van der Linde anders dan bij Calvijn en het verschil komt ook naar voren, wanneer het gaat om de zekerheid van het geloof. Daarbij valt in de Nadere Reformatie de notie van het verbond steeds meer weg en daarmee het zicht op de gemeente en de kerk evenals op het gewone, dagelijkse leven. Nadere Reformatie-onderzoek: een existentiële bezigheid Deze ontwikkeling bij Van der Linde in de richting van een steeds kritischer beoordeling van de Nadere Reformatie in vergelijking met de Reformatie is opmerkelijk te noemen, omdat zij getuigt van een bewegelijkheid in zijn Nadere Reformatie-onderzoek. Het is echter niet alleen Van der Linde, die door deze bewegelijkheid wordt gekenmerkt. Ze is ook bij Van Ruler waar te nemen, als wij zijn in zijn laatste levensjaar (1971) geschreven artikel over 'Ultra-gereformeerd en vrijzinnig' verglijken met zijn publicaties over de bevinding twee decennia daarvóór 20. Ik denk overigens, dat ze ook wel bij mijzelf valt waar te nemen, al gaat deze beweging dan wel in een tegenovergestelde richting. Want als ik mijn dissertatie uit vergelijk met mijn bijdragen in de drie bundels, die inmiddels bij Boekencentrum over de Nadere Reformatie zijn verschenen, dan constateer ik bij mijzelf juist een toenemende positieve inschatting van de Nadere Reformatie, Dok als het gaat om haar verhouding tot de Reformatie en omgekeerd 22. Wat liet laatste betreft verwijs ik vooral naar mijn artikel over 'Waarheid in het binnenste' in de feestbundel van K. Exalto Van Ruler, 'Ultra-gereformeerd en vrijzinnig', 98 e.v. Jl. C. Graafland, De zekerheid van het geloof, Een onderzoek naar de geloofsbeschouwing van enige vertegenwoordigers van reformatie en nadere reformatie, Wageningen 1961 (repr. Amsterdam 1977). 12. Dat geldt vooral mijn bijdrage over 'Jodocus van Lodenstein ( )' in de eerste bundel en over 'Friedrich Adolph Lampe ( )' in de tweede bundel: T. Brienen/K. Exalto/J. van Genderen/C. Graafland/W. van 't Spijker, De Nadere Reformatie. Beschrijving van haar voornaamste vertegenwoordigers, 's-gtavenhage 1986, en Brienen/Exalto/Van Genderen/Graafland/Van 't Spijker, De Nadere Reformatie en het Gereformeerd Piëtisme, C. Graafland, '"Waarheid in het binnenste". Geloofszekerheid bij Calvijn en de Nadere Reformatie', in: Een vaste Burcht voor de Kerk der eeuwen. Opstellen opgedragen aan drs. K. Exalto, J. van der Graaf, Kampen 1989, 53 e.v. Vgl.: C. Graafland,...om gereformeerd te blijven... Terugzien, vooruitzien en omhoogzien na 40 jaar studie van de gereformeerde traditie, Maassluis 1993, >NR XVII (1993) 98

7 Genoemde bewegelijkheid is bij mijzelf evenals bij Van der Linde en waarschijnlijk ook bij Van Ruler voor een deel te verklaren vanuit externe beïnvloeding, maar ze heeft ook te maken met eigen existentiële geloofsinstelling. Het blijkt uiterst moeilijk te zijn om een werkelijk objectieve kijk op de Nadere Reformatie te ontwikkelen. De eigen geloofshouding is daarbij vrijwel altijd betrokken. Stond Van der Linde aanvankelijk vooral onder invloed van Van Ruler, van mij gold dit ten opzichte van J.G. Woelderink. Hij beschouwde de Nadere Reformatie, vooral in haar achttiende-eeuwse gestalte als een doperse afwijking en stond daarmee in de traditie van Ritschl 24. Onlangs ben ik er achter gekomen, hoe afwijzend Van Ruler destijds stond tegenover deze beïnvloeding door Woelderink in mijn dissertatie. Ik heb namelijk mijn eigen dissertatie uit de bibliotheek van Van Ruler kunnen terugkopen. Het bleek mij toen, dat hij in de kantlijn van mijn boek talloze opmerkingen heeft geplaatst, waarin hij mijn kritische opmerkingen, juist als het gaat om de relatie tussen Reformatie en Nadere Reformatie pareert met hele positieve opmerkingen, die daarop neerkomen, dat de hyper-bevindelijke trant binnen de Nadere Reformatie juist helemaal reformatorisch is. Integratie van uiteenlopende visies Intussen is het onderzoek verder gegaan en zijn er vooral in de laatste tijd publikaties verschenen, die handelen over de historische wortels van de Nadere Reformatie 25. Het opmerkelijke ervan is, dat er wel veel meer historisch materiaal op tafel is gelegd, maar dat in de vroegere, divergerende inzichten nagenoeg geen verandering is opgetreden. Het enige belangrijke verschil daarmee is 24. Vgl.: J. G. Woelderink, De gevaren der doopersche geestesstrooming, 's-gravenhage 1946 en J.G. Woelderink, Was de Reformatie een vergissing? De doopersche Geestesstrooming in den reformatietijd, 's-gravenhage z.j. Geheel in de lijn van Ritschl dacht ook de schoonzoon van Kohlbrugge en op hem georiënteerde E. Böhl, die het gereformeerd Piëtisme beschouwde als het klare verderf voor de kerk en de theologie: S. van der Linde, 'De betekenis van de Nadere Reformatie voor kerk en theologie', in: Opgang en voortgang der Reformatie, De belangrijkste zijn: W. J. op 't Hof, Engelse piëtistische geschriften in het Nederlands, , Rotterdam 1987, vooral 583 e.v. en W.J. op 't Hof, Voorbereiding en bestrijding, De oudste gereformeerde piëtistische voorbereidingspreken tot het Avondmaal en de eerste bestrijding van de Nadere Reformatie in druk, Kampen 1991, vooral 59 e.v. Zie verder: W.J. op 't Hof, 'De visie op de Reformatie in de Nadere Reformatie tijdens het eerste kwart van de zeventiende eeuw', in: Documentatieblad Nadere Reformatie [=DNR], VI (1982), 89 e.v.; W.J. op 't Hof, 'Een tweeden Thomas a Kempis (doch ghereformeerden)', in: De doorwerking van de Moderne Devotie , P. Bange/C. Graafland/A.J. Jelsma/A.G. Weiier, Hilversum 1988, 151 e.v.; W.J. op 't Hof, 'Thomas a Kempis bij Willem Teellinck', in: DNR, XIII (1989), 42 e.v.; XIV (1990), 88 e.v.; XV (1991), 1 e.v., W.J. op 't Hof, 'Rooms-katholieke doorwerking binnen de Nadere Reformatie', in DNR, XV (1991), 73 e.v. en W.J. op 't Hof, 'Gisbertus Voetius' evaluatie van de Reformatie. Een voorlopig onderzoek', in: Theologia Reformata, XXXII (1989), 211 e.v. Verder wijs ik op: W. van 't Spijker, 'De Nadere Reformatie', in: Brienen/Exalto/Van Genderen/Graafland/Van 't Spijker, De Nadere Reformatie, 5 e.v.; Van 't Spijker, 'Bronnen van de Nadere Reformatie', 5 e.v. en W. van 't Spijker, 'Enkele aspecten van de theologie van de Nadere Reformatie', in: O.J. de Jong/W. van 't Spijker/H. Florijn, Het eigene van de Nederlandse Nadere Reformatie, Houten 1992, 31 e.v. DNR XVII (1993) 99

8 echter, dat wat aanvankelijk gezien werd als elkaar uitsluitende opvattingen, nu steeds duidelijker deelaspecten blijken te zijn van een groter gevarieerd geheel. De Nadere Reformatie blijkt een zo veel omvattende, katholieke en tegelijk geschakeerde beweging geweest te zijn, dat het niet mogelijk is om haar uit één bron te verklaren. Veeleer is het zo, dat alle vroeger genoemde opvattingen een veel grotere eenheid blijken te bevatten dan aanvankelijk werd aangenomen. Zo blijkt de opvatting van Ritschl toch niet helemaal achterhaald te zijn, wanneer in de laatste tijd met een groot aantal gegevens overtuigend wordt aangetoond, dat de middeleeuwse vroomheid in de Nadere Reformatie wel degelijk een belangrijke rol heeft gespeeld. Met name valt dan te denken aan de Moderne Devotie, waarvan Thomas a Kempis met zijn De Imitatione Christi wel de belangrijkste vertegenwoordiger is, zeker wat de Nadere Reformatie betreft. Het is vooral W.J. op 't Hof geweest, die dit in diverse studies heeft aangetoond 26. Thomas a Kempis 26. Zie: noot 25; vgl.: C. Graafland, 'De invloed van de Moderne Devotie in de Nadere Reformatie ±1650-±1750', in: Bange/Graafland/Jelsma/Weiler, De doorwerking van de Moderne Devotie, 47 e.v. DNR XVII (1993) 100

9 Hij was het echter ook, die met anderen de continuïteit met de Reformatie heeft laten zien, met name als het gaat om het reformatorisch geloof, dat ook in de Nadere Reformatie voluit werd beleden 27. Daarnaast heeft Op 't f met een overvloed van materiaal aangetoond, dat de Nadere Reformatie ook gezien kan worden als een Nederlandse equivalent van de Engels-puriteinse vroomheidsbeweging. Om dan tenslotte nog duidelijk te maken, dat de Nadere Reformatie steeds meer een typisch Nederlandse, kerkelijke beweging is geweest, die binnen de eigen Nederlandse kontekst haar opdracht meende te moeten vervullen en haar getuigenis te laten horen. Het komt er dus op neer, dat èn Ritschl èn Heppe èn Goeters hun gelijk hebben gekregen, maar dan wel zo, dat zij niet tegenover elkaar maar naast elkaar en verbonden met elkaar moeten worden geplaatst. Want zo krijgen wij pas een volledig beeld, dat beantwoordt aan de omvang en de diepte van de vernieuwingsbeweging, die de Nadere Reformatie is geweest. Nog bestaande accentsverschillen Nu is het wel zo, dat er tussen de hedendaagse onderzoekers nog wel onderlinge verschillen zijn, die echter meer de nuances raken dan dat zij fundamenteel genoemd kunnen worden. Zo zijn er, die de Engelse invloed sterk naar voren halen (Op 't Hof, L.F. Groenendijk en Graafland), maar anderen wijzen weer vooral op de eigen Nederlandse kontekst (onder anderen Van 't Spijker). De laatsten zijn het ook, die daarnaast de verbinding met de Reformatie beklemtonen, maar er zijn er ook, die het middeleeuwse mystieke element van de Nadere Reformatie accentueren. Daarin blijken dan weer de gedachten uiteen te gaan, omdat er zijn, die dat mystieke element waarderen en zelfs tot de stellingname komen, dat de Nadere Reformatie aan de Reformatie een 'plus' heeft gegeven, dat nuttig en nodig was en dus als een positieve ontwikkeling moet worden gezien (onder anderen Op 't Hof). Maar er zijn er ook, die dit als een 'min' beschouwen en de Nadere Reformatie juist vanwege haar mystiek-subjectivistische inslag zien als een neergang en achteruitgang binnen de gereformeerde traditie 28. Uiteraard hangt ook hier weer veel samen met de eigen geestelijke positie. Voelt men zichzelf verwant met de bevindelijke stromingen in de kerk, dan is de waardering positief, maar staat men daar wat kritisch en afwijzend tegenover, dan valt de waardering negatiever uit. 27. Vgl.: Op 't Hof, Engelse piëtistische geschriften, 25 e.v., 40 e.v. en 609 e.v. 28. Zo vooral uit vrijgemaakt-gereformeerde kring; vgl. onder anderen: F. van der Pol, 'Spiritualiteit in de Middeleeuwen', in: W. van 't Spijker e.a. (Red.), Spiritualiteit, Kampen 1993, 138 e.v. Ook K. Exalto staat op dit punt kritisch tegenover diverse vertegenwoordigers van de Nadere Reformatie: K. Exalto, 'Willem Teellinck ( )', in: Brienen/Exalto/Van Genderen/Graafland/Van 't Spijker, De Nadere Reformatie, 17 e.v. en K. Exalto, 'Wilhelmus Schortinghuis ( )', in: Brienen/Exalto/Van Genderen/Graafland/Van 't Spijker, De Nadere Reformatie, 247 e.v. DNR XVII (1993) 101

10 Wat is het 'nadere' van de Nadere Reformatie? U merkt, dat ik slechts enkele lijnen kan trekken en dat ik van enige detaillering moet afzien. De vraag, die echter niet onbesproken mag blijven, is, hoe men in de Nadere Reformatie zelf over de hier behandelde thematiek heeft gedacht. Het zou in dit verband verhelderend zijn, wanneer we ook een antwoord konden geven op de direct daarmee verbonden vraag, namelijk, wat er onder verstaan moet worden, wanneer men spreekt van een Nadere Reformatie. Wat heeft men met dat 'nadere' bedoeld? Ook daarover is in de laatste jaren door meerderen geschreven. Ik noem hier vooral de dissertatie en andere publikaties van Groenendijk, waardoor er meer historisch licht is gevallen over deze uitdrukking 29. Ook hier blijkt de relatie met het Engelse en Schotse Puritanisme, waar men sprak over 'further reformation'. Maar er zitten ook andere aspecten aan. Zo heeft F.G.M. Broeyer erop gewezen, dat dat woord 'nader' een in die tijd vrij algemeen gebruikt woord was, dat wees op verdere doorwerking, praktizering en toepassing niet alleen van de vroomheid maar ook van de (gereformeerde) leer 30. Zo kon ook de veroordeling en de vrijmaking van de kerk van de remonstrantse leer een 'nadere reformatie' worden genoemd. Dat betekent, dat men besef had van het proceskarakter van de reformatie van de kerk en de gemeente en dus ook van de leer in de beleving en de uitleving daarvan in de vroomheid. Vlet deze ogen werd ook de Reformatie zelf beschouwd. Dit viel mij nog weer 3p in het artikel van B.J. Spruyt over 'Martin Bucers Gulden Brief uit hlij behandelt daarin de Nederlandse receptie tijdens de remonstrantse twisten /an de zogenaamde Gulden Brief van M. Bucer, waarin hij een tolerante houiing aanbeveelt ten opzichte van allerlei onderlinge verschillen, die binnen de eformatorische beweging verwijdering en strijd veroorzaakten en daarbij dan /ooral wijst op de vruchten van het geloof in een leven van ware vroomheid 32. Deze brief werd door Johannes Wtenbogaert in het Nederlands vertaald met als commentaar, dat deze oorspronkelijk reformatorische tolerantie ook nu moest 19. L.F. Groenendijk, De Nadere Reformatie van het gezin. De visie van Petrus Wittewrongel op de christelijke huishouding, Dordrecht 1984, 18 e.v. en L.F. Groenendijk, 'De oorsprong van de uitdrukking "nadere reformatie"', DNR, IX (1985), 128 e.v. 0. F.G.M. Broeyer, 'Het begrip "Nadere Reformatie"', in: DNR, XII (1988), 51 e.v. Mij viel op, dat in het Schat-Boeck telkens wordt gesproken over de 'Naerder Synod. Verklaringe', waarmee de Dordtse Leerregels worden bedoeld; zie: Schat-Boeck der Verclaringhen over den Nederlandsche Catechismus, Uyt de latijnsche Lessen van Dr. Zacharias Ursinus, J. Spiljardus, Amsterdam B.J. Spruyt, 'Martin Bucers Gulden Brief. De irenische Bucer in de polemiek tussen Remonstranten en Contra-Remonstranten', in: Bucer en de kerk, F. van der Pol (red.), Kampen 1991, 84 e.v. 2. Over de invloed van M. Bucer (onder andere via het Puritanisme) op de Nadere Reformatie zie men: W. van 't Spijker, 'Martin Bucer, Piëtist unter den Reformatoren?', in: Pietismus und Reveil, J. van den Berg/J.P. van Dooren, Leiden 1978, 88 e.v.; A. Vergunst, Godefridus Cornelisz. Ude mans en zijn 't Geestelijck Roer van 't Coopmans Schip, z.p., z.j., 6 e.v. en Op 't Hof, Engelse piëtistische geschriften, 612. NR XVII (1993) 102

11 worden gepraktizeerd. Trigland gaf daarop echter een kritische reactie, omdat hij van deze tolerantie niet wilde weten. En wat Bucer betreft, was zijn mening, dat Bucer toen hij deze brief schreef nog maar aan het begin van de Reformatie stond en daarom een gebrekkige opvatting huldigde, die in later tijd door hem 'nader onderzocht' is en toen 'op den stant van Godes kercke lettende' een ander standpunt heeft ingenomen 33. De visie van de Nadere Reformatie op de Reformatie Deze visie op de Reformatie en de tijd daarna vinden wij ook in de Nadere Reformatie terug, zij het in verschillende mate en met uiteenlopende accenten. In de eerste plaats treft het ons, dat ook vertegenwoordigers van de Nadere Reformatie de Reformatie zelf als een proces zien, dat al veel eerder is begonnen dan in het begin van de zeventiende eeuw. Zo ziet Lodenstein in de Reformatie en het spoedig weer daarop volgend verval een herhaling van wat in voorgaande eeuwen met de Roomse Kerk is gebeurd 34. G. Udemans meent, dat met Wyclif en Hus de lentetijd van de vernieuwing der kerk is begonnen, al ging pas in de Reformatie het volle licht op 35. F.A. Lampe is de overtuiging toegedaan, dat de Reformatie al in de dertiende eeuw is begonnen en dat zij ook na de zestiende eeuw nog voortgaat 36. Een in principe zelfde gedachte vinden wij ook al bij Voetius, wanneer hij meent de roomse Thomas a Kempis in gereformeerde zin te mogen interpreteren, omdat hij in feite een reformatorisch geluid wilde laten horen in zijn roomse omgeving 37. De Reformatie als proces Dat proces-karakter van de Reformatie werd ook toegepast op de tijd na de Reformatie. Zo zag men over het algemeen geen verschil tussen Calvijn en de gereformeerde Orthodoxie na hem, omdat het bij beiden ging om de ene gereformeerde leer 38. Maar wel besefte men, dat het in de Orthodoxie een nadere doorwerking en uitwerking betrof van het reformatorisch geloof in confrontatie met allerlei nieuwe ontwikkelingen 39. Zo ziet Comrie de Dordtse Synode van 1618/19 helemaal in het verlengde van Calvijn maar wel met een polemische toespitsing op de souvereine, goddelijke genade. 33. Spruyt, 'Martin Bucers Gulden Brief, Vgl.: Graafland, 'Jodocus van Lodenstein', Vgl.: K. Exalto, 'Godefridus Udemans (1581/2-1649), in: Brienen/Exalto/Van Genderen/Graafland/Van 't Spijker, De Nadere Reformatie en het Gereformeerd Piëtisme, Vgl.: Graafland, 'Friedrich Adolph Lampe', 258 e.v. 37. Vgl.: Graafland, 'De invloed van de Moderne Devotie', 54 e.v. 38. Vgl.: Van 't Spijker, 'Enkele aspecten', 34 e.v. 39. Vgl.: C. Graafland, 'Schriftleer en Schriftverstaan in de Nadere Reformatie', in: T. Brienen/K. Exalto/C. Graafland/B. Loonstra/W. van 't Spijker, Theologische aspecten van de Nadere Reformatie, Zoetermeer 1993, 29 e.v. DNR XVII (1993) 103

12 Comrie was daarin zeker geen eenling 40. Dit besef is vrijwel constant aanwezig in de Nadere Reformatie. Men was zich kennelijk bewust van de noodzaak van een voortgaand reformatieproces van de kerk, in het groot en in het klein en dan niet alleen in de leer, maar ook in de beleving ervan. Dat bracht tot een kritische opstelling, met name tegenover de eigen tijd, maar het gaf tevens de mogelijkheid om de in hun ogen reformatorische en dus blijvend waardevolle elementen van de kerk en haar vroomheid ook uit de tijd vóór de Reformatie op te nemen en te verwerken in het eigen geestelijk program. Dat laatste deed intussen voor hun besef geen afbreuk aan het feit, dat men geheel wilde blijven staan in de traditie van de Reformatie zelf. Het één sloot het ander niet uit maar in. Dat is een visie op de Reformatie, die intrigeert en die wij doorgaans ons niet meer zo gemakkelijk eigen maken, al komt er juist mede op grond van het ook op dit punt voortgaande Nadere Reformatie-onderzoek wel enige verandering in. Oog voor het gebrekkige van de Reformatie Het hangt ook met dit zelfde gegeven samen, wanneer wij constateren, dat diverse vertegenwoordigers van de Nadere Reformatie oog hebben voor het gebrekkige van de Reformatie en tegelijk kenbaar maken, dat men de eigen tijd met haar nadruk dus op de noodzaak van persoonlijke en doorleefde vroomheid ziet als een vooruitgang in vergelijking met de Reformatie. Wat het eerste betreft, zijn het vooral W. Teellinck en J. van Lodenstein geweest, die hun kritiek op de Reformatie duidelijk hebben laten horen. Opvallend is daarbij hun ambivalentie. Enerzijds is er waardering, grote waardering zelfs voor de 'Reformateurs', anderzijds is er kritiek, of in ieder geval een blijk geven van de overtuiging, dat de Reformatie toch nog gebrekkig is geweest en dat zij dus moest worden aangevuld en zelfs hier en daar gecorrigeerd. Deze ambivalentie is overigens goed te verklaren uit het reeds genoemde inzicht, dat men de reformatie van de kerk zag als een voortgaand proces. Hoe vaak wordt niet de uitspraak van Hoornbeeck geciteerd: 'ecclesia reformata, quia semper reformanda' 41. De kerk is gereformeerd, omdat zij altijd weer gereformeerd moet worden. Aan de andere kant werd juist deze stellingname tegenover de Reformatie door andere, met name stijl orthodoxe tijdgenoten bestreden met het verwijt, dat Teellinck en de zijnen een 'nieuwlichterij' invoerden in de kerk van Nederland. Bedoeld is dan een 'nieuwlichterij' ten opzichte van de Reformatie, die volgens hen het gevaar inhield, dat men weer werd teruggevoerd onder het oude juk van de wettische dienstbaarheid. 40. Vgl.: C. Graafland, 'Alexander Comrie ( )', in: Brienen/Exalto/Van Genderen/Graafland/Van 't Spijker, De Nadere Reformatie, 329 e.v. 41. Zo onder anderen door J. Koelman en J. van Lodenstein. Koelman wijst erop, dat het beroep op de Reformatie niet voldoende is. Men dient ook met eigen tijd en omstandigheden rekening te houden, terwijl er toch ook nog de Engelse traditie is met haar hooggeschatte Westminster Synode: W. van 't Spijker, 'Jacobus Koelman ( )', in: Brienen/Exalto/Van Genderen/Graafland/Van 't Spijker, De Nadere Reformatie, 134. DNR XVII (1993) 104

13 DNR XVII (1993) 105

14 Ik verwijs hier naar de bestrijding van Willem Teellinck door Jacobus Burs. Het is mij daarbij opgevallen, hoezeer de verwijten van de 'orthodoxe' Burs overeenkomen met die welke Exalto inbrengt tegen Teellinck. Kennelijk is er in dit opzicht nog niet zoveel veranderd, zoals het ook opvallend is, dat Op 't Hof het zowel tegen Burs als tegen Exalto voor Teellinck meent te moeten opnemen 42. Teellinck en Lodenstein zagen die gebrekkigheid vooral in het eenzijdig beklemtonen van de rechtvaardiging in de Reformatie. Natuurlijk was volgens Teellinck dat toen nodig, maar de boodschap was niet volledig. De heiliging ontbrak teveel 43. Later vooral bleek, dat dit zich wreekte in de gemeente. Lodenstein gaat nog een stap verder. Sprak Teellinck al over 'onze eerste Reformateurs', ook Lodenstein heeft het over de Reformatie als 'de eerste reformatie', waarop dus nog een tweede en nadere reformatie moet volgen. Hij gaat daarin echter zo ver, dat hij de gebrekkigheid van de eerste reformatie (wel de leer maar niet het leven gereformeerd) ziet gerelateerd aan wat hij noemt 'Gods vrijstelling'. Dat betekent, dat het volgens Lodenstein niet zozeer aan de nalatigheid van de reformatoren maar ten diepste aan Gods souvereine wil te danken is geweest, waardoor het God behaagd heeft, dat er in de Reformatie een 'lichaam zonder geest' was ontstaan, geheel in de lijn van de profetie van Ezechiël 37:7,8, waar gesproken wordt over het samenvoegen van de dorre doodsbeenderen tot een lichaam, maar dan wel een lichaam nog zonder geest 44. Ook dit wijst op het besef, dat de kerk reformeren een voortgaand proces is en dat God dit kennelijk zelf zo heeft gewild en bestuurd. Begin en voortgang van de Reformatie Tegelijkertijd zien wij bij Lodenstein een duidelijke onderscheiding tussen het begin en de voortgang van de Reformatie, die door hem in kritisch licht wordt geplaatst. Want het begin van de Reformatie wordt door hem nog wel positief beoordeeld, omdat het toen nog ging om een reformatie van leer èn leven. Hij bedoelt er eigenlijk mee te zeggen, dat de leer toen nog zelf het leven van de Geest ademde. Maar later is de leer alleen overgebleven en is het leven eruit verdwenen. Ongetwijfeld heeft Lodenstein daarmee de gereformeerde Orthodoxie op het oog gehad, als hij verwijtend opmerkt, dat men alles stelde op het herstel van de leer alsof dat het voornaamste was, terwijl de leer toch eigenlijk niet meer is dan slechts middel tot het doel: de heiligmaking 45. Lodenstein gaat dan verder met een kritische afweging van de Reformatie zelf, waarin volgens hem te veel en te snel is weggeworpen, wat vernieuwd had kunnen en moeten worden en hij meent, dat dit aan de vroomheid schade heeft toegebracht. In verband hiermee merken wij op, dat soms zoals bij voorbeeld bij H. Witsius de gedachte leeft, dat in vergelijking met de Reformatie in de eigen tijd meer licht is ontvangen als het gaat om de betekenis en de noodzakelijkheid van het 42. Op 't Hof, Voorbereiding en bestrijding, 154 e.v. 43. Vgl.: Exalto, 'Willem Teellinck ( )', 38 e.v. 44. Vgl.: Graafland, 'Jodocus van Lodenstein', Vgl.: Graafland, 'Jodocus van Lodenstein', 90. In deze kritiek op de gereformeerde Orthodoxie staat Lodenstein echter vrijwel alleen. DNR XVII (1993) 106

15 werk van de Geest en het leven daaruit 46. Dit is opmerkelijk, omdat wij tegelijk constateren, dat deze eigen tijd radicaal en ernstig in gebreke wordt gesteld vanwege het tekort aan ware vroomheid. De genoemde ambivalentie betrof dus niet alleen de Reformatie maar ook hun eigen tijd, hun eigen Nadere Reformatie. Want die zagen zij als een stap vooruit in vergelijking met de Reformatie. Witsius meent, dat er in zijn tijd een duidelijker ontvouwing is van de kracht der godzaligheid en de innigheden van het verborgen christendom dan vroeger. Maar anderzijds weet hij, dat God in zijn tijd een 'twist' heeft met zijn wijngaard en roept hij uit: 'een heylige reformatie is ons van noden'. Bij Lodenstein is deze ambivalentie bijna nog sterker, vooral als het gaat om zijn houding tegenover de kerk. Aan de ene kant ziet hij die zozeer vervallen, dat hij er zich uit terugtrekt. Maar als hem door De Labadie het alternatief van een zuivere kerk van wedergeborenen wordt geboden, wijst hij dit af, omdat hij ervan overtuigd is, dat dat de kerk niet kan zijn. Want bij het Koninkrijk van God hoort, dat het heerlijk en groot is 47. Dat is geen clubje maar echt een koninkrijk met vele onderdanen. 'De engelsen zijn ons voorgegaan' In dit zelfde kader van de kritische distantie ten opzichte van de Reformatie en de daarop volgende Orthodoxie past het, wanneer diverse vertegenwoordigers van de Nadere Reformatie de opvatting huldigen, dat de in de zeventiende eeuw groeiende aandacht voor de vroomheid te danken is aan de Engelse en Schotse puriteinen. In het eigen land had men daarvoor geen aandacht, omdat men geheel in beslag genomen werd door de leerstellige conflicten. Engeland heeft volgens Koelman de Nederlandse Kerk op het spoor van de Nadere Reformatie gebracht, met name als het om de pastorale beschrijving en analyse van het innerlijke geloofsleven gaat 48. Dat betekent niet, dat het hier gaat om een exclusief oordeel, want onder anderen Voetius beschouwt ook de Fransman Jean Taffin als een van de grondleggers van de Nadere Reformatie 49. En Taffin had zijn directe wortels in het calvijnse Genève 50. Vooral in het eerste begin is deze invloed vanuit Frankrijk van betekenis geweest 51. Toch is de overheersende gedachte in de Nadere Reformatie geweest, dat het typisch nader reformatorische van Engelse oorsprong is geweest. Dit nadrukkelijke accent wettigt de vraag, of de Nadere 46. Vgl.: J. van Genderen, 'Herman Witsius ( )', in: Brienen/Exalto/Van Genderen/Graafland/Van 't Spijker, De Nadere Reformatie, 196 e.v. 47. Vgl.: Graafland, 'Jodocus van Lodenstein', Vgl.: C. Graafland, 'De invloed van het Puritanisme op het ontstaan van het Gereformeerd Piëtisme in Nederland', in: DNR, VII (1983), 5 e.v. 49. Vgl.: W. van 't Spijker, 'Gisbertus Voetius ( )', in: Brienen/Exalto/Van Genderen/Graafland/Van 't Spijker, De Nadere Reformatie, 56, Vgl.: S. van der Linde, Jean Taffin. Hofprediker en raadsheer van Willem van Oranje, Amsterdam 1982, 33 e.v., 126 e.v. 51. Vgl.: Op 't Hof, Engelse piëtistische geschriften, 614 e.v. DNR XVII (1993) 107

16 Reformatie zelf wel zich zo bewust is geweest van de eigen Nederlandse kontekst zoals sommige hedendaagse onderzoekers aannemen 52. Opvallend is in ieder geval, dat iemand als Koelman typisch Schots-puriteinse zaken zoals het afwijzen van formuliergebeden rekent tot de belangrijkste en nodigste punten van nadere reformatie 53. De aansluiting bij de middeleeuwse vroomheid Ik kom nu tenslotte tot het derde en laatste deel van mijn betoog. Verschillende tot nu toe besproken aspecten rondom de vraag naar de verhouding tussen Reformatie en Nadere Reformatie vragen om een verdere uitdieping en nuancering. Een van de opmerkelijkste ontdekkingen, die zowel in het eerste als in het meest recente onderzoek van de Nadere Reformatie naar voren zijn gekomen, is de expliciete aansluiting bij de middeleeuwse vroomheid, althans in de zeventiende eeuw. Op 't Hof gaat daarin zover, dat hij stelt, dat de middeleeuwse vroomheid onder het breukvlak Rome - Reformatie door in de Nadere Reformatie weer aan de oppervlakte is gekomen en daar toen een eigen gereformeerde ontplooiing heeft gekregen 54. Daaruit zou volgens hem kunnen blijken, dat de middeleeuwse, devotionele traditie de schok van de Reformatie heeft doorstaan, zij het dan dat ze toen wel in reformatorische geest is gekuist 55. De vraag is, hoe dit mogelijk is geweest, daar de Nadere Reformatie toch een voluit gereformeerde beweging is geweest, die zich geheel aansloot bij de Reformatie. En van de Reformatie geldt toch, dat zij niet alleen beperkt bleef tot de leer maar zich ook uitstrekte tot de praktijk van de geloofsbeleving, omdat die juist alles met deze leer te maken had. Het is duidelijk, dat dit probleem ook binnen de Nadere Reformatie zelf is onderkend. Als Voetius met name in zijn Exercitia Pietatis een overvloed van citaten geeft van middeleeuwse schrijvers en deze in positieve zin verwerkt, wordt daarbij wel vele malen door hem opgemerkt, dat het waardevolle van hun vroomheid vermengd is met duistere dwalingen, die volstrekt dienen te worden 52. Met name Van 't Spijker legt daarop de nadruk. Hij komt daartoe niet alleen, omdat hij de Nadere Reformatie primair ziet als een vernieuwingsbeweging in de eigen, Nederlandse kerk, maar ook, omdat het hierin zou gaan om een 'Territorial-Reformation' in onderscheid van de Reformatie, die een 'Stadt-Reformation' is geweest (Genève, Straatsburg): Van 't Spijker, 'Bronnen van de Nadere Reformatie', 42 e.v. en Van 't Spijker, 'Enkele aspecten', 31 e.v. Of met name de laatstgenoemde taxatie juist is, valt te betwijfelen. Afgezien nog van het feit, dat de Reformatie ook een nationale en internationale beweging is geweest, kan andersom van de Nadere Reformatie worden gezegd, dat zij (ook) heel duidelijk en uitdrukkelijk op de reformatie van de plaatselijke gemeente inclusief het leven en het bestuur van de stad, waartoe de kerkelijke gemeente behoorde, is gericht geweest. Het duidelijkste voorbeeld daarvan is Utrecht geweest: F.A. van Lieburg, De Nadere Reformatie in Utrecht ten tijde van Voetius. Sporen in de gereformeerde kerkeraadsacta, Rotterdam Vgl.: Van 't Spijker, 'Jacobus Koelman', 134 e.v. 54. Op 't Hof, 'Eenen tweeden Thomas a Kempis', Op 't Hof, Voorbereiding en bestrijding, 55. DNR XVII (1993) 108

17 afgewezen 56. Ook zijn er, die daar nog een nadere toespitsing aan geven door erop te wijzen, dat deze vóór-reformatorische vroomheid zelf een vernieuwing, een soort herijking nodig heeft, wil ze voor nader-reformatorisch gebruik geschikt zijn. Deze herijking betekent dan inhoudelijk, dat de vroomheid gezien wordt als een gestalte van de heiliging, die voortvloeit uit en verbonden is met de rechtvaardiging van de goddeloze door het geloof in Christus alleen 57. In die zin moet het streven van Teellinck worden verstaan, wanneer hij veel devotionele stof aan Thomas a Kempis ontleent, maar ze wel verwerkt vanuit de grondvisie, dat 'alleen de ware ende rechte Religie, (die wy door Gods genade belyden) (...) wel geschickt (is) om crachtelijck op te wekken tot de ware Devotie, ende tot het recht betrachten, van een religieus leven'. En in die 'ware religie' is ook bij Teellinck de rechtvaardiging fundamenteel 58. Was in de Middeleeuwen de vroomheid zowel naar haar mystieke als morele kant ingekaderd in een genadeleer, waarin de eigen inbreng van de mens toch ook een noodzakelijke component was, in de Nadere Reformatie wijzigt dit geestelijk en theologisch kader zich zodanig, dat het geheel beheerst wordt door het sola gratia en sola fide, door genade en door het geloof alleen. Is de vroomheid van de Nadere Reformatie nog voluit reformatorisch? Toch blijft dan nog de vraag dringen, of de Nadere Reformatie niet al te naïef is geweest door te menen, dat deze middeleeuwse vroomheid zomaar kon worden overgeplaatst in een ander kader en daarmee bruikbaar was geworden. Dat is in ieder geval een notie, die wij in de Reformatie zelf niet zo tegenkomen, omdat men toen besefte, dat dat niet kon. En dat heeft weer te maken met het feit. dat men in de Reformatie de vroomheid in al haar gestalten veel meer integraal zag opgenomen in het heil en de heilsleer zelf. Wij denken onder andere aan de organische plaats, die de vroomheid in Calvijns Institutie inneemt 59. In de Nadere Reformatie wordt echter de vroomheid meer als een op zichzelf staande zaak beschouwd, die men meende los te kunnen maken van de roomse kontekst en over te plaatsen in de reformatorische kontekst. Dat men dit mogelijk achtte, heeft wellicht ermee te maken, dat de Reformatie het heil van Gods genade in een trinitarisch verband als een onlosmakelijke eenheid beschouwde, waarin alles met alles samenhangt, terwijl de Nadere Reformatie zich meer kenmerkt door een door de gereformeerde Orthodoxie bevorderde meer atomistische visie op de diverse geloofswaarheden en -werkelijkheden, waarin natuur 56. Vgl.: Graafland, 'De invloed van de Moderne Devotie', 54 e.v.; W. van 't Spijker, 'Voetius practicus', in: De onbekende Voetius, J. van Oort/C. Graafland/A. de Groot/O.J. de Jong, Kampen 1989, 250 e.v.; C. Graafland, 'Voetius als gereformeerd theoloog', in: De onbekende Voetius, 13 e.v. 57. W. van 't Spijker acht dit het fundamentele verschil tussen de middeleeuwse devotie en de reformatorische pietas: W. van 't Spijker, 'Invloed van de Moderne Devotie in de reformatie te Straatsburg?' in: De doorwerking van de Moderne Devotie, 143 e.v. 58. Vgl.: Van 't Spijker, 'Bronnen van de Nadere Reformatie', Wij verwijzen naar boek III van de Institutie. Opmerkelijk is daarbij overigens wel, dat de heiliging met haar concrete invulling van de vroomheid (Cap. 6-10) door Calvijn behandeld wordt vóór de rechtvaardiging (Cap. Jl-14). DNR XVII (1993) 109

18 en genade, leer en leven, gemeenschappelijkheid en individualiteit niet meer een integrale eenheid vormen 60. Men wilde dat wel, vooral de verbinding tussen leer en leven, maar juist het nadrukkelijke streven naar deze verbinding verraadt een onderliggende breuk, waarin de diverse componenten van het christelijk geloof een min of meer zelfstandige plaats innamen. Als dit een juiste inschatting is, zou dit erop kunnen wijzen, dat het de Nadere Reformatie niet gelukt is een eigen voluit reformatorische vroomheid te ontwikkelen en dat men daarom de hulp heeft ingeroepen van de middeleeuwse vromen. Op 't Hof vindt dit echter een te ver gezochte verklaring en houdt het liever op een 'welbewuste uiting van het besef van katholiciteit' 61. Het lijkt mij wenselijk, dat het onderzoek op dit punt voortgang vindt om tot meer helderheid te komen. Nadere Reformatie en Gereformeerd Piëtisme Daarmee hangt een tweede punt samen. De term Nadere Reformatie is aan de ene kant al oud, omdat we haar al bij de nadere reformatoren zelf tegenkomen, maar in het wetenschappelijk onderzoek is zij van vrij recente datum. Oorspronkelijk sprak men altijd van het gereformeerd Piëtisme, waarbij onduidelijk bleef, wat daaronder precies moet worden verstaan 62. Nu is in het meest recente onderzoek opnieuw het probleem aangevat, hoe de relatie is tussen het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie. Ik ga nu niet uitvoerig meer op deze vraag in, maar beperk haar tot het punt van de verhouding Reformatie - Nadere Reformatie. Men is steeds meer geneigd om het begrip Piëtisme te reserveren voor het streven naar autentieke, dat wil zeggen ware, met name innerlijke, vroomheid, terwijl de aanduiding Nadere Reformatie wordt gereserveerd voor de specifiek-nederlandse actieve vroomheidsbeweging van de zeventiende en in een secundaire zin van de achttiende eeuw, en dan geplaatst in het brede kader van volk, kerk en gelovige. De verhouding ligt dan ongeveer zo, dat de Nadere Reformatie wel het Piëtisme in zich heeft opgenomen, maar daarin niet opgaat, omdat ze daarnaast en erom heen toch ook een eigen, meeromvattende, reformerende beweging is geweest. Maar dat is niet het enige verschil. Daarbij is het zo, dat het Piëtisme als vernieuwingsbeweging van de vroomheid een verschijnsel is geweest, dat alle eeuwen door zich heeft voorgedaan, niet alleen in en na de Reformatie, maar ook daarvóór. F.E. Stoeffler heeft vooral daarop gewezen en stelt, dat het Piëtisme 60. Vgl.: C. Graafland, 'De Gereformeerde Orthodoxie en het Piëtisme in Nederland', in: Nederlands Theologisch Tijdschrift, XIX (1965), 466 e.v. Dat men hierover echter met de nodige voorzichtigheid moet oordelen, blijkt onder andere uit de (ramistische) omschrijving van de theologie door G. Amesius: 'Theologia est doctrina Deo vivendi - De theologie is de leer om voor God te leven': G. Amesius, Medulla Theologica, Amsterdam 1641,1, 1. Deze omschrijving vinden wij ook bij Voetius terug als hij de theologie beschouwt als 'een discipline om wel en gelucksalighlick hier ende in eeuwigheyt te leven': C. Graafland, 'Voetius als gereformeerd theoloog', Op 't Hof, Voorbereiding en bestrijding, Vgl.: S. van der Linde, 'Der reformierte "Pietismus" in den Niederlanden', in: Pietismus und Reveil, 102 e.v. DNR XVII (1993) 110