Titelgegevens / Bibliographic Description

Transcriptie

1 Titelgegevens / Bibliographic Description Titel De invloed van de Nadere Reformatie op de Afscheiding / T. Brienen. Auteur(s) Brienen, T. In Documentatieblad Nadere Reformatie, 10 (1986), no. 1, p Copyright 2007 / T. Brienen SSNR Claves pietatis. Producent Claves pietatis / ; versie 1.0 Bron / Source Annotatie(s) Website Nummer Onderzoeksarchief / Research Archive Nadere Reformatie Tekst van een lezing, gehouden op de themadag van de SSNR 'De invloed van de Nadere Reformatie in de negentiende eeuw' op 12 okt 1985 te Rotterdam. Sleutel tot de Nadere Reformatie B De digitale tekst is vrij beschikbaar voor persoonlijk gebruik, voor onderzoek en onderwijs. Respecteer de rechten van de rechthebbenden. Commercieel gebruik is niet toegestaan. The digital text is free for personal use, for research and education. Each user has to respect the rights of the copyright holders. Commercial use is prohibited. Het 'Onderzoeksarchief Nadere Reformatie' bevat digitale documenten over het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie in Nederland tot Het is doorzoekbaar met de 'Bibliografie van het gereformeerd Piëtisme in Nederland (BPN)' op de website 'Sleutel tot de Nadere Reformatie'. The 'Research Archive Nadere Reformatie' contains digital documents about reformed Pietism and the Nadere Reformatie in the Netherlands until These can be retrieved by searching the 'Bibliography of the reformed Pietism in the Netherlands (BPN)' database at the 'Sleutel tot de Nadere Reformatie' website.

2 X-16 DE INVLOED VAN DE NADERE REFORMATIE OP DE AFSCHEIDING Probleemstelling In het onderstaande gaan we ons bezighouden met de invloed van de Nadere Reformatie op de heel eigen-aardige kerkhistorische beweging van de Afscheiding, die in 1834 vorm kreeg in de instituering van de Chr. Ger. Kerk'. Dat er een verband is tussen Afscheiding en Nadere Reformatie wordt door ieder erkend, maar de vraag is: Van welke aard en van welk gewicht is de relatie en beïnvloeding? En daarover wordt verschillend gedacht. Op welke wijze hebben de mannen van de Afscheiding, zoals H. de Cock, H.P. Scholte, S. van Velzen, A. Brummelkamp, G.F. Gezelle Meerburg, A.C. van Raalte, H. Joffers, HJ. Budding e.a. aansluiting gezocht bij de "overblijfselen" van de Nadere Reformatie? Hebben zij hun optreden en aktie gezien in continuïteit met de oude schrijvers! Stond hun woord in hetzelfde kader, misschien wel als een late nagalm van het bedoelen van de Nadere Reformatie? Ligt de Afscheiding regelrecht in het verlengde van de Nadere Reformatie? Is het terecht, dat J.H. Velema 2 en P. van den Burg 3 stellen, dat naast de Reformatie de Nadere Reformatie en het gereformeerd piëtisme - waarmee de Nadere Reformatie ook wel wordt aangeduid - de voedingsbodem vormden voor de Afscheiding? Zo schrijft J.H. Velema in de laatste publicatie van zijn hand:.. de Afscheiding ging terug op de Reformatie, was zelf een Reformatie in het klein en was geënt op de Nadere Reformatie, welke op haar beurt geen correctie van, maar wel aanvulling en uitwerking was van de Reformatie 4. Van hieruit gezien wordt de vraag behoorlijk aangescherpt, wat de verhouding is tussen wat vanuit de Reformatie en wat vanuit de Nadere Reformatie heeft bijgedragen tot de eigen aard en kleur van de Afgescheiden Kerken in het palet van kerkelijk Nederland en wat het eigen aandeel van de Nadere Reformatie daarin geweest is! Enige visies In het eerste deel van zijn boek De Afscheiding van 1834 in Groningerland (Groningen 1973) schrijft J. Wesseling in het hoofdstuk over Afgescheidenen en Oude Schrijvers, dat er bij ds. H. de Cock uit Ulrum en de andere eerste Afgescheidenen duidelijke invloeden van de oude schrijvers te vinden zijn. Hij vervolgt dan: Hoe kon het ook anders bij een volk, dat voor een groot deel voortkwam uit het reeds lang bestaande conventikel- en gemeenschapswezen, waarin stichtelijke werken van o.a. Brakel, Hellenbroek, Smytegelt, Schortinghuis, Comrie, Appelius, Sicco Tjaden en niet te vergeten de vertaalde werken van Schotse en Engelse schrijvers in hoog aanzien stonden.

3 X-17 Zo las De Cock tijdens zijn gevangenschap in Groningen graag hun werken en haalde met instemming de beide a Brakels aan in zijn polemische geschriften. De Afgescheidenen namen van de Nadere Reformatie over het ijveren voor de 'vroomheid des levens', het beaccentueren van het persoonlijk beleven van de gemeenschappelijke belijdenis en ook het spreken over de 'bevinding', waardoor men echter wel het gevaar liep tezeer bezig te gaan met de donkere, raadselachtige diepten van het gemoedsleven en te weinig met de heldere, vaste verbondsbeloften Gods. J. Wesseling eindigt zijn uiteenzetting met de conclusie: dat zeker in Groningerland de vele conventikels de voedingsbodem hebben gevormd, waaruit de Afscheiding in 1834 en eerstvolgende jaren zo snel zou opschieten. Hij voegt er evenwel direct aan toe: Laten we echter wel in het oog houden, dat als daad de Afscheiding niet uit het piëtisme kan worden verklaard, al heeft dit haar verbreiding wel bevorderd 5. De bekende kerkhistoricus J. Lindeboom vindt, dat de Afscheiding niet gezien kan worden als lijnrechte voortzetting van de Nadere Reformatie en hij somt daarvoor drie redenen op: a. De Afscheiding was van den beginne veel meer kerkelijk georiënteerd: tot in de kleinste dorpen werden de kerk en de ambten hersteld, b. De Afscheiding was ook dogmatischer en nam veel meer haar uitgangspunt in het gezag der oude belijdenisschriften dan de conventikelmensen. c. De Afscheiding stelde ook meer prijs op orde en regel, op studie en organisatie 6. In het herdenkinsjaar 1934 betoogde J.W. Verschoor evenwel in een artikel over De Afscheiding en de Gereformeerde Theologie, dat de Afscheiding te herleiden is tot een beweging, die de opvattingen van de latere periode der Nadere Reformatie voortzet. Dit hield vergeleken met de Reformatie in een theologische verschuiving van de accenten, van de verkiezing naar de verkorenen; van het verbond naar de praedestinatie; van het geloof naar de wedergeboorte, en van onderscheiding tussen kennis en vertrouwen van het geloof naar een volstrekte scheiding. Zo voltrok zich een oriëntatie op de Nadere Reformatie en kwam het tot een terugval in hetgeen, waaraan de Reformatie ontkomen was 7. Ook W. van 't Spijker heeft zich over de onderlinge verhouding uitgelaten. Hij constateert een duidelijke oriëntatie van ds. H. de Cock op de Reformatie. Het lezen van de Institutie van Calvijn werkte als een bevrijding voor De Cock zelf. Hij zocht en vond er onderwijzing en vertroosting. In de door hemzelf verzorgde heruitgave van de verkorte editie van de Institutie van de hand van Willem Launeus schreef De Cock, dat het boek voor hem in het bijzonder een middel geweest is in Gods hand tot ontdekking van de weg des heils en vordering daarop, gelijk mede in de kennis der waarheid die naar de Godzaligheid is. Maar Van 't Spijker schrijft er direct bij: Deze terugkeer tot de Reformatorische theologie had echter plaats via de Nadere Reformatie. Tijdens zijn verblijf in de gevangenis te

4 X-18 Groningen had De Cock zich verdiept in de auteurs van de Nadere Reformatie en ook van de Schotse schrijvers die door de vertaalarbeid van Jacobus Koelman in Nederland bekendheid hadden verkregen... Witsius en Brakel, Koelman en Lodenstein wist hij te waarderen. Bij zijn terugkeer naar de Reformatie sloeg hij de Nadere Reformatie niet over.. Zo is het in de vorm van de Nadere Reformatie vooral dat de Afscheiding de Reformatie tot nieuw leven trachtte te brengen. Maar zo is de latente spanning tussen de Reformatie en de Nadere Reformatie voor een niet onbelangrijk deel de spanning binnen de Afscheiding zelf geworden 8. Zo lijkt in de visie van Van 't Spijker de Nadere Reformatie het kristallisatiepunt van de oriëntatie op de Reformatie binnen de Afscheiding te zijn. Ook trekt Van 't Spijker parallellen tussen de Nadere Reformatie en de Afscheiding en wel op de volgende manier: Men kan zeggen, dat de Afscheiding zonder de Nadere Reformatie zich niet laat denken. Maar daarmee is nog geenszins iets wezenlijks gezegd. Welke Nadere Reformatie bedoelt men? Trekt men af op Brakel of op Comrie. Van de één zei men in afgescheiden kring dat hij zuiverder was in het geloof, van de ander dat hij dieper ging op het punt van de rechtvaardiging. Bovendien had de Nadere Reformatie als uitgerekte beweging in de vaderlandse kerkgeschiedenis zoveel facetten aan zich, dat het onmogelijk is zo ongenuanceerd over de relatie Afscheiding en Nadere Reformatie te spreken. Het moet mogelijk zijn de onderlinge verschillen tussen de vaderen der Scheiding in kaart te brengen aan de hand van hun prototypen in de Nadere Reformatie. Tegelijkertijd echter wijst Van 't Spijker op dit grote verschil dat van meer betekenis was dan wij wel eens denken: de Nadere Reformatie worstelde niet in die mate met het kerkprobleem als de Afscheiding. Daarom kwamen de problemen veel feller aan de orde, ook de problemen van de prediking. Zij konden door de Nadere Reformatie aan de orde gesteld worden binnen de volkskerk. Zij moesten in de Afscheiding daarbuiten aan de orde komen. En dit maakt wel verschil 9. Naast verbondenheid van Nadere Reformatie en Afscheiding ziet Van 't Spijker dus ook de onderlinge verschillen. Concrete gegevens We zullen nu wat concreter ingaan op de band tussen Afscheiding en Nadere Reformatie en in vogelvlucht vermelden, waar de verbondenheid aan en de oriëntatie op de Nadere Reformatie bij de Afgescheidenen aan te wijzen zijn 10. Op de volgende punten kan dan gewezen worden: 1. De mannen van de Afscheiding hadden een behoorlijk aantal geschriften uit de beweging van de Nadere Reformatie in hun bezit. Boeken van W. a Brakel, B. Smytegelt, H. Witsius, J. Koelman, J. Verschuir, P. Immens, J. van Lodenstein, Th. van der Groe, K. Alardin, W. Schortinghuis e.a. werden aangetroffen niet alleen in de stu-

5 X-19 deerkamers van de predikanten en voorgangers, maar ook in de kasten van kerkeraden, ouderlingen, diakenen en gewone leden van de eerste gemeenten der Afgescheidenen. Wel moet opgemerkt worden, dat namen van vrerken van mannen uit de inzet van de Nadere Reformatie zoals W. Teellinck en G.C. Udemans in de lijsten ontbreken. 2. Deze boeken zijn ook gelezen door de Afgescheidenen. Ze waren onder hen niet alleen geprezen, maar werden ook daadwerkelijk doorgenomen en bestudeerd. Ds. H. de Cock deed dit zelf bijv. tijdens zijn gevangenschap te Groningen van 28 november 1834 tot 26 februari Op kerkeraadsvergaderingen werden Koefman's 't Ampt en de Pligten van ouderlingen en diakenen en a Brakels Redelijke Godsdienst hoofdstuk na hoofdstuk doorgenomen. In de kerkdiensten werden preken van mannen van de Nadere Reformatie gelezen; de Catechismuspreken van o.a. Smytegelt en Van der Groe kwamen in de leesdiensten aan de orde en men vond ze zeer goed en fiksen, schreef men elkaar! Verschillende Afgescheidenen hebben zich ook moeite gegeven naast een aantal werken van de Reformatie ook die van de Nadere Reformatie te herdrukken, van inleidingen, soms ook van uitleidingen te voorzien en zo weer binnen de aandachtssfeer van hun mensen te brengen. H. Imminkhuizen heeft hierover heel wat gegevens verzameld 12. Heel wat uitgevers in de kringen der Afscheiding hebben zich hiervoor ingezet. Zo kwamen de werken en gedachten van de Nadere Reformatoren in de Afgescheiden Kerken terecht. 4. Op heel wat plaatsen ging men in de Afgescheiden Kerken ook catechiseren met catechisatieboekjes uit de beweging van de Nadere Reformatie. Zo werden het Vraagboekje voor kleine kinderen van ds. J. Borstius en de Goddelijke Waarheden van ds. A. Hellenbroek bij de jongelui gebruikt. Naast het 'Kort Begrip' werden de leerboekjes van de Nadere Reformatie het materiaal voor de vorming van de jeugd in de Kerken der Afscheiding! 5. In hun verweer van de zaak der Afscheiding, ter verdediging van hun standpunt en hun daad, beriepen de Afgescheidenen zich ook op de werken van de Nadere Reformatie. Daarvan zou veel te melden zijn, maar ik beperk me tot drie opmerkelijke gevallen: ' a. Als de kerkeraad van Ulrum zich op 28 juni 1834 na de veroordelende uitspraken van het classicaal bestuur te Middelstum en van het provinciaal bestuur te Groningen in een Memorie wendt tot de "Algemeene Synode der Nederl. Herv. Kerk", dan beroept men zich in dit schrijven op mannen als Calvijn en Beza, Gomarus en Bogerman, Baudart en Trigland, maar ook op G. Voetius en W. a Brakel e.d., die men houdt voor mannen voorwaar van algemeen bekende kunde en braafheid, die de trouw aan het Woord varl God hoger achten dan die aan de kerk. b. Wanneer het provinciaal bestuur te Groningen in 1834 ds. H. de Cock ondervraagt inzake zijn houding tegenover de Evangelische

6 X-20 Gezangen, verklaart hij zich liever aan te sluiten bij de liederen van.j. van Lodenstein, wiens geschriften hem bekend zijn en betrouwbaar, dan bij de gedichten van de auteurs van de Evangelische Gezangen, die hij niet allen kent d.w.z. met wie hij zich niet congeniaal acht. c. Een getuigenis van buitenaf en van een tegenstander mag hier niet onvermeld blijven. Als de hervormde ds. A. Verwijs in 1836 als gast op de kring Dokkum der Hervormde Kerk een lezing houdt over De strekking der godsdienstige woelingen, die in deze dagen ons vaderland oplevert, dan haalt hij daarin uit naar de Afgescheidenen, de woelgeesten onzer dagen, die zich wanen allen in het bezit der waarheid te zijn en die willen dat men in de H. Schrift niet anders vindt dan er voor 200 a 300 jaar in gevonden is en wat de Dordtse Synode gedecreteerd heeft...en er door Smytegelt is geleerd geworden. In dit spoor schuiven zij de leerstukken van de Drieëenheid, de erfzonde, de uitverkiezing van weinigen, de dodelijke onmacht van de mens weer naar voren en noemen daarbij "een menigte van kenmerken ener genadestaat op, waaraan men zich hebbe te beproeven, zo men op de hemel wil hopen". 6. Ook bij interne conflicten en onderlinge meningsverschillen in de kringen der Afgescheidenen beroept men zich op de mannen der Nadere Reformatie. Zo, als het gaat over de vraag, of de opstanding van Christus nuttig dan wel noodzakelijk is tot rechtvaardiging en heiliging van de zondaar. Dan worden J. d'outrein, W. è Brakel en J. van der Kemp uit de kast gehaald ter ondersteuning van de wederzijdse standpunten. Vooral wat W. a Brakel zegt, blijkt groot gezag te bezitten, zelfs tegenover W. Schortinghuis e.a. De conventikels Ik wil hier afzonderlijk wijzen op de verbindingslijn tussen de conventikels, die uit de beweging van de Nadere Reformatie zijn ontstaan en waarin het erfgoed van de Nadere Reformatie in min of meer authentieke vorm getrouw bewaard bleef, en de Afscheiding. De conventikels staan als de voedingsbodem voor de Afscheiding te boek. Recente onderzoeken aangaande het conventikelwezen heeft heel wat aan het licht gebracht. Ik denk aan het opstel van J. Wesseling over De oefenaar in de kerken van de Afscheiding in de eerste jaren na en de verhandeling va CJ. Meeuse Van gezelschap tot gemeente. Enkele opmerkingen over het gezelschapsleven als voedingsbodem voor de Afscheiding. Door een en ander is duidelijk geworden, hoeveel invloed de conventikels gehad hebben op de kerkelijke beweging van de Afscheiding. Uit heel wat conventikels zijn de eerste afgescheiden kerkjes ontstaan en verscheidene oefenaars als leidinggevende figuren in de conventikels zijn de eerste afgescheiden voorgangers, ouderlingen en predikanten geworden. Het is vooral ds. H. de Cock geweest, die deze

7 X-21 conventikels met hun oefenaars in de beweging van de Afscheiding heeft weten te bundelen en kerkelijk te ordenen. Maar dit betekende tegelijk, dat daarmee de invloed en de erfenis van de beweging van de Nadere Reformatie binnen de Afgescheiden Kerken ruimte en plaats hebben gekregen 15. De prediking Ook de preken van de Afgescheidenen staan de eerste tijd grotendeels binnen het kader van de prediking van de Nadere Reformatie 16. We hoorden al, dat in vacante gemeenten vaak preken van de 'oude schrijvers' werden gelezen. Trad een voorganger of predikant op, dan was zijn preek ook vaak conform de prediking van de Nadere Reformatie. Er wordt in de afgescheiden preken goed onderscheiden tussen uitlegging en toepassing. Op deze toepassing ligt de meeste nadruk; zij krijgt de hoogste aandacht. In de prediking van de Afgescheidenen wordt ook de noodzaak van de wedergeboorte zwaar onderstreept en de verkondiging vindt menigmaal plaats onder beheersing van de uitverkiezing 17, al waren er van meetaf aan uitzonderingen zoals Anthony Brummelkamp en zijn Gelderse richting, die zich ook in hun prediking meer op de Reformatie, met name Calvijn, dan op de Nadere Reformatie oriënteerden 18. Ook de bevinding ontvangt een zeer ruime plaats in de prediking van de Afgescheidenen. Men stoot door naar het innerlijke leven van de gemeenteleden. De gansche weg, waarlangs de zondaar tot Christus wordt gebracht wordt uiteengezet, aldus D. van Dijk, die een analyse heeft gegeven van de preken van de afgescheiden voorgangers uit 1834 tot Het is de weg van de beleving van zonde-ellende-verlossing en dat in deze volgorde. De mensen in de kerk worden in menige preek gezien als een gemengde hoop volks, waaronder de onbekeerde, natuurlijke mensen de grootste plaats innemen, onderscheiden in onverschilligen, openbare zondaars, werkheiligen, dood-rechtzinnigen, mensen die op valse gronden het heil van Christus zich toeëigenen. Daarnaast is er een kleine groep bekeerden, die weer ingedeeld worden in bekommerden, toevluchtnemenden en verzekerden, aldus Van Dijk 19. Deze vraag staat centraal: Hoe krijgt men deel aan het heil? Het zijn dezelfde tonen als in de prediking van de Nadere Reformatie 20. C. Veenhof heeft in zijn studie over Prediking en Uitverkiezing 2^ aangetoond, dat vooral de Jofferse of Drentse richting met zijn prediking in het spoor van de Nadere Reformatie is gegaan, terwijl de Gelderse of Brummelkampse richting zich meer op de Reformatie en Calvijn oriënteerde. Ook C. Trimp heeft in zijn verhandeling over S. van Velzen als prediker en homileet 22 uiteengezet, dat Van Velzen teruggreep op o.a. W. a Brakel, diens preek over Psalm 2:6 opnieuw uitgaf en in zijn eigen preken en homiletische lessen voor de studenten alle nadruk legde op "de waarheid in het binnenste", op de ervaring en bevinding der zielen en de tekstgegevens modelleerde naar de zïelsgesteldheid van de chris-

8 X-22 tenmens 23. Steeds weer wordt het heilsordelijk proces van de toeëigening des heils aan de toehoorders voorgesteld, ook wanneer de tekst daartoe geen of weinig houvast biedt en aanleiding geeft. Men moet eerst zijn zonden en zondige aard leren kennen, wil men Christus kunnen ontvangen. Daarna komt het zaligmakend inzicht in het evangelie en maakt de Geest bereid zich aan Christus over te geven, terwijl deze gang bekroond wordt door de verzekering van zijn aandeel in het heil Gods 24. De weg van het heil eindigt zo wel bij het vinden van (resp. het gevonden zijn door) Christus, maar die weg begint daar niet. Op dit punt vooral heeft Van Velzen zich o.i. niet weten te ontworstelen aan de kwalijke erfenis van de Nadere Reformatie schrijft C. Trimp 25. Zo blijkt dat de Afscheiding, wat de prediking betreft, niet te denken is zonder de Nadere Reformatie, al is de Afscheiding in zijn geheel geen blauwdruk van de Nadere Reformatie! Verdere doorwerking De beweging van de Nadere Reformatie heeft ook verder doorgewerkt in de kerken der Afscheiding en zich eigenlijk tot op vandaag toe daarin gemanifesteerd. In deze ontwikkelingsgang kunnen we bizonder op twee dingen wijzen 26 : a. Allereerst is daar de doorwerking in de theologische opleiding der Afgescheiden Kerken. Als in 1854 de verschillende opleidingen worden geconcentreerd te Kampen in de ene Theologische School, vinden we daar ook weer docenten uit de Gelderse, meer op Calvijn georiënteerde richting, zoals A. Brummelkamp en Helenius de Cock, maar blijft in T.F. de Haan en S. van Velzen ook de gedachtenwereld van de Nadere Reformatie een woord meespreken en ontvangt deze binnen de reformatorische kaders een eigen plaats. De dogmatische werken van A. Francken, J. a Marck en W. a Brakel hebben er een essentiële plaats gekregen in de studie en de tentamen- resp. examenstof. b. In 1869 vindt de vereniging plaats tussen de Christelijke Gereformeerde Kerk en de Kruiskerken, in welke laatste de band met het erfgoed van de Nadere Reformatie, vooral in zijn natijd, sterk leefde. Zo komt een nieuwe impuls voor de Nadere Reformatie de Afgescheiden Kerken binnen, constateert A.D. van den Heuvel 27, al zal deze de reformatorische richting van vooral docent Helenius de Cock in het vervolg nimmer overvleugelen 28. Samenvatting Ik kom tot de volgende conclusies uit het verhandelde: a. Van het begin af heeft de beweging van de Nadere Reformatie een belangrijke rol gespeeld in de Afscheiding en haar verdere ontwikkeling. b. Zowel dogmatisch als homiletisch en praktisch, via de conventikelmensen en hun voorgangers, is in de prediking en opleiding der pre-

9 X-23 dikanten de invloed van de Nadere Reformatie op de Afgescheiden Kerken te constateren. c. De nadruk op de praktijk der godzaligheid, de noodzaak der wedergeboorte, het verdisconteren van de verlorenheid in de zonden, van het werk van de Heilige Geest, de plaats en de betekenis van de bevinding met de kenmerken van bekeerden en onbekeerden en de onopgeefbare belijdenis van de uitverkiezing zijn gebleven in de opstelling en bezinning van de kerken der Afscheiding en deze pneumatologische noties van het heil hebben er voortdurend'aandacht gevonden. d. Het erfgoed van de Nadere Reformatie heeft evenwel een plaats gekregen binnen een al sterker wordende oriëntatie op Calvijn en zijn Reformatie eerst via Hendrik de Cock en Anthony Brummelkamp en later via de verdere theologische vorming en bezinning van Helenius de Cock en na hem van Herman Bavinck. e. Zo kan gezegd worden, dat de Afscheiding bepaald is door de Reformatie en meebepaald door de Nadere Reformatie! T. Brienen Noten 1. We verwijzen hier naar onze uiteenzettingen over "Afscheiding en Nadere Reformatie" in: M. Drayer / W. van 't Spijker (red.), In trouw gescheiden. Kampen (1984) Zie " " in: Jaarboek 1972 van de Chr. Geref. Kerken in Ned., Dordrecht (1972) 216, en "Verschuivingen in de prediking" in: Ambtelijk Contact. Maandblad ten dienste van ouderlingen en diakenen van de Chr. Geref. Kerken., 20e jrg. 6 juni (1981) "Het Piëtisme: voedingsbodem voor de afscheiding in 1834" in: Anderhalve eeuw Gereformeerden in stad en land. Dl.3 Groningen. Kampen (1984) Verrechtsing? Over de situatie in de Chr. Geref. Kerken Anno Domini Hilversum (1985) 6 5. a.w. 21v 6. In zijn art. "Secte-wezen in Stad en Lande" in: Groninger Volksalmenak 1945, In: Onder Eigen Vaandel, (1934) (citaat op 143). Tot eenzelfde oordeel was een jaar tevoren ook gekomen EG. van Teylingen "Eenige opmerkingen over de snelle verbreiding van de Afscheiding in het Noorden van ons land, bizonder in Groningen" in: Geref. Theol. Tijdschrift 34 (1933) , waar hij o.a. zegt: In het Noorden is in de Afscheiding ook de erfenis der "nadere reformatie", mét haar onzuiverheden aanvaard. En dat heeft ook mee de 'krisis der jeugd' veroorzaakt (290) 8. "De dogmatische aspecten van de Afscheiding" in: Aspecten van de Afscheiding, onder red. van A. de Groot en P.L. Schram, Franeker (1984) 110; vgl. van dezelfde auteur "Theologie en spiritualiteit van de afgescheidenen" in: W. Bakker e.a., De Afscheiding van 1834 en haar geschiedenis. Kampen (1984) 152v, 174vv.

10 X "Het kader van het gesprek over de prediking" in: De Wekker, 93e jrg. 22 d.d v. 10. Voor nadere details over de volgende punten verwijs ik naar mijn a.arf Zie ook het artikel van J. van der Haar "Welke geschriften van de Oudvaders lazen de afgescheidenen" in: Doe.blad Nadere Reformatie 8e jrg Zie zijn Primaire Bibliografie van de 19de-eeuwse Uitgaven (Uitgave en distributie in opdracht van de Stichting Studie der Nadere Reformatie), 's-gravenhage (juli 1985) 13. In: D. Deddens / J. Kamphuis Afscheiding - Wederkeer. Opstellen over de Afscheiding van (Haarlem 1984) Vgl. ook J. Wesseling De Afscheiding van 1834 in Groningerland Dl. I. De classis Middelstum van de afgescheiden kerken. (Groningen 1973) In: Uit louter genade. Opstellen aangeboden aan ds. K. de Gier. (Houten 1985) Vgl. over deze conventikels ook nog C. van Rijswijk De poorten Sions bemind boven alle woningen Jacobs! Iets over het wel en wee van het gereformeerde conventikel en zijn verhouding tot de kerk. (Zwijndrecht 1983) en P.L. Schram "Conventikels" in: J.M. Vlijm e.a., Buitensporig geloven. Studies over 'randkerkelijkheid'. (Kampen 1983) Zie mijn a.arf Zie over deze prediking van de Nadere Reformatie mijn De Prediking van de Nadere Reformatie. Het gebruik van de klassifikatiemethode binnen de prediking van de Nadere Reformatie. 2e dr. (Amsterdam 1981) en Prediking en vroomheid bij Reformatie en Nadere Reformatie. (Kampen 1975) 25-58; K. Runia Het hoge woord in de lage landen. Hoe er door de eeuwen heen in Nederland gepreekt is. (Kampen 1985) (over de prediking van J. Borstius, J.d'Outrein en B. Smytegelt). 17. Vgl. W. van 't Spijker De dogmatische aspecten van de Afscheiding Zie W. van 't Spijker Anthony Brummelkamp. Een terugblik op de Afscheiding. (Apeldoorn 1984) 27vv, waar hij stelt:"zo werd binnen de Afgescheiden kerk ook het verschil tastbaar tussen Reformatie en Nadere Reformatie, althans in de latere fase van deze. Het is een verschil dat gebleven is..."(31). 19. In: De preektrant van de domine's in de kerken der Afscheiding in de jaren Aalten 1935 biz. 11, 13, 15v, 18, 21,31v. 20. Vgl. K. Runia a.w over: "Hoe preekten de afgescheiden dominees?". 21. Met als ondertitel: Kort overzicht van de strijd gevoerd in de Christelijk Afgescheidene Gereformeerde Kerk tussen 1850 en 1870 over de plaats van de leer der uitverkiezing in de prediking. (Kampen 1959) biz. 132vv, In: D. Deddens / J. Kamphuis a.w Zie a.arf Zie a.art. 230v. 2b. A.art We laten de kwalificatie "kwalijke erfenis" voor rekening van C. Trimp. 26. Zie voor dit gedeelte mijn a.art. Afscheiding en Nadere Reformatie, 117 en de daar vermelde literatuur. 27. "De Nadere Reformatie en de Afscheiding"(4) in: Waarheid & Eenheid, 36e jrg. 4 d.d , Vgl. C. Veenhof a.w., 133.