Titelgegevens / Bibliographic Description

Transcriptie

1 Titelgegevens / Bibliographic Description Titel Auteur(s) Welke geschriften van de oudvaders lazen de Afgescheidenen? / J. van der Haar. Haar, J. van der In Documentatieblad Nadere Reformatie, 8 (1984), no. 2, p Copyright 2007 / erven J. van der Haar SSNR Claves pietatis. Producent Claves pietatis / ; versie 1.0 Bron / Source Website Nummer Onderzoeksarchief / Research Archive Nadere Reformatie Sleutel tot de Nadere Reformatie B De digitale tekst is vrij beschikbaar voor persoonlijk gebruik, voor onderzoek en onderwijs. Respecteer de rechten van de rechthebbenden. Commercieel gebruik is niet toegestaan. The digital text is free for personal use, for research and education. Each user has to respect the rights of the copyright holders. Commercial use is prohibited. Het 'Onderzoeksarchief Nadere Reformatie' bevat digitale documenten over het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie in Nederland tot Het is doorzoekbaar met de 'Bibliografie van het gereformeerd Piëtisme in Nederland (BPN)' op de website 'Sleutel tot de Nadere Reformatie'. The 'Research Archive Nadere Reformatie' contains digital documents about reformed Pietism and the Nadere Reformatie in the Netherlands until These can be retrieved by searching the 'Bibliography of the reformed Pietism in the Netherlands (BPN)' database at the 'Sleutel tot de Nadere Reformatie' website.

2 WELKE GESCHRIFTEN VAN DE OUDVADERS LAZEN DE AFGESCHEIDENEN? VIII-61 Onlangs had ik het genoegen een korte rondreis door Groningen en Friesland te maken. Als schooljongen klonken mij plaatsnamen als Ulrum en Sauwerd fantastisch in de oren. Vooral Ulrum. Die naam herinnerde me n.l. aan rumbonen. Ik wist toen nog niets van enige afscheiding, die daar in 1834 had plaatsgevonden. Wel herinner ik me, na 50 jaar, nog de grootscheepse afscheidingsherdenking, zoals die o.a. in Kampen, waar ik toen het geref. gymnasium bezocht, werd gehouden. Hoe zal het dit jaar gaan? Er zijn al tal van boeken in verband met genoemde afscheiding uitgekomen. Maar men zit nog steeds met de vraag, welke oude schrijvers door de oude afgescheidenen gelezen werden. Op die reis werd mij door een kennis uit de stad Groningen die vraag bij vernieuwing voorgelegd. En waarom zou ik hier niet enkele, door mij verzamelde gegevens prijsgeven aan de publiciteit? ' Intussen, zo bleek mij, is het in Ulrum niet bij één afscheiding gebleven. In het niet zo grote dorp staan nu vier kerken, de oude Herv. kerk, de (synodaal) Geref. kerk, met een fors gebouw (uit, naar ik meen: 1907, met als tekst op de buitenmuur, uit 1 Samuel 7: 'Eben-Haëzer'!); verder zijn er nog een chr. geref. kerk en een kerk, onderhoudend artikel 31 bijgekomen. Het is in Ulrum dus nog niet als in het zoveel grotere Urk, waar welgeteld, 12 kerken zijn van verschillende geref. signatuur. Al durf ik best van 'de gezegende kerkhervorming' te spreken, met de afscheiding dienen we op dat punt voorzichtiger te zijn. Het is inmiddels niet zo, dat alle geschriften van oudvaders, die in de vorige eeuw herdrukt werden, afkomstig zijn van afgescheiden of dolerende zijde. Ook hervormde predikanten als ds. Knap, Felix, P. Deetman, Du Cloux en anderen beijverden zich om degelijke oudere geschriften opnieuw in de omloop te brengen. Maar welke oudvaders lazen nu de afgescheidenen? Allereerst wenden we ons dan tot enkele Vaders' der afscheiding, nl. ds. Hendrik de Cock uit Ulrum, en ds. P.H. Scholte uit Amsterdam. Beiden waren nogal productief. Ds. de Cock had dichtbij, nl. in Veendam, een uitgever: T.E. Mulder geheten, en verder in de stad Groningen de uitgever J. Bolt. Ds. de Cock gaf o.a. opnieuw uit: Besluiten van de Nationale Synode... te Dordrecht(1838) en Kort Begrip der Christelijke Religie (reeds in 1833). Met anderen gaf hij in 1838 bij Mulder uit, van J. C. Appelius, de bekende groninger predikant uit Zuidbroek: Brief, behelzende de voornaamste gronden.. van de hedendaagsche nieuwe Lere der sacramenten. (Ik kom straks aan ds. Scholte toe.) Behalve de heren Mulder en Bolt zijn nog enkele andere uitgevers uit de Noordelijke provincies, vooral uit Friesland, te noemen; zoals J. Bloemsma te Minnertsga, later (of vroeger?) te Groningen; F. Holtkamp (en Zonen) te Sneek, en H. Bokma te Bolsward. Praktisch alle belangrijke

3 VIII-62 geschriften van iemand als Dr. Al. Comrie uit Woubrugge zijn daar in de vorige eeuw meermalen herdrukt. Naar ik haast wel zeker weet, was Comrie geliefd in de oude afgescheiden kringen. In 1835 verscheen zelfs al een (verkorte) uitgave van zijn Ontwerp van Tolerantie. Met een voorrede van de predikanten Van Raalte, Brummelkamp en Van Velzen, verscheen in 1841 bij N. Obbes te Amsterdam opnieuw het Kerkelijk Handboekje dat een uittreksel biedt van de voornaamste acta der nationale en provinciale synodes. In het midden der vorige eeuw was te Nijkerk I.J. Malga ook een zeer vlotte en ijverige uitgever. Hij herdrukte veel oudvaders in de 'gotische' letter. In 's Grayenhage vinden we tientallen jaren dhr J. van Golverdinge uiterst aktief. In 1835 gaf hij het bekeringsverhaal van G.T. Beugel uit. Bij S. van Velzen jr. te Kampen werd in 1857 het Kort Historisch Berigt van de Publieke Schriften van Dr. Johannes Ens opnieuw ter perse gelegd. Zo zouden er ongetwijfeld nog wel meer uitgevers te noemen zijn. Die komen vanzelf aan de orde, wanneer ik nu, in alfabetische volgorde, een overzicht geef van de in de vorige eeuw, korter of langer tijd na de Afscheiding van 1834, herdrukte geschriften van onze oudvaders. Van Kaspar Alardin werd De Gelukzaligheyd van den Wech der Rechtveerdigen in 1867 zowel bij H. Höveker in Amsterdam als bij Malga herdrukt. Höveker gaf in 1855 ook opnieuw de Praktikale verhandelingen uit, van de ouderling-oefenaar Theodorus Avinck uit Utrecht. In Appingedam, dus in de prov. Groningen, bevond zich de uitg. H.C. Mekel en Comp. Hij herdrukte in 1859, in 3 delen, van ds. Johs. Beukelman De lydende en verheerlykte Immanuel, daarbij geholpen door een zekere F.C. Wijle te Middelstum. In 1858 was deel 3 van Beukelmans Keurstoffen reeds aldaar verschenen. Van Hendrikus ter Borgh, van wie verder weining bekend is, verscheen opnieuw in 1836 te Minnertsga bij J. Bloemsma: De armen van geest en z. j., te Veendam bij dhr. Mulder: De vryheit der Oeffeningen. Ds. Jacobus Borstius uit Rotterdam werd niet vergeten. G. Eerelman te Stadskanaal gaf in 1864 in 2 delen zijn Geestelicke Geneeskonst uit. Docent Helenius de Cock herzag voor uitgever Zalsman te Kampen Eenige korte Vragen voor de Kleyne Kinderen van dezelfde auteur (in 1873). In Stadskanaal kwam ook een herdruk uit van 's mans beroemde Predicatie over het Langh Hair (1865). Persoonlijk vind ik het jammer, dat Borstius' Onderwijs van het Scheyden van de Geref., en 't oprechten van een suyvere Kercke uit 1670 verborgen is gebleven. Wie geeft dat nu eens uit? Van de ziekenbezoeker in IJsselstein, Dionysius Bouman herverscheen en dat was toen blijkbaar nodig! - Schriftmatige Brief van de noodzakelykheid, betamelykheid.. der broederlijke liefde ('s Grav. 1857).

4 VI11-63 Zowel van Theodorus als van Willem a Brakel kwamen ook weer de bekende geschriften van de pers. De Redelijke Godsdienst werd zowel voor als na de Doleantie herdrukt, resp. bij Malga in Nijkerk, en bij D. Donner te Leiden. Zalsman in Kampen gaf in 1859 W. a Brakels boek De Heere Jezus Christus voor de Alleene.. Koning.. Uytgeroepen uit. Van Wolterus ter Burch werd zowel te Amsterdam, nl. bij Holst (1840), als enkele malen bij Holtkamp (en Zonen) te Sneek zijn De Gereformeerde Bloemhof, verciert met Gebeden en Gezangen herdrukt. De auteur woonde te Zwolle en schreef z'n voorrede op 10 jan. 1645; dus een vrij oud boekje. Maria Buys staat bekend om haar Practicale bevindelijke Meditatien. J. Campen te Sneek heeft het in de vorige eeuw herdrukt. Ds. W. Eversdijk te Rotterdam blijkt een immer geliefd auteur geweest te zijn. Het boekje Des Heeren Lof, verkondigt uit den mond der Kinderen werd te Amsterdam bij Höveker in 1842 opnieuw gedrukt. Onder inspiratie van ds. H.P. Scholte gaven Höveker en J. van Golverdinge in 1836 de (Drie) Formulieren van eenigheid opnieuw uit. Dr. Kuyper sr. deed later hetzelfde bij de fa. Kok in Kampen. Van Aegidius Francken's Kern der Chr. Leere deed O.L. Schildkamp te Groningen in 1862 de (vermoedelijk) 20ste druk verschijnen. Ds. Jac. Fruytier in Rotterdam had een vruchtbare pen. Uitg. J.J.H. Kemmer te Utrecht deed van hem zowel zijn Gerigts-handelingen als Sions Worstelingen (het laatste werk in 1868) opnieuw het licht zien. Eva van der Groe's Bekeeringsweg werd in 1838 bij J. van der Vliet Cz. te Rotterdam herdrukt. Alle geschriften te noemen van ds. Theodorus van der Groe, die in de 19e eeuw opnieuw uitkwamen, zou ons te ver voeren. Ik memoreer zijn Biddagspredikatien, 2 bundels, en zijn Brieven, maar wijs vooral op een heruitgave, verzorgd door ds. Scholte, van Van der Groe's voorrede op De Werken van de gebr. R. en E. Erskine. Deze voorrede ging Over de nodige Voorbereitselen.. van het waare zaligmakende Gelove, in 1838 bij Höveker verschenen. Het laat zich wel verstaan, dat Jacob Groenewegen's Lofzangen Israels tal van herdrukken beleefde, te veel om op te noemen. Hetzelfde geldt van de Veertien predikatien van ds. Johannes Groenewegen te Werkendam (zeker 10 herdrukken!). Höveker liet in 1853 de 11e druk verschijnen van Herm. Hermsens's Uitnemende kracht van Christus' liefde (de 1ste druk is uit 1757). Ds. J. Hofstede is de man, die ons Eenige Aanteekeningen en Alleenspraken van Sicco Tjaden naliet. Te Kampen verschenen van dit boek herdrukken in 1858 en '62, met een voorwoord van ds. Hel. de Cock. Golverdinge en Zoon zorgden in 1881 nog voor een heruitgave. Petrus Immens' Godvruchtige Avondmaalganger is een bestseller gebleken, de eeuwen door. W. Messchert te Rotterdam verzorgde in 1837 de 11de editie.

5 VIII-64 Hetzelfde mag gezegd worden van ds. J. van der Kemp's Catechismusverklaring. De laatste (19e) druk is echter van Evenwel, 's mans Drie ondervindelyke Brieven werden in de 19de eeuw zeker driemaal herdrukt, nl. te Sneek bij J. Campen en F. Holtkamp. De (Dordtse) Kerkorde werd ijverig bestudeerd. Er zijn herdrukken uit 1837, 1838 en te Delft in 1843, 'uitgegeven door de Prov. Vergadering der Gemeente Christi in Noord-Braband, gehouden te Meeuwen '. Jakob Koelman werd niet vergeten. Zijn boek over Ampt en Pligten van ouderlingen en diakenen werd in 1837 herdrukt, met een voorrede van ds. S. van Velzen. In 1838 gaf ds. Scholte bij Höveker uit: Beschouwingen van den Staat der Nederl. Kerk. In 1834 verscheen bij Mulder in Veendam: Gedachten over de toestant van vele Herv. Leeraren. Ook de Pligten der Ouders werden in 1838 opnieuw aangedragen. En tenslotte nog een praktikaal werkje: Veertien bestieringen omtrent de Oefening der Godzaligheid, Sneek 1846, bij J. Campen. De oefenaar Hendrik van Lis uit Rotterdam is steeds populair geweest. Zijn beide bundels Oefeningen zijn in 1846 bij Schildkamp herdrukt. In 1839 gaf ds. Scholte Beschouwinge van Zion van ds. Jodocus van Lodenstein opnieuw uit bij Höveker; daarbij ook diens Geestelijke Gedachten. In dat jaar verzorgde ds. Scholte nog een uitgave van deze auteur, nl. Twee Samenspraaken over 't Geval van D. Jak. Koelman. Tenslotte kreeg het Vervalle Christendom in 1858 en 1875 een beurt. Van ds. E. Meiners te Emden kwam bij F.A. Bosman te Franeker een herdruk uit van Christus alles en in allen, 2 dikke delen. Al de Werken van Lambertus Myseras zijn de vorige eeuw zeker viermaal ter perse gelegd, o.a. in 1853 bij Höveker. Ds. Petrus Nahuys uit Monnikendam was steeds een veelgelezen auteur. Schildkamp gaf van hem een enkel herdrukje, evenals in Sneek J.J. Wiarda, nl. van 's mans Kort Begrip, in 2 delen. C. van Niel's Den Donderslag der goddelozen is in de 19de eeuw stellig zevenmaal herdrukt, o.a. bij Schwaebe in Rotterdam. Jan Nupoort's Eenvoudige Catechisatie werd enkele malen door Schildkamp en in 1868 door Malga herdrukt. (De Hervormd gebleven ds. A.P.A. du Cloux, eens ds. De Cocks buurman in Vierhuizen, gaf Geesjen Pamans Bevindingen weer uit: twee drukken bij Swaan in Arnhem, en later nog een herdruk in Leeuwarden bij H. Bokma). Van ds. Franc. Ridderus vond ik slechts een werkje herdrukt, nl. zijn Historisch Sterfhuys, in Stadskanaal, z.j., bij G. Eerelman. Sions Roem en Sterktefeen verklaring van de Nederlandse Geloofsbelijdenis) kwam in 1866 te Kampen bij S. van Velzen jr. van de pers; de schrijver is ds. Arnoldus Rotterdam uit Groningen. Van ds. Henr. van Ryp te Utrecht gaf ds. H.P. Scholte in 1838 Sions WeeKlagen opnieuw uit, bij Höveker in de hoofdstad. Van Saldenus' Kinderschool gaven zowel Golverdinge in 1844, als

6 VIII-65 Schüdkamp in 1866 een herdruk. In 1839 liet Golverdinge ook zijn Geestelyk Avondmaal opnieuw verschijnen, terwijl in Doesburg, met een voorrede van de herv. predikant van Ede, ds. J.D. Beman Brouwer (die meer oudvaders opnieuw uitgaf), Saldenus' fraaie De Weg des Levens uitkwam, nl. bij Van Schenk Brill, en in 1858 bij J. van Schattenkerk. Ds. H.P. Scholte verzorgde bij Höveker in 1837 een nieuwe uitgave van de (Heid.) Catechismus 'met uitvoerige Bijbelteksten', een werkje van 116 pagina's. Malga te Nijkerk herdrukte twee bundels Gedichten van ds. Wilh. Schortinghuis, evenals, in 1858, zijn Innige Christendom, 666 pagina's dik. Ook Smytegelt schijnt me in de kringen der Afgecheidenen nogal geliefd te zijn geweest. Ik vond enkele tientallen herdrukken van zijn geschriften. Daaronder vindt ge dan zijn Catechismusverklaring, en, in 1835 al, bij Höveker, de Keurstoffen. In Amsterdam herverscheen ook Vier uitmuntende Praktikale Leerredenen, met een voorrede van ds. H.P. Scholte. Van Johannes Stoter, predikant te Balk, gaf in 1840 O.L. Schüdkamp opnieuw uit God en Christus verheerlykt. Johannes Teellinck schreef een preek uit over de kracht van Gods beloften. Golverdinge gaf daarvan in 1857 een herdruk, en J. Keersemaker te Domburg in 1872 idem. Van de zovele geschriften van vader Willem Teellinck vond ik alleen een herdruk van zijn Soliloquium, uitgekomen bij Höveker, anno 1841, met een voorrede van (ds.) R.W. Duin te Leeuwarden. Ook van Godefridus Udemans een werkje, nl. zijn verklaring van Salomo's Hooglied, te Doesburg in 1866 herdrukt, met een voorrede van ds. JJ.A. Ploos van Amstei te Reitsum; deze rechtzinnige Herv. predikant is in 1886 te Reitsum met de Doleantie meegegaan. Van Mr. Justus Vermeer vond ik enkele herdrukken. De Herv. predikant, ds. J.W. Felix gaf in 1874 opnieuw Abraham van de Velde's Wonderen des Allerhoogsten uit. Mekel in Appingedam verzorgde een drietal heruitgaven van Johannes Verschuir uit Zeerijp, nl. Selfsondersoek, Waarheit in het Binnenste, en De zegepralende Waarheid. F. Holtkamp gaf in 1855 en '83 twee herdrukjes van C. van Vollenhove's De Waarheid in het Binnenste. Zij het ook verkort, nl. door dhr. J.H. Maatjes, kregen H. Witsius' Geestelyke Printen in 1845 bij Schüdkamp te Groningen een herdruk, en in 1874 te Zeist bij J.J. Albers. Ik zou nog kunnen wijzen op herdrukken in de vorige eeuw, als van werken van ds. Salomon Duytsch, ds. Johannes Bogerman (over het sterfbed van prins Maurits) en freule van Stralen, maar m.i. is de geboden in-

7 VI11-66 ventarisatie vrij volledig. Behalve slechts een sporadisch werkje van mannen als Borstius, Saldenus, Ridderus en de Teellincks, viel het mij op, dat van prof. Voetius, Rippertus Sixtus, Jeremias Hollebeek, Cornelis Gentman, Adrianus Cocquius, N.S. van Leeuwaarden, Dr. Simon Oomius, Simon Simonides, Rud. Petri, de gebrs. Hadrianus en Johannes Visscherus, van Jacobus Trigland of van een ds. Dion. Spranckhuyzen niets herdrukt is. Vergeten we dan o.a. niet, dat de afscheiding aanvankelijk veel aanhang vond onder de 'kleyne luyden'. Wat nu de Doleantie betreft, uitgever D. Donner gaf in die dagen een regelmatig verschijnende boekjesreeks uit, De Gereformeerde Bibliotheek geheten. Daarin verschenen werken als van Jacobus Hollebeek, G. Saldenus, S. Simonides en D. Spranckhuyzen (Geestelijke triomf over de Dood). Ook werden in die dagen enkele geschriften van Smytegelt, van Willem Teellinck, Gisb. Voetius, Jac. Koelman, Sara Nevius en Jod. van Lodenstein herdrukt. Donner te Leiden gaf b.v. ook Comrie's A.b.c. des geloofs weer uit, evenals het grootse werk De Redelijke Godsdienst van Wilhelmus a Brakel. Vermoedelijk liet de uitgever D. Donner zich daarbij adviseren en leiden door zijn broer, ds. J.H. Donner. Zoals we allen kunnen weten, is de doleantie meer beïnvloed en geleid door Kuypers neocalvinisme dan door de leer en geschriften van de Nadere Reformatie. Hiermee meen ik aan het mij gestelde verzoek te hebben voldaan. J. van der Haar