Titelgegevens / Bibliographic Description

Transcriptie

1 Titelgegevens / Bibliographic Description Titel Auteur(s) De huwelijksleer van Petrus Wittewrongel (7) / L.F. Groenendijk. Groenendijk, L.F. In Documentatieblad Nadere Reformatie, 7 (1983), no. 2, p Copyright 2007 / L.F. Groenendijk SSNR Claves pietatis. Producent Claves pietatis / ; versie 1.0 Bron / Source Website Nummer Onderzoeksarchief / Research Archive Nadere Reformatie Sleutel tot de Nadere Reformatie B De digitale tekst is vrij beschikbaar voor persoonlijk gebruik, voor onderzoek en onderwijs. Respecteer de rechten van de rechthebbenden. Commercieel gebruik is niet toegestaan. The digital text is free for personal use, for research and education. Each user has to respect the rights of the copyright holders. Commercial use is prohibited. Het 'Onderzoeksarchief Nadere Reformatie' bevat digitale documenten over het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie in Nederland tot Het is doorzoekbaar met de 'Bibliografie van het gereformeerd Piëtisme in Nederland (BPN)' op de website 'Sleutel tot de Nadere Reformatie'. The 'Research Archive Nadere Reformatie' contains digital documents about reformed Pietism and the Nadere Reformatie in the Netherlands until These can be retrieved by searching the 'Bibliography of the reformed Pietism in the Netherlands (BPN)' database at the 'Sleutel tot de Nadere Reformatie' website.

2 DE HUWELIJKSLEER VAN PETRUS WITTEWRONGEL (7) VII-43 Vrijage, verloving en huwelijk Wanneer men een passende partner heeft gevonden, moet er voor gezorgd worden dat de weg van de huwelijkssluiting op een behoorlijke wijze (d.w.z.: "naer het voorschrift van het Woordt Godts") wordt afgelopen. Hoe dit precies dient te geschieden zet Wittewrongel (=W.) uiteen in hoofdstuk VI van de Oeconomia Christiana (^O.C, 60-69). Eerst moet - met goedvinden der ouders - door een "eerlicke Vryagie" een "grondt van rechte liefde" tussen de partners gelegd worden. Vervolgens moeten er wederzijdse trouwbeloften gegeven worden, oftewel: er moet een huwelijkscontract gesloten worden en tenslotte dient het huwelijk in het openbaar bevestigd (en ingezegend) te worden. - W. heeft zich hier ongetwijfeld aangesloten bij Gouge, volgens wie de Schrift de volgende "steps" op de weg naar het huwelijk aanbeveelt: 1. "a mutuall liking", 2. "an actuall contract" en 3. "a publike solemnization of mariage" (vgl. O.C., 60 en D.D., 196). Voor de bespreking van de genoemde "stappen" heeft W. naast Gouges Of Domesticall Duties (=D.D., ) ook Perkins' Christian Oeconomie (chps IV & VIM) en Amesius' De Conscientia (cap. XXXV & XXXVI) gebruikt 1 ). 1. De "eerlicke Vryagie" Het gereformeerde recht eist voor het huwelijk de vrije toestemming der partijen; dwang verhindert de totstandkoming van een geldig huwelijk 2 ). Terecht wordt voor het aangaan van een huwelijksverbintnis een "onderlinge ende vrywillige toe-stemminge" vereist, want - lezen we bij W. - in het huwelijk krijgt de ander zeggenschap over mijn lichaam en wordt er een band gelegd waarmee de "gemoederen" samengebonden worden. Van Amesius neemt W. de gedachte over, dat deze toestemming uitdrukking moet zijn van de genegenheid die man en vrouw voor elkaar voelen (vgl. Amesius, Van de Conscientie, blz. 347) en die genegenheid moet volgens W. "door eerlicke conversatie ende gemeynschap" langzamerhand gewonnen worden (O.C., 60). Nadrukkelijk wijst hij er vervolgens op, dat met de "vryagie" 3 ) pas begonnen mag worden, wanneer men met de ouders overlegd heeft en hun toestemming heeft gekregen (O.C., 61, 63). Wie zijn oog op iemand laat vallen en zonder goedvinden der ouders een huwelijksbelofte doet, dient wel te weten dat diens huwelijk niet bevestigd zal worden 4 ). Het vragen van toesteming zijn de kinderen de ouders verschuldigd krachtens het vijfde gebod (O.C., id.). Voor het verplicht stellen hiervan is volgens W. nog een goed motief aan te voeren. Deze inperking van de kinderlijke

3 VII-44 handelingsvrijheid dient om te voorkomen dat de kinderen zich geheel zouden laten leiden door een "al te mallen liefde" (O.C., 63). Dat zowel in de op het goddelijk recht als in de op het natuurrecht gebaseerde wetgeving vanaf oude tijden het consent der ouders als huwelijksvereiste geldt, is voor W. een manifestatie van een "bysonder beleyt onses Gods ten goede over de Kinderen" (O.C., id.). (Net als Perkins, Amesius en Gouge refereert W. o.a. aan de oudtestamentische wetten m.b.t. het uithuwelijken door de vader.). Evenwel moet geconstateerd worden, dat veel gereformeerde jongeren buiten hun ouders om er maar op los vrijen, en zelfs dat ze in zee gaan met lieden die beloven een voordelig huwelijk voor hen te arrangeren, terwijl ze kunnen weten dat ze niet hoeven te rekenen op het ouderlijk consent (O.C., id.) 5 ). 2. De ondertrouw Na de vrijage met ouderlijke toestemming te zijn begonnen en "malkanderen gesint (te) hebben", moeten er vervolgens in aanwezigheid van getuigen - W. noemt hier ouders en vrienden -door de partijen trouwbeloften worden gegeven. Anders gezegd: zij moeten een huwelijkscontract sluiten (O.C., 63/64). Wanneer dit contract eenmaal gesloten is, is er volgens W. een band tussen de contrahenten gelegd, die "sonder consent ende goet-vinden van dien grooten Richter van den Hemel (...) niet en mach ontbonden, noch los gemaeckt worden" (O.C., 64) 6 ). Vervolgens moeten de trouwbeloften openbaar gemaakt worden: het huwelijk moet worden aangegeven en "aangetekend". Partijen zijn dan "in ondertrouw" 7 ). Een periode van ondertrouw verdient volgens vv. (in navolging van D.D., ) om diverse redenen aanbeveling, o.m. opdat bruid en bruidegom zich kunnen voorbereiden op een christelijk samenleven (O.C., id.). Men mene niet dat de ondertrouwden met elkaar al geslachtelijke omgang mogen hebben. Dat mag pas plaatsvinden wanneer het huwelijk is bevestigd (O.C., id). Als bewijs hiervoor voert W. (net als Gouge) aan, dat Maria een ondertrouwde maagd (!) was (O.C., 65; D.D., 202). Een kwestie die W. ook nog aan de orde stelt, is die betreffende de lengte van de periode die tussen de ondertrouw en de "openbare solemnisatie" behoort te verlopen. Evenmin als Gouge wenst W. hiervoor een generaal bindend voorschrift te geven. Erkunnen gewichtige redenen zijn waarom het huwelijk of verhaast of uitgesteld moet worden (O.C., id.; D.D., id.). Loffelijk is het gebruik bij de gereformeerden om tenminste zoveel tussentijd in achtte nemen, dat de "Houwelicksche geboden" op drie achtereenvolgende zondagen kunnen afgekondigd worden (O.C., id.; een zelfde minimumtermijn noemt Gouge D.D., 203). Evenals Gouge waarschuwt W. voor het te lang uitstellen van de "solemnisatie van de publique trouwe" (huwelijksbevestiging). Daardoor loopt men het gevaar van elkaar te vervreemden, of kan men niet voorkomen dat het huwelijk

4 VII-45 "onheylighlick" wordt begonnen (O.C., id.). - Volgens Gouge komt het te lange uitstel vooral voor bij zeevarenden (D.D., id.). W. maakt hiervan geen melding, maar het lijkt bij ons niet anders geweest te zijn 8 ). 3. De openbare huwelijksvoltrekking Het huwelijk pleegt van oudsher bij alle volken met vele ceremoniën en plechtigheden voltrokken te worden. Bij de gereformeerde christenen vindt er, naar W. opmerkt, een religieuze inzegening en een burgerlijke viering ("celebratie") van het huwelijk plaats (O.C., 65; vgl. D.D., 203 waar als bestanddelen "a religious consecration" en "a civill celebration" genoemd worden). a. De "religieuse in-zegeninge" Het huwelijk moet door een predikant, in een openbare vergadering, voor het aangezicht der gemeente, worden ingezegend (O.C., id.). Anders gezegd: de met de ontertrouw gelegde band moet "sijne Solemnele bevestinge" krijgen (O.C., 66, 65); het huwelijk moet door een "publijcq Leeraer" bekrachtigd worden. Voor een dergelijke bevestiging is inde H. Schrift weliswaar geen uitdrukkelijk voorschrift te vinden, maar er zijn gewichtige redenen te noemen waarom deze gewoonte niet behoort te worden nagelaten. Zo wijst W. erop, dat het huwelijk niet slechts een contract of verbond is dat bruid en bruidegom met elkaar sluiten, want het is ook Gods Verbond; God is er getuige van, ja Hij is er uiteindelijk de auteur van (O.C., 65/66; Perkins wees er in dit verband op, dat het huwelijk niet alleen een burgelijke, maar ook een geestelijke, goddelijke instelling is, in: Werken III, blz. 317/318). Nog in een ander opzicht is het huwelijk evenmin een aangelegenheid tussen slechts twee mensen. Het huwelijk is een zaak die van belang is voor "het gemeen". De wijze waarop deze staat wordt begonnen heeft namelijk gevolgen voor huisgezin, kerk en republiek, argumenteert W. in navolging van Gouge (O.C., 65; D.D., 204; Gouge zal wel door Perkins (vgl. Werken III, blz. 318) zijn geïnspireerd). W. verfoeit de concubinaatschappen en de klandestiene (of heimelijke) huwelijken (O.C., 66). Wie in het geheim getrouwd is, mag dan een verbintenis zijn aangegaan die voor "de vyerschare van de conscientie" (N.B.: in vertaling bij Amesius: "Recht-bank van gewisse") rechtskracht heeft, vanwege de wanordelijkheden die eruit voortvloeien worden dergelijke huwelijken door de wereldlijke rechtbank (N.B.: bij Amesius: "uyterlijke Recht-bank") echter terecht beschouwd als zijnde van nul en generlei waarde (O.C., id.; vgl. Amesius, a.w., blz. 350). Het is opvallend dat W. de plechtigheid van de huwelijksbevestiging ook aanduidt met de term "inzegening". Correct is dit eigenlijk niet, want deze termen staan voor twee te onderscheiden handelingen. In de Republiek was het zo dat de Kerk de huwelijken der gereformeerden

5 VII-46 zowel bevestigde als inzegende; de bevestiging was ten principale echter geen kerkelijke, maar een "politieke" handeling. 10 ) Nu erkent W. weliswaar dat de bevestiging ook "voorde Magistraet" kan plaatsvinden, maar hij vindt het beter dat dit in de kerk, ten overstaan van de gemeente, door een predikant geschiedt. Daarmee spreekt W. zich uit ten faveure van de verkerkelijking van de huwelijkssluiting. Dat hij de "Solemnele bevestinge" met de "religieuse inzegeninge" identificeert is in dit verband veelzeggend. Zijn voorkeur voor de kerkelijke huwelijksbevestiging motiveert W. met argumenten die hij aan Perkins, Amesius en Gouge ontleend heeft: 11 ) (1) Het is een oud christelijk gebruik om de huwelijken voor de gemeente in te zegenen en door gebeden te heiligen (W. citeert in navolging van Perkins o.a. Tertullianus en Ambrosius); (2) De bevestiging dient plaats te vinden op een publieke plaats door een publiek persoon. Wanneer deze handeling in de kerk door een predikant wordt voltrokken, is dat plechtiger dan wanneer het ten stadhuize, van overheidswege geschiedt. De kerk is immers een "Huys des Gebedts" en de predikant is iemand die in zijn dienst in Gods plaats staat. Wanneer hij bruid en bruidegom heeft verenigd, mag gezegd worden dat God zelf hen samengevoegd heeft 12 ). Wanneer de bevestiging "soo Religieuselick met soo veel solemniteyten" wordt voltrokken, dan zal dit op de mensen een diepere indruk maken en de partijen zullen (dankzij de gedane heilige gebeden) een krachtiger zegen tegemoet mogen zien dan wanneer de openbare "trouwing" door de burgerlijke overheid plaatsvindt (O.C., id.). b. De "burgerlicke celebratie van het Houwelick" Aan de kerkelijke trouwplechtigheid mogen ook "uytterlicke solemniteyten" toegevoegd worden. W. denkt - evenals Gouge (D.D., 206) - o.a. aan het vergezellen van bruidegom en bruid bij het ter kerke en huiswaarts gaan, het aantrekken van bruiloftskleding en het houden van een bruiloftsfeest 13 ). Dit zijn zaken die op zichzelf beschouwd niet ongeoorloofd zijn (O.C., 67; aldus eveneens Gouge en reeds eerder Perkins: "Het is wettelijk en bewijslijk, maaltyden en vreugt te gebruyken in de Huwelijken, overmits dit middelmaatige dingen zijn", in: Werken III, blz. 318). Uiteraard haalt W. indit verband aan, dat Jezus de uitnodiging om op een bruiloft te Kana aanwezig te zijn had aanvaard (O.C., id.). Waar goed op gelet moet worden is, dat de bruiloften "in een Christelicke ende wel gematighde vrolickheyt gehouden werden" (O.C., 68). Gebruikmakend van opmerkingen van Gouge waarschuwt W. voor een aantal veelvoorkomende misbruiken en geeft hij tevens enige aanwijzingen om de bruiloft op een gepaste wijze te kunnen vieren (vgl. O.C., id. en D.D., 207). In de eerste plaats wijst hij erop, dat een bruiloft nimmer op een zondag of op een vastendag gehouden mag worden. Men dient er voorts voor te zorgen, dat de aan de bruiloft verbonden

6 VII-47 kosten de financiële mogelijkheden niet te boven gaan. Matigheid moet betracht worden in eten en drinken; brasserij en dronkenschap moeten voorkomen worden. (N.B.: aan de bestrijding van deze ondeugden heeft W. later een hoofdstuk (=XLI) gewijd van vol. II van zijn handboek 14 ).) Men presse niemand tot drinken en stelle vooral de "dertele jeught" grenzen. Bij al hetgeen gedaan wordt, moet bedacht worden dat God ook aanwezig is. Dat wordt nogal eens vergeten, gezien de aanstootgevende dansen en de ongekuiste taal die wordt uitgeslagen. Veel excessen zou men ook kunnen voorkomen, wanneer men kritischer zou zijn bij het uitnodigen van de bruiloftsgasten. Behoort men goddeloze mensen liever niet uit te nodigen, arme broeders en zusters in het geloof onthale men daarentegen gaarne op een feestelijk maal 15 )(vgl. O.C., 68 en O.C., vol. II, 1093). Tenslotte merkt W. nog op, dat hij graag zou zien dat de door de Amsterdamse magistraat uitgevaardigde verordeningen i.v.m. de buitensporigheden bij bruiloften trouw nageleefd worden 16 ) (O.C., 69). We zullen hier moeten denken aan de in hetzelfde jaar waarin Wittewrongels boek verscheen! - uitgevaardigde weeldewetten, waarin m.b.t. de bruiloften o.a. de volgende bepalingen voorkomen 17 ): (1) op een bruiloft mogen maximaal 50 gasten zijn; (2) er mag niet langer dan twee dagen gefeest worden; (3) er mogen niet meer dan twee gangen zijn en elk gerecht mag slechts eenmaal rondgaan; (4) de bruidegom mag de bruid juwelen geven tot een maximum van 5% van hetgeen hij tot het huwelijk heeft ingebracht. TERUGBLIK In een zevental afleveringen heb ik besproken wat de Amsterdamse predikant Petrus Wittewrongel in de capita I tot en met VI van zijn Oeconomia Christiana heeft aangetoond m.b.t. het huwelijk, nl. "hoe eerlick dien staet is in sich selfs, ende hoe den selven behoorde aengevangen ende voltrocken te werden" (O.C., 69). Voor de behandeling van een en ander bleek W. zich vooral gebaseerd te hebben op hetgeen er door geestverwante piëtistische puriteinse auteurs (i.h.b. Gouge en Gataker, in mindere mate Perkins en Amesius) reeds over geschreven was. Verscheidene malen heb ik laten zien, dat bepaalde ideeën van deze scribenten al eerder vertolkt waren door de opvolger van Zwingli, Heinrich Bullinger, die op zijn beurt weer geprofiteerd heeft van het werk van Erasmus en Vives. Enkele malen heb ik ook de instemming met uitspraken van auteurs uit de "oude kerk" en zelfs van schrijvers uit de "klassieke oudheid" aangestipt. Wittewrongels uiteenzettingen mogen dan grotendeels teruggaan op uitspraken van anderen, hij heeft die ontleningen tot een bondig en duidelik geheel gesmeed. Duidelijk ook in die zin, dat alles gericht is op het bevorderen van zodanige huwelijken, waardoor "wy alle sullen verkrijgen beter Huys-gesinnen,

7 VII-48 de Kercke beter Ledematen, de Overigheyt beter onderdanen, ende God de Heere, beter en getrouwer dienst-knechten" (O.C., 5). - En is dat niet het oogmerk van de Nadere Reformatie?! L.F. Groenendijk. Noten 1. Het genoemde werk van Perkins citeer ik volgens de vertaling in Alle de Werken, deel III. Amsterdam 1663; van het werk van Guihelmus Amesius gebruik ik de 19e eeuwse heruitgave van de vertaling door C. Wallendal: Vijf boeken van de Conscientie en haar regt of gevallen. Amsterdam L.J. van Apeldoorn, Geschiedenis van het Nederlandsche huwelijksrecht vóór de invoering van de Fransche wetgeving. Amsterdam 1925,blz I.v.m. de betekenis van het woord "vryagie" (of "vrijage") leze men wat L. Knappert (in: Verloving en huwelijk in vroeger dagen. Amsterdam 1914, blz. 31) schrijft: "(...) de vrijage (...) is de werving van den man om de begeerde vrouw. Vrijen beteekent ook het minnelijk omgaan metelkaar van twee gelieven, maar ieder voelt in de taal het verschil tusschen "vrijen om" en "vrijen met". 4. Vgl. hetgeen Van Apeldoorn, a.w., blz. 151 opmerkt: "De Gereformeerde Kerk verklaarde huwelijksbeloften (sponsalia de praesenti), door minderjarigen aangegaan zonder toestemming der ouders, "van geener waarde", tenzij die toestemming zonder billijke redenen geweigerd werd (...). Deze regel (...) vinden wij in het positieve recht van het grootste gedeelte der Republiek terug". N.B.: het betreft hier dus huwelijksbeloften van minderjarigen, d.w.z. van vrouwen beneden de twintig en mannen beneden de vijfentwintig jaar. 5. Over de huwelijksmakelarij: G.D.J. Schotel, Het Oud-Hollands Huisgezin der Zeventiende Eeuw. Arnhem/Amsterdam z.j. (reprint van de door H.C. Rogge verzorgde uitgave van 1903), blz Vgl. Van Apeldoorn, a.w., blz. 92, volgens wie bij de sponsalia de praesenti partijen een zondanig contract sluiten, "dat tusschen haar een band gelegd wordt dien zij, ook met wederzijdsch goedvinden, niet kunnen verbreken maar die zij, als zich geene huwelijksbeletselen voordoen, verplicht zijn te laten bevestigen, tenzij de overheid haar van die verplichting ontslaat". 7. Van Apeldoorn, a.w., blz Vgl. Knappert, a.w., blz Van Appeldoorn, a.w., blz. 94 en Althans: naar reformatorische opvatting, volgens Van Apeldoorn, a.w., blz. 97v. en L. Brink, De taak van de kerk bij de huwelijkssluitng. Nieuwkoop 1977, blz In het Engeland van deze theologen kende men het verplichte kerkelijke huwelijk; zie Brink, a.w., blz., Deze overwegingen contrasteren nogal met de opvatting, dat God bruid en bruidegom samenvoegt door het ambt der overheid en dat een huwelijkssluiting van overheidswege derhalve allerminst in mindering komt op de heiligheid van zo'n verbintenis. - Volgens Brink, a.w., ibid. is dat

8 VI1-49 de authentiek reformatorische opvatting. Overigens zie men ook J.C. Hooykaas, Calvijn's Leer van het Huwelijk (rede, 1959), blz Voor een bespreking van de door W. genoemde (en nog andere) zaken raapdplege men de boeken van Schotel en Knappert, alsmede N. de Rover, Van Vrijen en Trouwen, Bijdragen tot de geschiedenis van oudvaderlandse zeden. Amstersdam z.j. (reprint van de 19e eeuwse (1890?) uitgave). 14. W. zet met dit hoofdstuk de ook al door Taffin, Udemans en W. Teellinck gevoerde strijd tegen de genoemde volkszonden voort. 15. De suggestie om arme broeders en zusters aan tafel te nodigen, heeft W. ongetwijfeld aan de sterk sociaal bewogen Taffin ontleend; zie het hoofdstuk contra de "overdaet in Bancketten" in diens werk over de boetvaardigheid (boek II, cap. XIV). 16. Volgens R.B. Evenhuis (Ook dat was Amsterdam, deel II. A'dam 1967, blz. 132/133) merkt W. dit op in de voorrede(l) vande in 1655 uitgekomen editie van de Oeconomia Christiana. Dit is evenwel onjuist; de betreffende opmerking bevindt zich in die uitgave in hoofdstuk VI op blz Ik volg Evenhuis, a.w. f blz. 71.