Titelgegevens / Bibliographic Description

Transcriptie

1 Titelgegevens / Bibliographic Description Titel Auteur(s) De pen gedoopt in eigen bloed: een 'Verschreibung' in een werk uit de Nadere Reformatie? / P.L. Eggermont. Eggermont, P.L. In Documentatieblad Nadere Reformatie, 25 (2001), no. 2 (Najaar), p Copyright 2006 / P.L. Eggermont SSNR Claves pietatis. Producent Claves pietatis / ; versie 1.0 Bron / Source Website Nummer Onderzoeksarchief / Research Archive Nadere Reformatie Sleutel tot de Nadere Reformatie B De digitale tekst is vrij beschikbaar voor persoonlijk gebruik, voor onderzoek en onderwijs. Respecteer de rechten van de rechthebbenden. Commercieel gebruik is niet toegestaan. The digital text is free for personal use, for research and education. Each user has to respect the rights of the copyright holders. Commercial use is prohibited. Het 'Onderzoeksarchief Nadere Reformatie' bevat digitale documenten over het gereformeerd Piëtisme en de Nadere Reformatie in Nederland tot Het is doorzoekbaar met de 'Bibliografie van het gereformeerd Piëtisme in Nederland (BPN)' op de website 'Sleutel tot de Nadere Reformatie'. The 'Research Archive Nadere Reformatie' contains digital documents about reformed Pietism and the Nadere Reformatie in the Netherlands until These can be retrieved by searching the 'Bibliography of the reformed Pietism in the Netherlands (BPN)' database at the 'Sleutel tot de Nadere Reformatie' website.

2 De pen gedoopt in eigen bloed: een ' Verschreibung' in een werk uit de Nadere Reformatie? RL. Eggermont In mijn bibliotheek bevindt zich een vertaling van William Guthrie's bekende werk The Christian's great interest, door Jacobus Koelman vertaald als Des Christens Groot Interest 1. Het is een exemplaar uit 1680 dat indertijd mijn aandacht trok vanwege het feit dat er op de schutbladen vóór- en achterin gedichten in zwarte inkt waren geschreven. Voorin staat een tekst van vijftien coupletten, beginnend met Wat is de mensch vol elenden waer wijt venden [= wenden] tleeven is vol tegenspoet Wie kan al de druk en quaden ramp en schaden dragen met een sterck gemoet. En eindigend met het vijftiende couplet: lek sal nu voortaen vertrouwen in t benauwen op Godts hulp en goedigheit hij sal goede uitkomst geven in dit leven anders in der eeuwigheydt Deze dichtregels blijken afkomstig uit de liederenverzameling van de Amsterdamse krankenbezoeker Hendrik Uilenbroek. De twaalfde druk van zijn Christelyke Gezangen verscheen te Amsterdam bij Wed. Van Someren in De desbetreffende tekst heeft als titel "Troost-liedt in byzondere zwarigheden" 2. Anna Meijers De schutbladen aan het eind van Des Christens Groot Interest beginnen met een groot gedicht van 25 kwatrijnen. Ook dit lied, "Christelijk Beroep", is van Hendrik Uilenbroek 3 : Chriselijk beroep [sic] op de wij se van de 10 geboden Alwijse godt die hier beneden eenieder mensch hebt opgeleijdt 1 Des Christens Groot Interest, 4e druk, Amsterdam (J. Boekholt) 1680, met de twee aanhangsels; beschreven door J. Alblas in zijn dissertatie Johannes Boekholt ( ), Nieuwkoop 1987, ; vgl. FATY Vriendelijke mededeling van drs. A. Ros. H. Uilenbroek, Christelyke Gezangen, 12e dr., Amsterdam 1685, Christelyke Gezangen, DNRXXV(2001)

3 DE PEN GEDOOPT IN EIGEN BLOED sijn eijgen werck en beesigheden ten dienste van uw maiesteijt met als laatste strofe: Wij wachten van den arbeijdt ruste als gij uw knechten sult ontslaan uw glorie koom de siel verlusten wanneer ons leven is gedaan. Deze gedichten blijken overgeschreven te zijn door ene Anna Meijers, die op een schutblad voorin het boek vermeldt: "Anna Meijers haer Boeck Ao October". Vermoedelijk bezat zij de Christelyke gezangen van Uylenbroek niet zelf en heeft ze deze van iemand anders geleend. Papier was duur in die tijd; schrijfblokken kwamen in de gewone huishoudens nog niet voor, en vaak werden de schutbladen van een boek gebruikt voor het maken van aantekeningen. Zelf heb ik in menige 'oude schrijver' schutbladen gezien die gebruikt waren voor berekeningen van huishoudelijke uitgaven. Vandaar ook dat deze bladen dikwijls na een dergelijk gebruik eruit zijn gescheurd. Verschreibung Het boek van Guthrie heeft echter nog iets bijzonders. Bij verdere naspeuring vond ik op een ander schutblad, achterin, in een andere kleur geschreven de aantekening: Anna Meyers Heeft dit Geschreeven Met Haer Bloet. Het is mij bekend dat rooms-katholieke geestelijken (mannen of vrouwen) wel eens met hun bloed schreven, speciaal op Witte Donderdag of Goede Vrijdag, om het offer van Christus te gedenken. Met name de mystici en mysticae hebben zich hiermee wel beziggehouden: er was zelfs een hele cultus van het H. Bloed 4. Ook bij de protestantse mysticus Gerhard Tersteegen uit Mülheim (die in de eerste helft van de achttiende eeuw zowel in het Duits als het Nederlands boeken publiceerde) komt een "Verschreibung" 5 voor, op Witte Donderdag Bij Tersteegen wekt dit weinig verbazing, aangezien hij sterk verwant was aan de quiëtistische kringen rond Madame Guyon. Hij vertaalde naast Thomas a Kempis (De Kleine Kempis, Amsterdam 1738) ook bijvoorbeeld werk van de rooms-katholieke quiëtist Jean de Bernières Louvigny (Het verborgen leven met Christus in God, Amsterdam 1738), waarin hij overigens Peter Poiret en de labadist Pierre Yvon citeert 7. In het algemeen komt men bij het begrip 'verschrijving' in de magie terecht, met name voor wat betreft contacten met de duivel 8. Het voert mij te ver om op dit 4 Zie voor de cultus van het bloed in de r.k. kerk in vroeger eeuwen bijv. de Dictionnaire de Spiritualité, fascicule XCI, Parijs 1988, onder het lemma sang. 5 VERSCHREIBUNG kunnen we vertalen met 'schriftelijke verbintenis of toezegging'. 6 CR van Andel, Gerhard Tersteegen, Wageningen 1961,27. Vgl. ook H. Heppe: Geschichte der quietistischen Mystik in der katholischen Kirche, Berlijn 1875; herdr. Hildesheim/New York 1978, Door de bewerking van dit geschrift van Bernières-Louvigny werden de ideeën van deze Normandische theoloog ook in Duitsland bekend. Heppe, Geschichte der quietistischen Mystik, Verschreibung. Die besondere Bedeutung wird durch den Zusammenhang bestimmt, bisweilen auch durch das Vorgehende Verbum verschreiben. Wer sich zum Teufel verschreiben will, muss die Verschreibung mit Blut unterzeichnen. Verschreibung mit dem Blute, um Justinens Genusz zu erlangen. DNR XXV (2001) 115

4 P.L. Eggermont Schutbladen uit Guthrie, met links de vermelding 'Geschreeven Met Haer Bloet onderwerp in te gaan. Terzijde vermeld ik dat van vrijmetselaars wordt verteld dat zij met hun eigen bloed een handtekening moeten plaatsen, maar dit heb ik niet kunnen verifiëren9. Dat kinderen (jongens) elkaar eeuwige vriendschap beloven en vervolgens met een bebloede vinger die van een ander aanraken om lid te worden van een 'club', herinner ik me uit mijn eigen jeugd. Ook las ik ergens - in een nietchristelijke context - dat jonggetrouwden de pen in hun eigen bloed doopten10. Maar J. en W. Grimm, Deutsches Wörterbuch, bearbeitet von E. Wiilckere.a., Leipzig 1956 (Schiller-Lüblen 5,437b). In het huidige Duits betekent "sich dem Teufel verschreiben": "zijn ziel aan de duivel verkopen". Men denke ook aan de Faust-sage, waarin de hoofdpersoon zijn ziel via een met zijn bloed getekende overeenkomst aan Mefisto, de duivel, verkoopt. 9 Het enige wat ik terloops vond, was La vie de Joseph Balsamo connu sous Ie nom de Comte Cagliostro, Parijs/Straatsburg Hierin wordt het leven van een bedrieger, maar tevens vrijmetselaar weergegeven. Ook hier is er sprake van het schrijven met bloed als verbondsteken, pag In: Care! Vorstelman: Van trouwen en bruiloftvieren. Serie "Uit onze gouden eeuw", Baarn 1941: "En hebben de jongelui het contract met hun eigen bloed ondertekend?" vroeg de romantische Neeltje. "Ja, Willem vond het een bijgeloovige Indiaansche gewoonte, doch Koosje stond er op. De arme Willem, die zijn bruid niets dan goeds toewenschte, moest haar nog een prik in haar vinger geven ook, daar Koosje dat niet zelf dorst te doen. Als een man heeft hij haar en zich zelf verwond en met een nieuwe ganzeveer hebben zij toen hun namen gezet." 116DNRXXV(2001)

5 DE PEN GEDOOPT IN EIGEN BLOED we dwalen wel erg ver af. In de verte verwant met een Verschreibung lijkt mij nog het volgende: P. Jurieu schrijft in De uyterste verweering der verdrukte onnozelheyd ofte 't vervolg der Staat-kunde van de geestelijkheiyd van Vrankryk (vert. d. F. Halma, Utr. 1682) over een arme boer, wiens dochter aan de vuurdood ontsnapt was; zij had geweigerd, zich tot het katholicisme te bekeren. Desen armen man, de la gau genaamd, bragt'er zijn klachte over voort, die hy in handen van de kerken-raad van Lusignan, met zijn bloed ondertekend, stelde 11. Na het lezen van deze uiteenzetting kan men zich afvragen: is er bij Anna Meijers in Des Christens Groot Interest wel sprake van een 'Verschreibung'? Of is het zo maar een probeersel, een experiment geweest? Wanneer dit laatste het geval zou zijn, is het desbetreffende schutblad alleen maar als schrijfpapier gebruikt, hetgeen ik in dit geval betwijfel: de teneur van Uilenbroeks gezangen roept geen lichtzinnig experiment met bloedprikkerij op. Persoonlijk houd ik het erop dat het schrijven met haar eigen bloed voor Anna Meijers gezien moet worden in de context van haar toewijding aan het werk van Guthrie en van de gezangen van Uilenbroek. Is Anna Meijers uniek? In een werk uit de Nadere Reformatie zoals hierboven beschreven (met nog eens Uilenbroek erbij) had ik een dergelijke 'Verschreibung' - als we het zo mogen noemen - niet verwacht. Zou het een éénmaal voorkomende activiteit van deze scribente geweest zijn? Of komt zoiets wel vaker voor? Koelman-kenner ds. CJ. Meeuse, die ik in verband met de schutbladen in de Guthrievertaling benaderde, berichtte mij: Het ondertekenen met eigen bloed zult u vooral aantreffen in de getuigenissen uit de kerkgeschiedenis omtrent het sluiten van het Covenant in Schotland.(...) Mij staat bij dat ik het ook eens bij één der puriteinen aantrof in een levensbeschrijving, ten aanzien van zijn persoonlijk verbond met God, maar de tijd ontbrak me om na te speuren bij wie ik dit eens gelezen heb" 12. Mijn vraag aan de lezers van dit blad: heeft iemand van u ooit, bijvoorbeeld op één der schutbladen van een werk van een oude schrijver, gezien dat er met bloed werd geschreven? In welk werk? Zo ja, staat daar een datering bij? Voor informatie hierover houd ik me gaarne aanbevolen. 11 P. Jurieu, De uyterste verweering der verdrukte onnozelheyd ofte 't vervolg der Staat-kunde van de geestelijkheyd van Vrankryk, vert. F. Halma, Utrecht 1682, Drs. CJ. Meeuse in een brief van 20 juli DNR XXV (2001) 117