Vooruitzicht Zakelijke dienstverlening Ook in 216 hoge groei zakelijke dienstverlening Toenemende bedrijfsactiviteit...wakkert vraag naar zakelijke diensten verder aan.....waarbij digitalisering uitdaging blijft. +% 216 ING Economisch Bureau / december 215
Zakelijke dienstverlening Hoge groei blijft gehandhaafd in 216 In 216 groeien de volumes in de zakelijke dienstverlening met naar verwachting %, iets minder dan in 215. De vraag naar zakelijke diensten komt uit vele bedrijfssectoren, terwijl de vraag vanuit de publieke sector nog iets achterblijft. De kennisintensieve diensten hebben nog altijd te maken met de transformatie naar digitale dienstverlening. De groep overige zakelijke dienstverleners groeit het snelst, vooral omdat uitzenders ook in 216 flinke groei laten zien. Groei zakelijke diensten blijft op hoog niveau Na een periode van krimp zet de zakelijke dienstverlening het herstel van 21 in 215 voort. De groei is gedurende het jaar aangetrokken, maar begint vanaf het derde kwartaal enigszins af te zwakken. Vooralsnog blijft de volumegroei op een hoog niveau. Voor 216 wordt een groei in de volumes van % verwacht, tegen 5% in 215. De vraag naar zakelijke diensten komt vooral uit het bedrijfsleven. De terughoudendheid van overheid en zorg bij de inhuur van externe dienstverleners blijft in 216 bestaan. De best presterende subsector binnen de zakelijke diensten is opnieuw de uitzendbranche. Ook schoonmaak en beveiliging klimmen verder uit het dal. Binnen de kennisintensieve dienstverlening bestaan qua groei flinke verschillen. Een aantal branches kampt door digitalisering met vraaguitval. Digitale dienstverleners en organisatieadviseurs profiteren in 216 volop van de bedrijvigheid. Binnen de digitale technologiesector gaat de opmars van clouddiensten verder. Softwareontwikkelaars profiteren in 216, naast groei van de cloud, van de verdere behoefte aan automatisering en digitalisering van alle sectoren. Volume softwarebranche groeit harder dan zakelijke dienstverlening Ontwikkeling in procenten t. o. v. voorgaande jaar 1 8 6 2-2 - -6 Positieve lijn in beoordeling winstgevendheid Saldo verbetering - verslechtering winstgevendheid 1 28 29 21 211 212 213 21 215* 216* Zakelijke dienstverlening Software & services Zakelijke dienstverleners kunnen niet stil zitten, ondanks de positieve ontwikkelingen. Bedrijfs en verdienmodellen komen ook onder druk door disruptie en daarom is actie nodig. Sasja Winters, Sectormanager Zakelijke Dienstverlening -6-16 -26-36 212 213 21 215 Specialistische zakelijke dienstverleners Overige zakelijke dienstverleners Bron: CBS ING Economisch Bureau 2 Vooruitzicht zakelijke dienstverlening / december 215
Accountantskantoren Stagnatie in accountancybranche De omzet en volumes van de accountancybranche stabiliseren na jaren van krimp. In 216 stijgt de omzet licht (1%). Groei in advisering en controle biedt tegenwicht aan de krimp in administratie en samenstelwerk. De tarieven staan onder druk. Voor controles daalt het uurtarief, waardoor het in 215 nog altijd 12% lager ligt dan in 28. Omzet en volume stabiliseren in 216 Dankzij een sterk derde kwartaal is de omzet van de accountancybranche in de eerste negen maanden van 215 met,9% gestegen. In 216 blijven digitalisering, automatisering en standaardisering zorgen voor omzetdruk. Meer en meer klanten kiezen voor gebruiksvriendelijke (online) boekhoudprogramma s en meer kantoren maken efficiciencyslagen. De groeiende economie en aantrekkende bedrijvigheid vormen door een grotere potentiële klantenbasis en via uitbreiding van advisering, een tegenwicht. Ook de controlepraktijk kan licht groeien door de extra inspanningen van accountantskantoren vanwege roulatie en om de kwaliteit van controles te vergroten. In 216 groeit de brancheomzet naar verwachting per saldo met 1%. Volume stagneert na jarenlange daling Index 29=1 15 1 95 9 Volume Omzet Tarieven accountantscontrole 12% gedaald sinds 28 Index 28=1 15 1 95 9 85 Bron: CBS 28 21 212 21 Tarieven stabiel De prijzen voor het werk van accountants, fiscalisten en administrateurs nemen dit jaar niet toe. In de eerste zes maanden van 215 daalde het gerealiseerde tarief met gemiddeld,2% ten opzicht van een jaar eerder. Binnen de controlepraktijk staan de tarieven nog altijd sterk onder druk, met een afname van,1% in het eerste halfjaar van 215. Sinds 28 zijn de gerealiseerde uurtarieven per saldo 12% gedaald. De prijs van een gemiddelde wettelijke controle voor een bedrijf of instelling dat niet als organisatie van openbaar belang is aangemerkt bedroeg in 21 33.. 85 28 21 212 21 216* ING Economisch Bureau 3 Vooruitzicht zakelijke dienstverlening / december 215
Flexbranche Opbouw flexschil in lager tempo in 216 De flexmarkt gaat het vierde opeenvolgende jaar van omzetgroei tegemoet in 216. De omzet stijgt naar verwachting met 8%. De doorgroeiende economie en het verdere herstel van de arbeidsmarkt blijven de vraag naar tijdelijk personeel stimuleren, maar de uitbreiding van de flexibele schil zal een lager tempo hebben. 216 wordt vierde jaar op rij met omzetgroei De flexmarkt gaat een vierde opeenvolgend jaar van omzetgroei tegemoet in 216. De doorgroeiende economie en het verdere herstel van de arbeidsmarkt blijven de vraag naar tijdelijk personeel stimuleren. De omzet groeit in 216 naar verwachting met 8%. Bedrijven hebben vooral in 215 hun flexibele schil uitgebreid. Dit zal in 216 in een lager tempo gebeuren, ook omdat ondernemingen nieuw personeel meer aan zich willen binden, zeker waar schaarste heerst. De verbeterde (financiële) vooruitzichten van bedrijven maken dit ook mogelijk. In de eerste negen maanden van 215 is de omzetgroei van uitzenders en andere flexbedrijven uitgekomen op gemiddeld 9,5%. Voor heel 215 verwacht ING Economisch Bureau een groei van ongeveer 1%, de eerste dubbelcijferige groei in jaren. Groei technisch personeel vlakt af De flexbranche is nog altijd de drijvende kracht achter de banengroei. Van de in het derde kwartaal van 215 per saldo gecreëerde 33. banen, kwamen er 21. via uitzenders tot stand. Technisch personeel is gewild. Weliswaar is de groei in uren gedurende het jaar teruggelopen van 2% of meer tot daar onder, maar het technische segment heeft nog altijd de sterkste groei ten opzichte van een jaar eerder. Dat neemt niet weg dat ook voor industriële en administratieve beroepen de urengroei rond de 1% uitkomt. De branche benut steeds meer software. Vendor management systemen waren al gemeengoed voor de segmenten met grotere volumes, maar worden ook steeds relevanter bij het bemiddelen van professionals. Omzetgroei flexbranche In procenten ten opzichte van voorgaande jaar 12 8 - -8-12 28 29 21 211 212 213 21 215* 216* Omzet uitzenders in technisch segment groeit het snelst Ontwikkeling t.o.v. jaar eerder in procenten Technisch personeel 3 25 2 15 1 5-5 Totaal -1 212 213 21 215 Bron: ABU ING Economisch Bureau Vooruitzicht zakelijke dienstverlening / december 215
Juridische dienstverlening Groeitempo neemt licht af in 216 De omzet in de juridische dienstverlening groeit in 216 in een lager tempo dan in 215. De minder uitbundige groei van woning en overnamepraktijk leiden tot een verwachte omzettoename van 3%. De advocatuur profiteert in 215 van meer transactiewerk, notarissen groeien mee met de woningmarkt, terwijl deurwaarders het nog altijd lastig hebben. Hoewel de tarieven in 215 stijgen, blijft onverminderd prijsdruk bestaan voor standaarddiensten. In het notariaat dalen de prijzen nog altijd. Overnames en huizenmarkt stuwen groei In 215 neemt de omzet in de juridische dienstverlening met % toe. De advocatuur, en dan vooral de Amsterdamse Zuidaskantoren, profiteren van de in 215 sterk aangetrokken markt voor fusies en overnames. Het notariaat groeide door het herstel op de woningmarkt. In het derde kwartaal van 215 steeg het aantal o.g. akten bijvoorbeeld met een derde ten opzichte van een jaar eerder. De groei in de familie en ondernemingspraktijk is bescheidener, hoewel het aantal levenstestamenten in dat kwartaal bijvoorbeeld met twee derde toenam. Deurwaarderskantoren hebben het nog altijd lastig, vanwege felle concurrentie op de incassomarkt en de hoge kosten bij het innen van schulden. In 216 groeit de juridische dienstverlening opnieuw, zij het in een lager tempo (3%). Dit komt vooral door een minder uitbundige groei van de huizenverkoop en het transactiewerk. 6 2 Omzet juridische diensten aangetrokken Ontwikkeling t.o.v. jaar eerder in procenten 28 29 21 211 212 213 21 215* 216* Bron: CBS, ramingen ING Economisch Bureau Aantal akten familiepraktijk redelijk stabiel 3. 25. 2. 15. 1. 5. 212 213 21 215* Bron: CTR, KNB, * ramingen ING Economisch Bureau Tarief advocaat herstelt, maar blijft voor notaris onder druk De tarieven in de juridische dienstverlening daalden tussen 212 en 21. In 215 is daar, met een stijging van 2,8% in de eerste jaarhelft, een einde aan gekomen. In de advocatuur lijkt door de opleving van de transactiepraktijk ook de prijsdruk verlicht. Toch blijven de prijzen voor standaarddiensten onder druk staan, ook door concurrentie van nietadvocaten en de inzet van technologie. Binnen het notariaat blijven de tarieven in de o.g. praktijk dalen (-3,6% in de eerste helft van 215) ondanks het herstel van de huizenmarkt en in het kielzog het aantal aktes. De prijsstijgingen in de ondernemings en familiepraktijk maken die daling niet goed, waardoor notariële diensten bijna 2% goedkoper zijn geworden in de eerste zes maanden van 215. ING Economisch Bureau 5 Vooruitzicht zakelijke dienstverlening / december 215
Organisatieadviesbureaus Steeds meer spelers op groeiende adviesmarkt Organisatieadviesbureaus profiteren in 216 van verder toenemende bedrijvigheid en de aanpassingen waar organisaties voor staan, gezien verschuivingen in de economie. Na jaren van kwakkelen en krimp is 215 een goed jaar en dit krijgt in 216 een vervolg. De omzet van de branche stijgt naar verwachting met 7%. De groeiende adviesmarkt trekt nog altijd nieuwe spelers, vooral zzp ers. Het aantal bedrijven is tussen 27 en 215 bijna verdubbeld, al vlakt de groei de laatste jaren wat af. Veel meer advieswerk Na zes jaar van kwakkelen en krimp herstellen organisatieadviesbureaus zich krachtig in 215. In de eerste negen maanden kwam de groei uit op 7,%. Nu steeds meer bedrijven minder door de korte termijn worden geregeerd, stijgt de vraag naar (strategisch) advies. Verschuivingen in de economie zoals digitalisering zorgen er tegelijkertijd voor dat veel organisaties zich moeten aanpassen. Adviseurs profiteren hier ook in 216 van in combinatie met de verdere aantrekkende bedrijvigheid. Voor 216 verwacht ING Economisch Bureau een omzetgroei van 7%. Het is niet verwonderlijk dat in deze groeiende adviesmarkt de groei van het aantal organisatieadviesbureaus doorgaat. Eind 215 zijn er meer dan 1. consultancybedrijven, waarvan 91% zzp er is. De groei in het aantal bedrijven vlakt de laatste jaren wel af. In 215 was deze 6%, waar in de jaren voor 212 sprake was van dubbelcijferige groei. Redenen voor sterke toename aantal organisatieadviesbureaus Omzet blijft stijgen na jaren van kwakkelen en krimp Ontwikkeling t.o.v. jaar eerder in procenten 12 8 - -8-12 Steeds meer organisatieadviesbureaus Aantal bedrijven in vierde kwartaal 1. 28 29 21 211 212 213 21 215* 216* De toetredingsdrempel is laag. Naast een zeer lage kapitaalintensiteit speelt mee dat iedereen zich organisatieadviseur kan noemen. De gestegen werkloosheid in voorgaande jaren leidde tot veel toetredende ZZP ers. Bij baanverlies is organisatieadviseur voor veel hoger opgeleide +-ers een eerste alternatief. De aantrekkende markt voor adviesdiensten heeft momenteel een aanzuigende werking. 8. 6.. 2. 27 29 211 213 215 Overig Zzp'ers Bron: CBS ING Economisch Bureau 6 Vooruitzicht zakelijke dienstverlening / december 215
Reisbranche Groei buitenlandse vakanties stuwt omzet In 216 neemt het aantal vakanties van Nederlanders naar verwachting met 2% toe tot 35,8 miljoen. Hoger consumentenvertrouwen en hogere besteedbare inkomens zorgen voor deze groei. De omzetten van de reisbranche stijgen sterk. Online travel agencies, touroperators en reisbureaus profiteren van het herstelde consumentenvertrouwen. De zakenreismarkt trekt aan, door economisch positieve ontwikkelingen waardoor het zakenreizen weer gestimuleerd wordt. Meer vakanties, meer omzet Gedreven door meer consumentenvertrouwen en hogere besteedbare inkomens zit er weer groei in de vakantiemarkt. In 216 neemt het aantal vakanties van Nederlanders naar verwachting met 2% toe tot 35,8 miljoen. Daarmee ligt het aantal vakanties nog onder het niveau van 28. In 215 is het aantal buitenlandse vakanties met 1% toegenomen. In het winterseizoen 21/215 werden bovendien 7% meer wintervakanties ondernomen. De totale bestedingen aan vakanties stegen tot 16 miljard. Online travel agencies, reisbureaus en touroperators profiteren van de toegenomen (zakelijke) reislust. De brancheomzet steeg tot en met september 215 met 19%. Geopolitieke gebeurtenissen gooien voor bepaalde bestemmingen wel regelmatig roet in het eten. Onrust in Griekenland en terrorisme in bijvoorbeeld Egypte schaadden in 215 al dan niet tijdelijk de omzet, zeker van specialisten. Dergelijke geopolitieke risico s blijven ook in 216 van invloed op het succes. De zakenreismarkt profiteert van de verdere economische groei en toenemende handel buiten Europa. TUI veruit grootste reisbedrijf Grootste reisbedrijven naar omzet en werknemers in 21 Omzet ( mln) FTE TUI Nederland 1.775 1.938 BCD Nederland 868 636 Corendon 25 135 Thomas Cook Nederland 2 218 D-reizen 7 815 Bron: TravMagazine Aantal vakanties groeit naar niveau 28 Aantal ondernomen vakanties in miljoenen 37 36 35 3 33 Bron: NBTC-NIPO, * ramingen ING Economisch Bureau Pakketreizen duurder, omzet touroperators weer in de lift Ontwikkeling in procenten t. o. v. voorgaande jaar 1 9-1 -6-11 -16 Bron: CBS Omzet touroperators Prijs pakketreis 27 28 29 21 211 212 213 21 215 ING Economisch Bureau 7 Vooruitzicht zakelijke dienstverlening / december 215
Software en services sector Softwaresector groeit door in 216 De nieuwe groeifase van de software en services sector resulteert sinds 21 in omzetgroei van minimaal 5%. Drijvende kracht achter de groei zijn de investeringen van bedrijven en overheden in de cloud, waardoor de vraag naar software as as service (SaaS) bijvoorbeeld toeneemt. Deze cloud trend zorgt samen met enkele andere ontwikkelingen in 216 voor omzetgroei. Met 8% komt de toename op een met 215 vergelijkbaar niveau uit. IT consultancy diensten kampen met vraaguitval, met name omdat de automatisering steeds meer zelf geautomatiseerd wordt. Sterke omzetgroei krijgt vervolg in 216 De software en services sector is vanaf 21 in een nieuwe groeifase terecht gekomen. In 215 groeit de omzet met 8% opnieuw sterk. Bedrijven investeren in software, ook al omdat software een steeds groter deel vormt van hun producten en diensten. Verschillende ontwikkelingen stuwen de vraag naar software, waarbij de adoptie van de cloud een centrale rol speelt. Het is daarom vooral de groei van software die gebruikt wordt in de (private) cloud (SaaS) die sterk is. De zogenoemde on premise software boet juist aan belang in. In 216 gaat deze ontwikkeling verder waardoor de omzet van de software en services sector in 216 naar verwachting opnieuw met 8% stijgt. Er is binnen de sector wel een duidelijk onderscheid tussen de prestaties van software inclusief nauw hieraan verwante diensten als ontwikkeling enerzijds en de overige diensten anderzijds. De vraag naar consultants loopt namelijk steeds verder terug nu de automatisering zelfs steeds meer geautomatiseerd verloopt. Bovendien wordt in de publieke sector nog altijd gesneden in advies, inhuur en projecten. Daarnaast blijft er concurrentie uit lage lonen landen. Zo verschuift de vraag steeds meer in de richting van technologie (software, platformen, infrastructuur). Omzet blijft hard groeien Ontwikkeling t.o.v. jaar eerder in procenten 9 6 3-3 -6 28 29 21 211 212 213 21 215* 216* Bestedingen aan cloud software groeien sterk Bestedingen in miljarden euro s en groei 6 5 + 1% Groeidrivers in software &services Cloud Mobile Social Analytics (Big Data) Beveiliging 3 2 1-213 215 Lokaal Cloud + 62% Bron: Marktmonitor ICT ING Economisch Bureau 8 Vooruitzicht zakelijke dienstverlening / december 215
Colofon Ferdinand Nijboer ING Economisch Bureau 6 5185 2971 ferdinand.nijboer@ing.nl Sasja Winters Sectormanager Zakelijke dienstverlening 6 328 163 sasja.winters@ing.nl Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uit oefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 7 december 215. ING Economisch Bureau 9 Vooruitzicht zakelijke dienstverlening / december 215