Onderzoeken en perspectieven op maatschappelijk en financieel rendement Zwolle, 21 november 2013

MEMO PRESENTATIE AANPASSEN 1.Voeg hiernaast de titel en ondertitel van de presentatie in 2.Pas de voettekst aan naar de titel van de presentatie via Beeld > Koptekst en voettekst 3.Verwijder deze memo door op de rand van dit gele vlak te klikken en op delete te drukken SUCCES! Barometer Denken in Maatschappelijk waarden Jan Vastgoed Veuger 2013 Onderzoeken en perspectieven op maatschappelijk en financieel rendement Zwolle, 21 november 2013 Lecorale Lectoraat rede Maatschappelijk lectoraat Vastgoed Maatschappelijk Kenniscentrum Vastgoed NoorderRuimte Kenniscentrum NoorderRuimte

Barometer maatschappelijk vastgoed 2013 Onderzoeken en perspectieven op maatschappelijk en financieel rendement Welkom door Cor Worms VOGON Anna de Zeeuw Hogeschool Amsterdam Patrick de Kort en Walter Rozendaal Instituut voor VastGoedManagement - SBR Pauze Guus Berkhout Triodos Vastgoedfonds Jan Veuger lector Maatschappelijk Vastgoed Erik Dannenberg VNG en wethouder Zwolle

MEMO PRESENTATIE AANPASSEN 1.Voeg hiernaast de titel en ondertitel van de presentatie in 2.Pas de voettekst aan naar de titel van de presentatie via Beeld > Koptekst en voettekst 3.Verwijder deze memo door op de rand van dit gele vlak te klikken en op delete te drukken SUCCES! Introductie Denken in door waarden Cor Worms Jan Veuger - VOGON Dagvoorzitter Lecorale Lectoraat rede Maatschappelijk lectoraat Vastgoed Maatschappelijk Kenniscentrum Vastgoed NoorderRuimte Kenniscentrum NoorderRuimte

MEMO PRESENTATIE AANPASSEN 1.Voeg hiernaast de titel en ondertitel van de presentatie in 2.Pas de voettekst aan naar de titel van de presentatie via Beeld > Koptekst en voettekst 3.Verwijder deze memo door op de rand van dit gele vlak te klikken en op delete te drukken SUCCES! Anna Denken de Zeeuw in waarden Hogeschool Jan Veuger van Amsterdam Effecten marktwerking op gemeenten, zorg en onderwijsvastgoed Lecorale Lectoraat rede Maatschappelijk lectoraat Vastgoed Maatschappelijk Kenniscentrum Vastgoed NoorderRuimte Kenniscentrum NoorderRuimte

VAN GROTER EN MINDER NAAR KLEINER EN BETER Lessen uit onderzoek marktwerking zorg- en onderwijs Anna (dr.ir.a.m.) de Zeeuw 21 november 2013 5

VAN GROTER EN MINDER NAAR KLEINER EN BETER Lessen uit onderzoek marktwerking zorg- en onderwijs Ronde 1: Ontwikkelingen hoger onderwijs en ouderenzorg vanaf 1982-2008. Ronde 2: Welke trends en voorbeelden zijn er in deze sectoren met gevolgen voor vastgoed? Ronde 3: Welke lessen zijn er voor het beheer van maatschappelijk vastgoed van gemeenten? 6

ANNA DE ZEEUW Bedrijfskundige Gepromoveerd als Bestuurskundige Universiteit Tilburg Facility management en vastgoedkunde Hogeschool van Amsterdam Onderzoeksprogramma de Stad Programmamanager van hogeschoolbrede fieldlabs 7

CASE: BOUWEN EN LEEGSTAND MAATSCHAPPELIJK VASTGOED IN DEZELFDE STAD Stadskantoor Utrecht omvat 66.000 m2 en is een van de grootste gebouwen die vanaf medio 2011 worden gebouwd in Nederland. De Hogeschool van Amsterdam bouwt de Amstelcampus voor ca. 30.000 studenten. Kantorenleegstand Utrecht: 10,4% Amsterdam: 17%

WAT BETEKENT PROFESSIONALISERING VAN BEHEER VAN MAATSCHAPPELIJK VASTGOED? Wet weten dat verzakelijking belangrijk is: meer overzicht, kostenreductie, verantwoorden van keuzes over het vastgoed. Maar weten we ook wat het maatschappelijke aspect nu eigenlijk inhoudt en welke ontwikkelingen er in breder verband spelen? Welke lessen zijn er voor gemeenten uit ontwikkelingen rond zorg en onderwijs(-vastgoed)? 9

RONDE 1: HOGER ONDERWIJS EN OUDERENZORG AFGELOPEN 30 JAAR: Onderzoek recente geschiedenis marktwerking

MAATSCHAPPELIJKE SYSTEEM TRANSITIE Oude waarden Nieuwe waarden Efficiency Techniek Bedrijfsmatig denken Economisch denken Denken vanuit het individu Mens centraal Integrale benadering Denken vanuit Netwerken Faciliteren in plaats van verzorgen Zelfredzaamheid Bouwopgave Economische crisis Levenscyclus denken en Transformatieopgave gebouwde omgeving 11

HOGER ONDERWIJS EN OUDERENZORG AFGELOPEN 30 JAAR: ONDERZOEK MARKTWERKING Proefschrift ontwikkelingen hoger onderwijs en ouderenzorg vanaf 1982-2008. Marktwerking ingezet vanaf de kabinetten Lubbers Onderzoek percepties overheid, instellingen en afnemers ten aanzien van marktwerking en kwaliteit

HOGER ONDERWIJS AFGELOPEN 30 JAAR: FUSIES & ONTSTAAN LEERFABRIEKEN Hogescholen werden in de vorige eeuw verantwoordelijk voor de eigen financiering, als gevolg van de Omkering Kapitaalslastenfinanciering. In korte tijd verrezen enorme leer- en zorgfabrieken. Een op renderende bedrijfsvoering gerichte bestuursstijl. Economy of scale: Studenten werden klant op afstand, frontoffices of servicebalies, principe van afhandeling van grote aantallen.

ZORG AFGELOPEN 30 JAAR: CONGLOMERATEN MET FANCY BEELDMERKEN Van bejaarde van 1982 naar cliënt van vandaag. Van directeur van het bejaardenhuis naar zorgondernemer. Goedklinkende namen en fancy beeldmerken van steeds grotere (fusie-)organisaties. van Kruiswerkvereniging en naar de Stromen en Opmaat naar Aafje Van lokale (gemeentegebonden en kerkelijke) naar (boven- )regionale organisaties.

HET HEDEN: MAATSCHAPPELIJKE DISCUSSIES ROND ONDERWIJS EN ZORG Economische crisis. Schandalen. Maatschappelijke discussies rond hogescholen en zorginstellingen. De eerste grote onderwijs- en zorgconglomeraten worden geleidelijk ontmanteld.

MARKTWERKING AFGELOPEN 30 JAAR: HOGE VERWACHTINGEN; MAAR IN DE PRAKTIJK TRADE-OFFS Proefschrift ontwikkelingen hoger onderwijs en ouderenzorg vanaf 1982-2008. Men verwachtte alles, maar het een ging ten koste van het ander. Toegenomen spanning tussen opvattingen over rendement (kosten) en de ervaren kwaliteit van zorg en onderwijs. Er waren trade-offs : schaalvergroting, onpersoonlijkheid, falend bestuur en managementjargon.

RONDE 2: Trends en voorbeelden zorg- en onderwijs- (vastgoed) 17

DE TOEKOMST: BESCHEIDENER ROL VASTGOED CARE SECTOR Extramuralisering, bedreiging op voor het bestaan van verzorgingshuizen. Kabinetsplannen: drastische herziening van de ouderenzorg, voor grootschalig zorgvastgoed steeds minder plaats. Zorg op afstand en op maat (e-zorg) De tijd van verzorgingshuizen en ouderenzorgcentra lijkt definitief voorbij.

TRENDS VASTGOED: NIEUWE ZORGARRANGEMENTEN Kleinschaliger oplossingen, domotica, flexibilisering van woningen en opkomst van gebruikersinitiatieven Collectief Particulier Opdrachtgeverschap-projecten Nieuwe financieringsmogelijkheden Zorghotels

TRENDS: DIGITALISERING EN SCHAALVERKLEINING (HOGER) ONDERWIJS Nieuwe concepten: Blended learning, flipping the classroom, netwerkleren Wereldwijd gratis massive open on line course (MOOC). Ontmoeten van docenten en samenwerken met medestudenten en het bedrijfsleven i.p.v. eenzijdige overdracht van kennis. Deconcentratie, schaalverkleining, online-samenwerking en dienstverlening en user in control netwerken.

VASTGOED ZORG EN ONDERWIJS IN DE TOEKOMST TERUG NAAR DIENSTBARE ROL Denken in termen van processen die de kern van zorg en onderwijs betekenen. Van student en aankomende oudere wordt gevraagd een actieve rol te nemen, niet langer alleen die van consument van onderwijs- en zorgdiensten. Of daar vastgoed bij moet, in welke vorm en op welke plaats is daarvan een afgeleide vraag.

DE TOEKOMST IN STEEN GEHOUWEN? VOORBEELDEN Ouders willen te kleine school redden door die over te nemen NRC, 2013 22

VOORBEELD: HOGER ONDERWIJS VERSPREID DOOR DE STAD Kleinschalige BOOT-vestigingen Hogeschool van Amsterdam (Buurtwinkel voor Onderwijs, Onderzoek en Talentontwikkeling). Gevestigd in leegstaande basisscholen, winkels en (Bijlmer- )flats Verleent diensten aan de stad

VOORBEELD: ZORGWIJKEN Woon en zorgwijk Sevenum Een wijk waarin het prettig wonen is, maar waar ook welzijn en zorg wordt geboden. Mensen kunnen hier langer zelfstandig blijven wonen. En dicht bij elkaar blijven 24

VOORBEELD: OUDE SCHOOL ALS BROEDPLAATS Oldschoolamsterdam 25

RONDE 3: CONCLUSIES EN LESSEN VOOR MAATSCHAPPELIJK VASTGOED 26

WAT BETEKENT PROFESSIONALISERING VAN BEHEER VAN MAATSCHAPPELIJK VASTGOED? Wet weten dat verzakelijking belangrijk is: meer overzicht, kostenreductie, verantwoorden van keuzes over het vastgoed. Maar weten we ook wat het maatschappelijke aspect nu eigenlijk inhoudt & welke maatschappelijke ontwikkelingen spelen er? Welke lessen zijn er voor gemeenten uit ontwikkelingen rond zorg en onderwijs(-vastgoed)? 27

NIEUWE MAATSCHAPPELIJKE OPGAVEN Oude waarden Efficiency Techniek Bedrijfsmatig denken Economisch denken Denken vanuit het individu Nieuwe waarden Mens centraal Integrale benadering Denken vanuit Netwerken Faciliteren in plaats van verzorgen Zelfredzaamheid Nieuwe maatschappelijke opgaven, veranderende rol gemeenten Nieuwe zorg- en onderwijsconcepten, opgaves in de ruimtelijke omgeving: leegstand, krimp, transformatie, duurzaamheidsopgave, ondersteunen van gebruikersinitiatieven. 28

> VERANDERENDE ROL MAATSCHAPPELIJK VASTGOED Veranderend speelveld onderwijs en zorg, woningcorporaties, bouw, gebruikers Veranderende rol & opgaven voor gemeenten (meer faciliterend) Veuger (2013) Vastgoedingrepen zijn afhankelijk van uitgangspositie en beleidskeuzes, de context aan verandering onderhevig. Veranderende rol en waarde van maatschappelijk vastgoed. Voor het bereiken van maatschappelijke resultaten is samenwerking nodig met andere partijen binnen de gemeente! 29

DANK VOOR UW AANDACHT! A.M.DE.ZEEUW@HVA.NL 30

MEMO PRESENTATIE AANPASSEN 1.Voeg hiernaast de titel en ondertitel van de presentatie in 2.Pas de voettekst aan naar de titel van de presentatie via Beeld > Koptekst en voettekst 3.Verwijder deze memo door op de rand van dit gele vlak te klikken en op delete te drukken SUCCES! Patrick Denken de in Kort waarden en Walter Jan Rozendaal Veuger Landelijk onderzoek vastgoedmanagement gemeenten (2012) Lecorale Lectoraat rede Maatschappelijk lectoraat Vastgoed Maatschappelijk Kenniscentrum Vastgoed NoorderRuimte Kenniscentrum NoorderRuimte

Barometer Maatschappelijk Vastgoed Meer rendement uit publiek vastgoed 32 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

Vraag aan U: Is er iets aan de hand? Moet er iets veranderen? 33 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

Cijfers Gemeentelijk Vastgoed LOVGM 2012 LANDELIJK ONDERZOEK VASTGOEDMANAGEMENT NEDERLANDSE GEMEENTEN 34 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

OPGAVE = Meer En Beter Vastgoedmanagement HOE? = Iedereen slimmer met vastgoed maken! 35 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

Geen Nobelprijswinnaars vooral pragmatische insteek! Kapstokken voor vandaag: I.K.U.-model VastgoedKwadranten Ladder 36 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

F VastgoedKwadranten: 1 e Kwadrant Gebouwen Terreinen Fysiek 37 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

I F VastgoedKwadranten: 2 e Kwadrant Individu Kennis & Kunde Gebouwen Terreinen Fysiek 38 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

I O F VastgoedKwadranten: 3 e Kwadrant Individu Kennis & Kunde Gebouwen Terreinen Fysiek Organisatie Structuur cultuur 39 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

(uit: LOVGM 2012 ism SBRCURnet) Aantal deelnemende gemeenten : 137 (van 415) Omvang portefeuille : 85.000.000 m2 (vergelijk NL kantorenmarkt) Omvang portefeuille : 40.000.000.000,- (schatting woz-waarde) 40 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

(uit: LOVGM 2012 ism SBRCURnet) 85% : heeft een huurders- en gebruikersadministratie 63% : vindt zelf de huurders- en gebruikersadministratie gemiddeld tot veel kwaliteit hebben. 52% : kent niet het aantal huurders in de eigen gebouwen. > 200 48% : heeft geen centrale vastgoedadministratie. > 200 41 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

(uit: LOVGM 2012 ism SBRCURnet) 51% heeft geen vastgoedbeleid. > 200 43% heeft geen vastgoedmanagement-informatie. > 175 72% scoort de kwaliteit van de vastgoedinformatie slecht tot en met gemiddeld. = 300! 72% heeft geen vastgoedprocessen en/of procedures. = 300! 42 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

Onbekend met aantal huurders > 200 Geen centrale vastgoedadministratie > 200 Geen vastgoedbeleid > 200 Geen vastgoedmanagement-informatie > 175 Slechte tot gemiddelde kwaliteit vastgoedinformatie = 300! Geen vastgoedprocessen en/of procedures = 300! Slapende Reus?! 43 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

44 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

I F O X VastgoedKwadranten: 4 e Kwadrant Individu Kennis & Kunde Gebouwen Terreinen Fysiek Organisatie Structuur cultuur Politiek Economie Extern 45 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

I F O X Individuele medewerke r Organisatie structuur Gebouwen Terreinen Externe omgeving 46 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

Onbekend met aantal huurders > 200 Geen centrale vastgoedadministratie > 200 Geen vastgoedbeleid > 200 Geen vastgoedmanagement-informatie > 175 Slechte tot gemiddelde kwaliteit vastgoedinformatie = 300! Geen vastgoedprocessen en/of procedures = 300! 60.000.000 m2 30.000.000.000,-!!! 49 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

Loopt een gemeente risico s? Wat denkt U? 51 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

Hoe Meer uit vastgoed halen? 5 ontwikkelstadia ( Ladder ) 52 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

TECHNIEK Start: Vastgoedkader (rollen-bewustzijn) en excell-lijstjes. Ervaring: administraties op orde (Gebouw / Eigendom / Gebruik) en KWIS-systemen. Expert: voldoen aan weten regelgeving (technisch), werken met meerjarige onderhoudsplannen en handboeken (technisch beheer) Techniek 53 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

CONTROL Start: Vastgoedstrategie (rollen-scheiding) en gebouwexploitaties Ervaring: standaardisering contracten (techniek + huur/gebruik), meer projectmatig werken (GROTIK), servicekostenadministratie Expert: voldoen aan weten regelgeving (financieel), werken met meerjarige exploitaties en handboeken financieel beheer Controller Techniek Techniek 54 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

KLANT Start: Accommodatiebeleid (rollen-afstemming), integraal overleg Ervaring: multifunctioneel gebruik (verbeteren bezettingsgraad), denken in (deel)portefeuilles, klanttevredenheid Expert: meerjarige investeringsplannen, accountmanagement, handboek vastgoedmanagement Klantgericht Controller Controller Techniek Techniek Techniek 55 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

(cijfers: LOVGM 2012 ism SBRCURnet) +/- 25% +/- 5 % +/- 70% Klantgericht Controller Controller Techniek Techniek Techniek 56 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

VASTGOED ALS MIDDEL INTERN Markt- Oriëntatie Klantgericht Klantgericht Klantgericht Controller Controller Controller Controller Techniek Techniek Techniek Techniek Techniek 57 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

VASTGOED ALS DOEL EXTERN Strateeg Markt- Oriëntatie Klantgericht Klantgericht Klantgericht Klantgericht Controller Controller Controller Controller Controller Techniek Techniek Techniek Techniek Techniek Techniek 58 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

De Grootst Mogelijke Kleine Stap 59 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

HARTELIJK DANK VOOR UW AANDACHT VOOR HET GEMEENTELIJK VASTGOED! ir. Patrick de Kort MRE RVGME 06 8333 6917 drs. Walter Rozendaal RVGME 06 1614 5906 info@instituutvgm.nl 61 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

I F O X 62

Veranderen? Niets is qua voorbereiding moeilijker qua succes twijfelachtiger en qua uitwerking gevaarlijker dan vernieuwing willen doorvoeren. Je maakt vijanden van de mensen die profiteren van de bestaande toestand. En je maakt lauwe vrienden van de mensen die van de nieuwe toestand kunnen profiteren. De lauwheid komt deels voort uit angst voor de tegenstanders die de wet aan hun kant hebben. Deels uit wantrouwen, omdat de meeste mensen pas geloven in vernieuwing als zij deze zelf hebben ervaren. 63 Congres Barometer Maatschappelijk Vastgoed 21 november 2013

MEMO PRESENTATIE AANPASSEN 1.Voeg hiernaast de titel en ondertitel van de presentatie in 2.Pas de voettekst aan naar de titel van de presentatie via Beeld > Koptekst en voettekst 3.Verwijder deze memo door op de rand van dit gele vlak te klikken en op delete te drukken SUCCES! Guus Denken Berkhout in waarden - Triodos Jan Bank Veuger Geld is de beste graadmeter om duurzaamheid te meten Lecorale Lectoraat rede Maatschappelijk lectoraat Vastgoed Maatschappelijk Kenniscentrum Vastgoed NoorderRuimte Kenniscentrum NoorderRuimte

Geld is de beste graadmeter om duurzaamheid te meten het scheppen van een eigen nieuwe vastgoedrealiteit 66

Inhoudsopgave Geld is de beste graadmeter om duurzaamheid te meten 1. Introductie; toneel als middel om de maatschappij te veranderen 2. Duurzaamheid als middel om de vastgoedmarkt te veranderen 3. Green lease als brug tussen duurzaamheid en economie 4. Conclusies 67

De Vastgoedfraude Toneel: De casanova s van de vastgoedfraude 68

Duurzaamheid Sustainability frameworks 69

Wat is duurzaam vastgoed? The Wall of Ecokantoor Bunnik

Wat is duurzaam vastgoed? Verduurzaamd monument of TNT nieuwbouw

Verbinding tussen duurzaamheid en economie Triodos toets voor duurzaam vastgoed

Verbinding tussen duurzaamheid en economie

Intermezzo Stellingen Duurzaamheid Een duurzaamheids-label is een beginpunt. Geen eindpunt. Duurzaamheid Een duurzaamheids framework dat niets zegt over kosten en baten is zinloos.

Green lease communiceren Total costs of usership Voor de huurder zijn de total costs of usership relevant Lagere energierekening biedt ruimte voor hogere huur 160 140 120 100 80 60 Energy costs Rent 40 20 0 A B C D E F G 75

Green lease avant la lettre Huur verhoogd met theoretische besparing Verduurzaming betaald door energie rekening te verlagen en huur met zelfde bedrag te verhogen Prestatiecontract met installateur Verbetering label van G naar C. AT Osborne, monument, Baarn 76

Green lease light Samenwerkings overeenkomst duurzaam beheer Afspraak dat besparingen als gevolg van verduurzaming ten goede komen aan investeerder Pand is verbeterd van D naar B label Intentie is te komen tot A label Office Nieuwegein 77

Green lease: verhuur inclusief energie Waardesprong als gevolg van labelsprong Huur en energiekosten zijn samengevoegd Verhuurder garandeert verbruik. Niet prijsontwikkeling energie. Die volgt energie-index. Energiesprong van E naar A label. kantoor Amersfoort 78

Green lease in praktijk Grace period voordat Green Lease ingaat 10 jaars green lease met AAA huurder Periode om in te regelen voordat de green lease ingaat. Gebruikersgebonden energie Tussen meters gebruiken kantoor Groningen 79

Financiering van duurzaamheid: de praktijk Green Lease Concept; van G naar A+ én architectuurprijs 80

Triodos Vastgoedfonds Van G naar A+ én architectuurprijs GasTerra pand van Triodos Vastgoedfonds winnaar Gouden Kikker Award 2012. Deze award wordt jaarlijks uitgereikt aan bouwprojecten die voorop lopen op het gebied van duurzaamheid en innovatie. 81

Green lease legt verbinding tussen people, planet, profit én project 1. Duurzaamheidslabels zijn belangrijk; 2. Integrale visie op vastgoed is belangrijker; 3. Er moet een verbinding zijn tussen duurzaamheid en kosten/opbrengsten; 4. Green lease legt die verbinding. Geld is het ultieme meetinstrument om te bepalen of een gebouw groen is 82

Epiloog 83

Contactgegevens Drs G.T. Berkhout MBA/BRE Fonds Manager Triodos Vastgoedfonds N.V. Guus.berkhout@triodos.nl 030 6936533 06 531 213 98

MEMO PRESENTATIE AANPASSEN 1.Voeg hiernaast de titel en ondertitel van de presentatie in 2.Pas de voettekst aan naar de titel van de presentatie via Beeld > Koptekst en voettekst 3.Verwijder deze memo door op de rand van dit gele vlak te klikken en op delete te drukken SUCCES! Jan Denken Veuger in waarden Jan Veuger Resultaten van de Barometer Maatschappelijk Vastgoed 2013 Lecorale Lectoraat rede Maatschappelijk lectoraat Vastgoed Maatschappelijk Kenniscentrum Vastgoed NoorderRuimte Kenniscentrum NoorderRuimte

Het onderzoek Barometer 2008 2009 2010 2011 2012-2013

Financieel rendement Het onderzoek Barometer Financieel en maatschappelijk rendement verbonden + - Handelaar Controller - Positionering artikelen Maatschappelijk rendement Strateeg Ondernemer + Figuur 1: Model financieel en maatschappelijk rendement verbonden in analogie met het transformatie model van Joroff (1993).

Lectoraat Maatschappelijk Vastgoed Vier onderzoekslijnen (1) Innovatie met maatschappelijk vastgoed. (2) Maatschappelijke opgave en de functie van maatschappelijk vastgoed. (3) (Sociale) opgave inzichtelijk met passend vastgoed. (4) Mogelijkheden voor (regionale) samenwerking.

+ Handelaar 17% Strateeg 46% Positionering artikelen - Controller 11% Ondernemer 26% - + Maatschappelijk rendement

Het onderzoek Barometer Kernbegrippen Figuur 2: Essentiële kernbegrippen uit conclusies per onderzoeksthema s

De barometer

Boek Erik Dannenberg Bestuurder Vereniging van Nederlandse Gemeenten Uitreiking eerste exemplaar van het boek

Afsluiting

Contact Ing. Jan Veuger MRE FRICS j.veuger@pl.hanze.nl 06 22 99 53 12 Zie voor alle publicaties Veuger: http://www.corporaterem.nl/publicaties.html

MEMO PRESENTATIE AANPASSEN 1.Voeg hiernaast de titel en ondertitel van de presentatie in 2.Pas de voettekst aan naar de titel van de presentatie via Beeld > Koptekst en voettekst 3.Verwijder deze memo door op de rand van dit gele vlak te klikken en op delete te drukken SUCCES! Denken in waarden Jan Veuger Lecorale Lectoraat rede Maatschappelijk lectoraat Vastgoed Maatschappelijk Kenniscentrum Vastgoed NoorderRuimte Kenniscentrum NoorderRuimte