Krimp Lab Park Stad strategieën voor de post-max stad
Colofon Rotterdam, 14 mei 2008 dirigent Marcel Musch m.musch@bvr.nl ontwerpteam Floris Cornelisse Ninke Happel info@happelcornelisse.nl Theo Hauben corporate@urbanaffairs.nl Dennis Kaspori kaspori@themaze.org Marc Maurer office@maurerunited.com Dirk Somers dirk@huis-werk.be tekenwerk en opmaak Mojca Ekart Marcel Musch BVR adviseurs ruimtelijke ontwikkeling Happel Cornelisse Architecten Urban Affairs The Maze Corporation United Architects Huis-Werk Architecten BVR adviseurs ruimtelijke ontwikkeling repro Komlot, Rotterdam Het ontwerp lab krimp is een initiatief van de BNA en de studieverenigingen Stagg, Staro en Stawon en wordt georganiseerd in samenwerking met Aedes vereniging van woningcorporaties en KEI kenniscentrum stedelijke vernieuwing. Deze folder is een samenvatting van de presentatie die op de slotbijeenkomst van het ontwerp lab op 14 mei in Heerlen is gegeven.
KRIMP KOMT NIET ALLEEN Krimp is here to stay. In Parkstad is men daar nu wel voldoende van doordrongen (nu nog de rest van Nederland). Parkstad denkt hard na over een toekomst zonder groei. Ontwikkeling zonder groei zal niet eenvoudig zijn. Tot nu toe wordt ontwikkeling mogelijk gemaakt door groei. Groei vraagt om stedelijke uitbreiding en daarmee wordt het geld verdiend om de stad als geheel te ontwikkelen. Een groeiende bevolking gaat meestal ook gepaard met een groeiende economie en met stijgende vastgoedprijzen. Bij een krimpende bevolking is dit alles niet meer vanzelfsprekend. Parkstad is terecht gekomen in een fase na het maximum, de post-max stad. Dit heeft consequenties voor de wijze waarop ruimtelijke ontwikkelingen in gang worden gezet. In een krimp situatie zal gezocht moeten worden naar een andere manier om de dynamiek te organiseren. Krimp is ook een kans. Door krimp neemt de druk op de ruimte af. Er ontstaat ruimte voor nieuwe programma s en ruimtelijke kwaliteiten en wellicht ook ruimte voor ontplooiing van bewoners. Die ruimtelijke en programmatische kansen kunnen niet los worden gezien van de vraag hoe de ontwikkeling wordt georganiseerd. De hoe-vraag is net zo belangrijk als de wat-vraag. In het krimp lab park stad hebben wij gezocht naar hoe de ruimtelijke en programmatische vernieuwing van Kerkrade-west gekoppeld kan worden aan een nieuwe dynamiek. De opgave is te zoeken naar een nieuwe verhouding tussen hardware (vorm, fysieke structuur), software (functies) en orgware (beheer, ontwikkeling). Krimp komt niet alleen. Het gaat gepaard met een snelle vergrijzing van de bevolking. Nu is nog ca. 17% van de bevolking in Kerkrade ouder dan 65, in 2035 is dat waarschijnlijk 32%. Ook zonder krimp zou er sprake zijn van een enorme transformatieopgave. De bevolking krimpt maar de bestaande problemen worden daarmee niet automatisch kleiner. Wij kregen de opdracht om voor 2035 uit te gaan van een woningbehoefte die 20% kleiner is. Maar ook voor de resterende bebouwing is het de vraag of deze behouden kan blijven. Een groot deel van de bebouwing stamt uit de vooroorlogse of de naoorlogse periode en verkeert in niet al te beste staat. Voor geheel Parkstad gaan corporaties er van uit dat op de middellange termijn 20% van de woningvoorraad vernieuwd moet worden. Voor delen van Kerkrade-west zal dit percentage wel eens hoger kunnen liggen. Een ander probleem dat niet zo maar weg gaat is de sociaal-economische problematiek. Het percentage werklozen, bijstandsuitkeringen en arbeidsongeschikten in Kerkrade-west is relatief hoog. In een groot aantal gezinnen zijn al drie generaties werkloos. Het gaat hier niet alleen om een gebrek aan werk of aan scholing. Een complex van factoren speelt hierbij een rol. Een gebrek aan sociale en economische dynamiek en aansluiting op een bredere maatschappelijke structuur speelt veel mensen in de wijk parten. De ruimtelijke transformatie van de wijk zal deze problemen niet geheel kunnen oplossen maar zal hier wel een bijdrage aan kunnen leveren. Krimp kan ruimte bieden voor ontplooiing. Wij hebben ons de vraag gesteld hoe deze opgaven vergrijzing, veroudering van het woningbestand en sociaal-economische problematiek- zich verhouden tot de krimp opgave. Kan er werk met werk worden gemaakt?
SCHAALNIVEAUS HUIS BLOK BUURT PARKSTAD ST TRATEG GIEËN KL LUST ZORG GT SPO ORT klus woning klus plaats klus campus zorg huis zorg hof zorg buurt sport hotel sport club sport park BAAN park way park stad krimp lab park stad
De oorzaken van krimp zijn uiteraard niet lokaal. Krimp is voor een deel het gevolg van het wegtrekken van vooral jongere en hoger opgeleide- bewoners. De oorzaken van krimp kunnen dus niet los worden gezien van de ontwikkeling van sterke economische centra elders in Nederland en Europa. Maar krimp is wel in de eerste plaats een lokale opgave. Dit is niet vanzelfsprekend, maar is kenmerkend voor deze regio. Bij bezoek aan de locatie bleek dat veel -zo niet de meeste- bewoners zeer gehecht zijn aan hun buurt. Ook uit cijfers blijkt dat de verhuisgeneigdheid naar andere delen van Parkstad klein is. En dat geldt ook voor de andere bewoners van Parkstad. Weinig bestaande bewoners zullen dus vertrekken en slechts weinig nieuwe bewoners zullen naar Kerkrade west kunnen worden gelokt. Als het gaat om het woningaantal is krimp dus een lokale opgave. De opgave is lokaal maar er zijn wel consequenties voor de regio. Verkleining van de woningvoorraad biedt ook kansen om de ruimtelijke regionale structuur te verbeteren. De opgave is om de verschillende schaalniveaus aan elkaar te koppelen. Vier strategieën Wij hebben ons gericht op het ontwerpen van strategieën voor Kerkrade west en in het bijzonder op de buurt Heilust. Er zijn vier elkaar versterkende strategieën ontworpen die tevens een bijdrage leveren aan de andere eerdergenoemde opgaven. Er is geen eindbeeld ontworpen. De strategieën zijn niet tot in het detail op elkaar afgestemd. Dat was ook niet het doel van het ontwerp lab. De onderlinge verhouding tussen de strategieën zal al werkende moeten ontstaan. De strategieën zijn: 1. Heiklust Ruimte voor eigen initiatief 2. Heizorgt Ruimte voor kleinschalige zorg 3. Heisport Ruimte voor sport 4. Heibaan Ruimte maken voor infrastructuur De strategieën kunnen op verschillende manieren worden uitgewerkt en functioneren op verschillende schaalniveaus.
HEIKLUST Niet krimp is het grootste probleem in Kerkade west maar het grote aandeel inactieven in de wijk. Krimp is een kans om mensen ruimte te bieden voor eigen initiatief en de betrokkenheid te stimuleren met de ontwikkeling van de wijk. Wanneer woningen leeg komen te staan dan is dit een mogelijkheid voor buren of buurtgenoten om deze woningen te gebruiken voor andere functies. Klussen aan woningen en auto s, tijdelijke functies, bed-and-breakfast, zorgfuncties, speeltuinen etc. kunnen in deze vrijgekomen ruimte worden ontwikkeld. Het VMBO kan hier een grote rol spelen. Leerlingen aan het VMBO werken mee aan de kleinschalige transformatie van deze woningen. Door het klussen te stimuleren en het in een bredere context te plaatsen wordt gebruikt gemaakt van het aanwezige sociale kapitaal. In Kerkrade-west (of in geheel Parkstad) is het klussen aan auto s een belangrijke hobby. Deze hobby kan meer zijn dan een hobby. Krimp kan hiervoor de ruimte bieden.
Linten Kluswoningen Kluscampus
HEIZORGT Welk demografisch scenario ook wordt aangehouden de vergrijzing van Kerkrade west is een gegeven. Krimp versterkt deze tendens. Veel inwoners van Kerkrade-west (of Parkstad) willen oud worden in de buurt waar ze nu wonen. De opgave is nieuwe woonconcepten te ontwikkelen die aansluiten bij de wensen van de toekomstige senioren voor een groot deel dus afkomstig uit de wijk. Kerkrade west wordt gekenmerkt door een kleinschalige ruimtelijke en een hechte sociale structuur. Geïsoleerde, grote seniorenflats bieden weliswaar alle benodigde voorzieningen bij elkaar in de buurt maar sluiten niet aan bij de ruimtelijke en sociale kleinschaligheid. Krimp maar ook de opgave voor vernieuwing van het bestaande vastgoed biedt een kans om een of enkele bouwblokken op een andere manier te organiseren. Uitgaande van kleinschalige bebouwing kunnen nieuwe woonzorgconcepten worden toegevoegd. In deze concepten is meer ruimte voor collectieve voorzieningen maar ook voor een betere integratie in de buurt Transformatie van deze blokken kan door sloop-nieuwbouw of door renovatie-reogranisatie van de bestaande woningen.
HEISPORT Sport is een onderbelichte regionale kracht, met de skibaan en Roda-JC als bestaande grote voorzieningen. Een door velen genoemde kracht van Parkstad is het rijke verenigingsleven. Ook het landschap is een potentie voor buitensporten. Het is zaak om deze krachten aan elkaar te koppelen: (inter-)nationale voorzieningen aan de lokale cultuur. Dan kan een echte unieke bestemming voor sporttoeristen ontstaan. Kerkade-west kan hier op allerlei manieren op inspelen. Een krimpende bevolking betekent niet dat de economie niet kan c.q. moet worden ontwikkeld!
HEIBAAN Maak van een krimpende wijk een kans. In plaats van het aanleggen van een nieuwe rondweg aan de zuidzijde van Kerkrade, op een van de mooiste plekken van Parkstad, kan de bestaande Kerkrader Steenweg meer ruimte worden gegeven door op termijn de bebouwing rondom de weg te verdunnen. Hierdoor kan de groen structuur worden versterkt en ontstaat ruimte voor alternatieve programma s, grootschalige bedrijven of recreatieve functies of kleine bedrijven gekoppeld aan de kennis en vaardigheden in de wijk. De Kerkrader Steenweg kan onderdeel worden van de ontsluiting van grote recreatieve programma s (Pinkpopterrein, Skiheuvel, dierenpark etc). De Kerkrader Steenweg kan onderdeel worden van de Parkstadring. Kerkrade west krijgt dan een centrum aan de hoofdstructuur van Parkstad. Dit in tegenstelling tot een ring die aan de buitenzijde van Kerkrade wordt aangelegd. Een dergelijke ringweg lijkt eerder een concept voor een geconcentreerde stad niet voor een gefragmenteerde agglomeratie. De hoofdstructuur van Parkstad zou veel meer gebaseerd moeten zijn op de bestaande structuur. Deze structuur is weliswaar gefragmenteerd en soms moeilijk leesbaar maar is wel gebaseerd op de verschillende historische lagen uit de ontwikkeling van Parkstad. De opgave is daarom meer deze structuur leesbaar te maken. Krimp biedt de kans om dat op een aantal plekken te doen. De transformatie van de zone rondom de Kerkader Steenweg (o.a. sloop en een deel van de vervangende nieuwbouw van woningen) kan worden gefinancierd door gebruik te maken van de gelden die nu voor de ringweg ten zuiden van Kerkrade zijn gereserveerd. De sloop van woningen in deze wijk is onvermijdelijk. Het is slim dit te doen op een plek waar dit andere problemen kan oplossen. Met krimp kan dus geld worden verdient! Het niet aanleggen van de ringweg ten zuiden van Kerkrade west maakt het mogelijk om de relatie met landelijke gebied tussen Kerkrade en Aachen te versterken. In dit gebied, grotendeels op Duits grondgebied, liggen kans voor de ontwikkeling van een hoogwaardig landelijk woonmilieu gekoppeld aan de uitbreding van de Aachense campus. Kleinschalige routes naar Kerkrade-west bieden mogelijkheden voor het versterken van de voorzieningen c.q. het vergroten van het draagvlak van de bestaande voorzieningen (recreatief, zorg, winkels). Door een betere koppeling aan het landschap wordt Kerkrade west als seniorenwoon milieu versterkt.
VIER STRATEGIEëN Heiklust Ruimte voor eigen initiatief Heizorgt Ruimte voor kleinschalige zorg Heisport Ruimte voor sport Heibaan Ruimte maken voor infrastructuur
de post-max stad strategieën voor Krimp Lab Park Stad