Market Timing 20 september 2013 Technische & kwantitatieve analyse GLOBAAL TECHNISCH MARKTBEELD Colofon Deze,,Bulls, Bears & Shares is in opdracht van Theodoor Gilissen Bankiers N.V. gemaakt door Loef Technische Analyse B.V. en wordt exclusief beschikbaar gesteld aan de relaties van Theodoor Gilissen. Theodoor Gilissen gaat bij haar beleggingsbeleid uit van fundamentele analyse. Aangezien deze publicatie uitgaat van technische analyse, kan het zijn dat de hier verkondigde meningen afwijken van die van Theodoor Gilissen. De publicatie betreft een exclusieve service voor die relaties van Theodoor Gilissen die de eigen beleggingsideeën mede willen baseren op technische analyse. Edward Loef is bestuurder van Loef Technische Analyse B.V. en is onafhankelijk Technisch Analist en cliëntenremissier voor diverse partijen. Edward Loef kan op elk willekeurig moment (in)direct een long of short positie hebben in de in deze publicatie genoemde financiële markten of instrumenten. Voor informatie over deze uitgave kunt u contact opnemen met uw private banker of andere contactpersoon bij Theodoor Gilissen. Onderliggende assets TRENDS 2e ST 1e ST koers 1e W 2e W W/V% W/V% KT LT 1 W 4 W AEX INDEX + + 362 375 382.58 384 389 1.57 3.41 DAX INDEX + + 8400 8550 8694.18 8900 9400 2.36 5.58 DJ STOXX 600 INDEX + + 295 310 315.05 330 350 1.39 3.44 DOW JONES INDEX + + 14800 15100 15636.55 15800 16800 2.20 4.68 S&P 500 INDEX + + 1630 1688 1722.34 1730 1830 2.31 4.06 NASDAQ COMPOSITE + + 3550 3700 3789.38 3800 4300 1.98 3.57 NIKKEI-225 INDEX + + 12400 13200 14721.61 15000 18300 1.47 5.39 EUR/USD + + 1.2000 1.2800 1.3531 1.3720 1.4000 1.74 2.10 BUND FUTURE - - 133 136 138.56 140 141 0.57-0.02 GOUDPRIJS - + 1200 1300 1366.50 1400 1460 2.91 0.00 ZILVER - + 19.5 21.5 23.06 23.75 25 6.70-0.54 BRENT CRUDE - + 103 107 108.76 113 117-3.44-5.64 NYMEX CRUDE - + 98 103 106.39 110 146-2.04-1.83 Samenvatting de aanwijzingen voor langetermijn topvorming dringen zich in toenemende mate op (citaat Bulls, Bears & Shares 6 september 2013) Never fight the Fed luidt het gevleugelde spreekwoord op Wall Street. In de vorige publicatie(s) is bij herhaling aandacht geschonken aan de technische condities voor langetermijn topvorming in de aandelenmarkten. Beurskoersen lopen doorgaans op de economie vooruit. Twee weken geleden noteerde de MSCI World indices genoteerd in US dollars en euro s onder de top van mei. Na de top van mei domineerde de vraag wanneer het stelsel van Amerikaanse centrale banken (Fed) met de tapering zou aanvangen. De consensus was september 2013. Maar tot grote verrassing van iedereen durfde de Fed dit nog niet aan, want de conditie van de Amerikaanse economie is nog te fragiel. Dit op zichzelf slechte nieuws werd positief ontvangen met nieuwe recordniveaus op Wall Street tot gevolg. Het trendoverzicht toont een oase van groengekleurde winstpercentages. en de besproken dreiging twee weken terug van een exploderende olieprijs twee weken terug is verdwenen. Obligaties, de euro en edele metalen trokken bij. Wat n feest. Deze Bulls, Bears & Shares is een publicatie van Theodoor Gilissen Bankiers N.V., in opdracht van Theodoor Gilissen Bankiers N.V. De Technische Analyse en Fundamentele Analyse zijn verschillende disciplines; (mede) daardoor kan de Technische opinie afwijken of niet consistent zijn met de researchadviezen van de researchafdeling van Theodoor Gilissen Bankiers N.V. De in deze publicatie vermelde gegevens zijn ontleend aan door Theodoor Gilissen betrouwbaar geachte bronnen en publiekelijk bekende informatie. Voor de juistheid en volledigheid van de genoemde feiten, gegevens, meningen, verwachtingen en uitkomsten daarvan kan Theodoor Gilissen Bankiers N.V. niet instaan. Theodoor Gilissen Bankiers N.V. geeft geen garantie of verklaring omtrent genoemde juistheid en volledigheid, noch uitdrukkelijk noch stilzwijgend. Theodoor Gilissen Bankiers N.V. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor schade die het gevolg is van de onjuistheid en/of onvolledigheid van bedoelde informatie. Dit rapport dient niet te worden opgevat als een aanbod om waardepapieren te verkopen, noch als een uitnodiging tot aankoop ervan. De adviezen en aanbevelingen in dit rapport zijn generiek van aard en houden derhalve geen rekening met de specifieke beleggingsdoelstellingen, de persoonlijke financiële situatie en persoonlijke behoeftes van de ontvanger. De ontvanger mag de adviezen en aanbevelingen uit het rapport dan ook niet aanmerken als een persoonlijk advies: de ontvanger moet zijn of haar eigen adviseur raadplegen om te overleggen of het waardepapier dat in dit rapport aan bod komt, voor hem of haar een passende investering is en of de adviezen en aanbevelingen in het rapport overeenstemmen met zijn of haar doelrisicoprofiel. Indien u (mede) belegt met geleend geld, betekent dit dat u het risico loopt dat u uw inleg verliest of zelfs een schuld overhoudt. De waarde van uw belegging kan fluctueren. In het verleden behaalde resultaten bieden geen garantie voor de toekomst. Opinies, feiten en meningen in dit rapport kunnen zonder nadere aankondiging worden gewijzigd. De verspreiding van dit rapport in andere jurisdicties dan in Nederland is mogelijk aan restricties onderhevig en de ontvanger van dit rapport dient zichzelf te informeren over eventuele restricties. Theodoor Gilissen Bankiers N.V. verbiedt nadrukkelijk het herverspreiden van dit rapport via internet of op een andere manier en aanvaardt geen enkele aansprakelijkheid voor de acties van derde partijen op dit gebied. De ontvanger van dit rapport is gebonden aan de restricties zoals vermeld staan in deze disclaimer. Theodoor Gilissen Bankiers N.V., haar directie en haar medewerkers aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid voor schade die voortvloeit uit of verband houdt met het gebruik (of juist de onmogelijkheid van gebruik), het vertrouwen op of (het nalaten van) acties ondernomen naar aanleiding van de informatie in de aanbieding. Uw persoonsgegevens worden zonder uw uitdrukkelijke toestemming niet aan derden buiten Theodoor Gilissen Bankiers N.V. verstrekt, tenzij dat voortvloeit uit de wet. Theodoor Gilissen Bankiers N.V. wijst cliënt conform de wet op haar recht op inzage, correctie, aanvulling, afscherming of verwijdering van gegevens en tot het doen van verzet tegen het gebruik van persoonsgegevens voor marketing- en charitatieve doeleinden.
ASSET ALLOCATE (INSTRUMENTEN / INDICES) 1 W 1 W STIJGENDE TREND % TOPVORMING % ISHARES BRIC 50 1.85 LYXOR ETF CRB -1.12 ISHARES EUROPE 1.38 ISHARES WORLD 1.00 ISHARES N-AMERICA 0.53 ISHARES CHINA 25-0.54 BODEMVORMING % DALENDE TREND % ISHARES EM MARKETS 2.53 ISHARES MSCI LATAM 3.63 ISHARES JAPAN 2.23 ISHARES PROP US 3.53 LYXOR PAN AFRICA 2.04 ISHARES PROP ASIA 3.48 ISHARES E GOV3-5 0.62 ISHARES PROP GLO 3.34 ISHARES PROP EURO 2.88 SPDR Barclays EM Local Bond 2.11 ISHARES ASIA PACIF 1.78 ISHARES E GOV7-10 0.92 Think iboxx Gvt Bd UCITS ETF 0.86 ISHARES B E AGG 0.65 ISHARES E INF-LINK 0.60 ISHARES B E CORP 0.57 LYXOR EURO CORP BD 0.51 ISHARES E CORP BD 0.46 Lyxor ETF iboxx Liqu 0.45 ISHARES E COV BOND 0.35 ISHARES E GOV1-3 0.31 Think iboxx Corp.Bd UCITS etf 0.28 ISHARES US TIPS 0.26 ISHARES US T 7-10 -0.19 ISHARES MARKIT IBOXX USD -0.35 MSCI World (USD) op weekbasis vanaf september 2008 + RSI De wereldaandelenindex (in USD) verlengt de opgaande trend sinds 2009 met een recent nieuw hoogtepunt ondanks de onderhuids gesignaleerde vertraging in het momentum van de koersstijgingen. De Fed gaf in haar recente persverklaring aan...to await more evidence that progress will be sustained om het groeiproces in de Amerikaanse economie niet te vertragen. De opkomende markten, de Aziatische landen, internationaal vastgoed profiteerden bovengemiddeld. 2
ishares Emerging Markets vanaf 2012 + relatieve sterkte vs ishares Europe In de afgelopen vier manden is een W -formatie gevormd in ishares Emerging Markets (in euro) dankzij de dubbele bodem in juni en augustus. De stijgende stippellijn verbindt de bodems van 2009 en 2011 (kalenderjaren niet zichtbaar) met elkaar en in dit stadium is het nog te vroeg om de duurzaamheid van het herstel goed te voorspellen. Doorgaand herstel tot aan de gebroken meerjarige steunlijn wordt dankzij het verrassende Fed-beleid niet uitgesloten en biedt een kortetermijn opwaarts koerspotentieel van ca. 5%. ishares Europa (in euro) vanaf 2009 + relatieve sterkte vs ishares N-America In de periode januari t/m begin augustus bleef ishares Europe achter bij de koersontwikkelingen van ishares N-America. Sinds begin augustus zijn Europese aandelen bezig met een inhaalrace (zie stijgende MACD-lijnen) Beleggers lijken te geloven in het gevoerde beleid van de monetaire overheden. Dit valt af te leiden uit het trendoverzicht van Amerikaanse en Europese sectoren (zie volgende pagina). Aangenomen dat beurskoersen via koersstijgingen vooruitlopen op een aantrekkende economie (met alle positieve gevolgen voor het bedrijfsleven en het vertrouwen van de consumenten) zal de belangstelling vooral uitgaan naar de cyclische aandelensegmenten. Denk hierbij met name aan de (basis)grondstoffen, welke worden aangeduid als materials en in het verlengde hiervan de sectoren die hier iets van maken aangeduid als industrials. Ook de vraag naar duurzame consumentengoederen (= consumer discretionary ) zou moeten aantrekken. Uit het sectoroverzicht blijkt dat de markt er vertrouwen in heeft dat de economie zich weer in een opgaande cyclus beweegt. 3
Sectorperformance Europa + V.S. in de afgelopen week 1 W 1 W STIJGENDE TREND % TOPVORMING % S&P 500 Industrials 3.67 S&P 500 Materials 3.21 S&P EWI Consumer Discretionary 2.68 DJ STOXX Constr&Mat 2.34 DJ STOXX Chemical 2.31 S&P 500 INDEX 2.31 S&P 500 Info Tech 2.12 S&P 500 Financials 2.10 DJ STOXX Auto&Parts 2.10 DJ STOXX Retail 1.72 DJ STOXX Fin.Serv. 1.55 DJ STOXX Industrial 1.55 S&P 500 HealthCare 1.49 DJ STOXX Bank Index 1.47 DJ STOXX 600(P)-Euro 1.39 DJ STOXX Utility 1.19 S&P 500 Energy 1.14 DJ STOXX Technology 1.10 DJ STOXX Insurance 1.07 DJ STOXX Media 0.89 DJ STOXX Telecom 0.12 DJ STOXX Basic Resr. 0.01 DJ STOXX Oil & Gas -0.03 DJ STOXX Trav&Leisur -0.28 BODEMVORMING % DALENDE TREND % DJ STOXX Food&Bev. 3.64 S&P 500 Utilities 4.08 S&P EWI Consumer Staples 2.99 S&P 500 Telecom Serv 0.69 DJ STOXX Pers&House 2.67 DJ STOXX Health Care 0.44 SPDR Materials Select Sector vanaf sept 2008 + relatief tov SPDR S&P 500 Naast de Amerikaanse tracker in materials voldoen afgelopen weken de (SPDR) industrials en technology -trackers aan de condities voor outperformance. 4
Een kritische noot is afkomstig vanuit het kamp van de contrarians. Zoals eerder dit jaar de bullish coverstory omtrent Wall Street is back op 11 mei dit jaar werd beschouwd als waarschuwing voor een naderende top (hetgeen geschiedde), zorgt nu het weekblad TIME (Amerikaanse editie 23 september 2013) voor opschudding. De eerste indruk van het omslagartikel is feestelijk. Ook nu weer wordt hét symbool van een almaar stijgende aandelenmarkt de charging bull ten tonele gevoerd met feesthoedje, confetti en zonnebril met het oog op de zonnige tijden die lijken te zijn aangebroken. Het zijn niet zelden de primaire prikkels (zoals visuele waarnemingen) op basis waarvan beleggingsbeslissingen worden genomen, maar welke bij nadere beschouwing beter eerst overdacht hadden kunnen worden. De nuancering op de omslag van TIME geeft aan dat er nog steeds vrees bestaat voor een nieuwe crisis, hetgeen de contrarians ook dwingt eerst de bearish interpretatie te overpeinzen. Toch is er reden voor verscherpt risicomanagement. Op 19 augustus jl. werd in de technische analyse column langs de lijn van Het Financieele Dagblad met betrekking tot de AEX gewezen op overeenkomsten van de actuele bullmarkt en de voorgaande stijgingsfasen naar de toppen in 2000 en 2007. De technische analyse voor een top in de AEX-index luidde: De ideale ratio ligt dus gemiddeld op 384,31 in de komende vier tot zes weken. link naar de tekst: http://fd.nl/beurs/columns/edward-loef/195587-1308/aex-verbeeldt-top. Er zijn sinds het vervaardigen van het FD-artikel (op vrijdag 16 augustus) vijf weken verstreken en de AEX opende na de verrassende Fed-mededeling op 19 donderdag 19 september op 384,83 maar sloot lager op 382,58. In technische zin is het mogelijk dat wordt voldaan aan de condities van een zgn. throw-over (zie volgende pagina). In die situatie mag spoedig eenzelfde reactie worden verwacht als na afloop van de bullish coverstory in mei van dit jaar. 5
AEX in 2013 het tijdvenster voor een trendomslag is thans geopend De AEX-index vertoont een (bearish) rising wedge inclusief de throw-over als gevolg van de verrassende beslissing van de Fed om niet te taperen. Bron: www.thepatternsite.com AEX-index meerjarig stijgend trendkanaal afgelopen twee jaar 6
Grondstoffen / edele metalen 1 W 1 W STIJGENDE TREND % TOPVORMING % ETFS PHYSIC SILVER 3.50 ETFS PHYSPM BASKET 2.43 NY-DJ-AIG Precious Metals Idx 3.46 ETFSPHYSIPLATINUM 0.75 NY-DJ-AIG Livestock Index 0.58 ETFS Livestock DJ-AIGSM -1.25 NY-DJ-AIG Commodity Index 0.07 ETFS Energy DJ-AIGSM -1.33 NY-DJ-AIG Energy Index -0.72 ETFS Gasoline -2.82 NY-DJ-AIG Petroleum Index -2.21 ETFS Heating Oil -4.03 ETFS Soybeans -2.48 BODEMVORMING % DALENDE TREND % ETFS COPPER 2.94 NY-DJ-AIG Industrial Metals Index 2.84 ETFS Nickel 2.22 ETFS PHYSICALGOLD 1.67 ETFS Industrial Metals DJ-AIGSM 1.49 ETFS NATURAL GAS 1.16 ETFS WHEAT 1.11 NY-DJ-AIG Softs Index -1.03 ETFS Cotton -1.46 ETFS Soybean Oil -1.52 ETFS Grains DJ-AIGSM -1.64 ETFS Sugar -1.82 NY-DJ-AIG Grains Index -1.90 NY-DJ-AIG Agriculture Sub-Index -1.94 ETFS Coffee -4.13 ETFS Corn -4.30 ETFS Heating Oil vanaf 2009 In de Bulls, Bears & Shares van 6 september werd de opwaartse koersuitbraak van de tracker op heating oil beschouwd als het startsein van een opgaande trend. De opwaartse uitbraak bleek een vals signaal (met dank aan verrassende wending en ontspanning ten aanzien van de brandhaardkwestie Syrië ). Koersuitbraken kunnen misleidend zijn, zo blijkt. Om de (altijd aanwezige) risico s te beperken, luidt daarom het advies om vooraf grenzen te stellen ten aanzien van niet verwachte bewegingen (zowel opwaarts als neerwaarts). 7
Brent Oil op dagbasis vanaf februari 2012 uitbraak mislukt. De uitbraak in Brent Oil (zie boven) is mislukt en nu is de olieprijs gevangen tussen de vraag- en aanbodlijnen. Het koopsignaal is geneutraliseerd, echter de lichtgroene candles (zie legenda) kwantificeren de terugval als een correctie binnen een stijgende tendens. Vastrentende waarden 10-jaars rente VS (groen) en Nymex Light Sweet Crude Oil (zwart) vanaf 2012 De eerder besproken correlatie tussen een stijgende olieprijs en stijgende lange rente in de V.S. houdt nog steeds aan. Interessant is de koersgrafiek van de 0- jaars US Treasury Bond met het oog op de actuele technische analyse ten aanzien van ishares Emerging Markets. De eerder dit jaar gebroken meerjarige steunlijn langs de rentebodems van 2007 en 2011 wordt beschouwd als het maximum haalbare koersgebied indien de herstel-beweging in de Amerikaanse obligatielening een normale pullback / terugtest is. Dat is op dit moment niet te voorspellen. Fundamentele invloedfactoren, w.o. het moment waarop de Fed tot tapering besluit en/of het moment aanbreekt waarop de regering in Syrië daadwerkelijk meewerkt aan de bedachte diplomatieke oplossingen tussen de grootmachten van deze wereld, blijken een onzekere factor naast alle andere factoren die van invloed kunnen zijn. 8
10-jaar s US T-Bond veert op na de (geelgekleurde) verkoopclimax De positieve divergentie in de 10-jaars Amerikaanse obligatielening leidt tot een bear markt rally, welke beperkt lijkt tot de stijgende meerjarige steunlijn. De grafiek wekt de indruk dat deze setup een aanzet is tot meer volatiliteit in het vierde kwartaal. Bund future vanaf 2011 De herstelbeweging in de Duitse bund future kan ook worden aangemerkt als een gebruikelijke pullback / terugtest van het voormalige steunniveau. Gebroken steunniveaus acteren doorgaans als nieuwe weerstand. 9
Valuta EUR/USD in 2013 De euro heeft een verrassende stijging ingezet, waardoor het koerdoel op $ 1,28 uit zicht raakt en het vizier naar boven zwenkt ($ 1,37 - $ 1,40). De eerste steun ligt nu rond $ 1,34. Op termijn kan boven $ 1,37 het technisch koersdoel naar $ 1,43 worden bijgesteld. De trend is thans opwaarts voor de euro. 10
ALGEMEEN ADVIES Hanteer indien mogelijk - stop loss limieten om koersrisico s beter te beheersen! Verklarende woorden en begrippen uit de technische analyse Een uitleg van woorden en begrippen die gangbaar zijn in de technische analyse en in de Bulls, Bears & Shares worden gebruikt zijn op deze pagina op een niet limitatieve wijze ter verduidelijking samengevat. Technische Analyse (TA) bestudeert primair met behulp van grafieken de koershistorie van marktprijzen (lees: beurskoersen en hiervan afgeleide handelsvolumes) met het doel om de meest waarschijnlijke toekomstige richting te bepalen. De technische analyse kent twee hoofdstromingen. Enerzijds is er de klassieke visuele analyse van grafieken met het oogmerk om trends en koerspatronen te herkennen. Anderzijds is er de kwantitatieve analyse om met behulp van de beurskoers afgeleide formules ( indicatoren ) koop- en verkoopsignalen te genereren. De Bulls, Bears & Shares combineert de visuele analyse met de kwantitatieve analyse. De technische en kwantitatieve analyses worden vooral gebruikt als hulpmiddel voor de timing van beleggingsbeslissingen. TA = afkorting voor technische analyse KT = korte termijn trend op basis van de positie van beurskoers ten opzichte van het 20-daags koersgemiddelde LT = lange termijn trend op basis van de positie van het 20-daags koersgemiddelde ten opzichte van het 120-daags koersgemiddelde TREND = algemene richting waarheen een koersontwikkeling tendeert herkenbaar aan een proces van twee opeenvolgende toppen en/of bodems TRENDLIJN = lijn langs opeenvolgende toppen of bodems STEUN = indicatie voor een bodem in de koersgrafiek WEERSTAND = indicatie voor een top in de koersgrafiek BULLISH = positieve stemming ten aanzien van de koersontwikkeling BEARISH = negatieve stemming ten aanzien van de koersontwikkeling NEUTRAAL = aanduiding voor richtingloos en/of zijwaarts koersverloop TACTISCH = specifieke actie/benadering bedoeld om een strategie uit te voeren RS = relatieve sterkte ter bepaling van outperformance of underperformance OUTPERFORMANCE = betere prestatie ten opzichte van UNDERPERFORMANCE = slechtere prestatie ten opzichte van LONG = positionering in de markt anticiperend op een koersstijging SHORT = positionering in de markt anticiperend op een koersdaling NONE = geen positionering in verband met overgangfase tussen bulls en bears BUY = koopmoment op basis van een technische en/of kwantitatieve analyse SELL = verkoopmoment op basis van een technische en/of kwantitatieve analyse MA = moving average / voortschrijdend gemiddelde van een reeks van beursdata RSI = relatieve sterkte index (indicator voor het meten van het momentum) RSI waardering onder 30 illustreert een relatief sterke koersdaling RSI waardering boven 70 illustreert een relatief sterke koersstijging MOMENTUM = indicator voor het meten van de snelheid en de sterkte van een koersbeweging STO = afkorting voor stochastics, indicator voor korte termijn kansberekening STO waardering onder 20 illustreert een relatief sterke koersdaling STO waardering boven 80 illustreert een relatief sterke koersstijging DMI = afkorting voor directional movement indicator, geeft informatie over de kracht van vraag en aanbod in de onderliggende trend ADX = afkorting voor average directional movement indicator, geeft de kracht aan van een trendmatige beweging, maar zegt niets over de richting ervan ADX waardering onder 25 wijst potentieel op een zijwaarts gerichte trend ADX waardering boven 25 wijst potentieel op een trendmatige beweging 11
TRADINGRANGE = richtingloze koersbeweging binnen bepaalde bandbreedte UITBRAAK = koersbeweging boven/onder vorige weerstand/steun TRAP = mislukte uitbraak PULLBACK terugkeer van de beurskoers naar een recent uitbraakniveau GAP = koershiaat in de grafiek zichtbaar tussen twee handelsnoteringen in OVERBOUGHT = situatie waarin de beurskoers kwetsbaar is voor een correctie OVERSOLD = sitiuatie waarin de beurskoers rijp is voor een technisch herstel RISING WEDGE = driehoekspatroon met 2 convergerende stijgende lijnen FALLING WEDGE = driehoekspatroon met 2 convergerende dalende lijnen STOP LOSS = prijsniveau ter beperking van onverhoopte verliezen van openstaande beleggingsposities. LEGENDA KLEUREN CANDLES GETOONDE GRAFIEKEN Donkergroen - stijgende trend (= koers > 20 daags gemiddelde & 120 daags gemiddelde) Lichtgroen - koerscorrectie binnen stijgende trend (= koers > 120 daags gemiddelde) Rood - dalende trend (= koers < 20 daags gemiddelde & 120 daags gemiddelde) Oranje - koersherstel binnen dalende trend (= koers < 120 daags gemiddelde) Blauw (= sterk opwaarts momentum tijdens een opgaande trend) Paars (= sterk neerwaarts momentum tijdens een neergaande trend) Geel (= overdrijvingsfase (extreem hoog risico van een significant trendomslag) Zwart (= overgangsfase tussen stijgende en dalende trend) Rode lijn Blauwe lijn Paarse lijn belegging - 120 daags simpel gemiddelde - 20 daags simpel gemiddelde - relatieve kracht ten opzichte van een andere Heeft u vragen of opmerkingen, neemt u dan a.u.b. contact met ons op. 12