PROJECTIE Pro j e c t o m w e r k va n te m a k e n Samenwerking beroepsgroep, hoger onderwijs en bedrijfsleven Auteur: M a r j o v a n B e r g e n ( m a r j o. v a n. b e r g e n @ c a p g e m i n i. c o m ) namens de programmagroep 1 Professie en Hoger Onderwijs Afgezet tegen de daarvoor geselecteerde criteria kan vastgesteld worden dat projectmanagement een vak is. Daarover zijn alle deelnemers aan de afsluitende rondetafel in het kader van deze special het volledig met elkaar eens. Maar wel een relatief jong vak dat in Nederland nog niet goed in beeld is, zo werd op deze discussiebijeenkomst begin deze maand in de Hogeschool Utrecht duidelijk. Aan de ontwikkeling ervan wordt door de beroepsgroep, het hoger onderwijs en het bedrijfsleven nog te veel afzonderlijk en vanuit de eigen optiek gewerkt. Verbetering van de onderlinge samenwerking is een belangrijke voorwaarde voor het vergroten van de herkenbaarheid van projectmanagement als vakdiscipline en de groei ervan naar volwassenheid, zo luidde de conclusie van de rondetafelbijeenkomst. Het is aan zowel het hoger onderwijs, het bedrijfsleven als de beroepsgroep van projectmanagers - alle drie vertegenwoordigd aan de rondetafel - om de samenwerking en benodigde relaties daartoe aan te gaan en waar ze reeds ingezet zijn te verstevigen. Vooral de eerste vraag maakte enthousiaste reacties los bij alle deelnemers. Daaruit werd duidelijk dat vanuit verschillende achtergronden en disciplines gezocht wordt naar hoe meer erkenning te krijgen voor projectmanagement als vak. Meer en nauwere samenwerking tussen instellingen in het hoger onderwijs en organisaties van projectmanagers is daarvoor een eerste vereiste om de nog te formuleren gezamenlijke doelen te bereiken. Nieuw vakgebied In het openingsartikel van deze special zijn zes criteria geselecteerd om vast te stellen of projectmanagement het predicaat vak mag dragen of niet (zie figuur 1). De rondetafeldiscussie startte met vier vragen: - Wat heeft u met projectmanagement? - Wat heeft u met hoger onderwijs? - Waarin komen projectmanagement en hoger onderwijs samen? - Hoe kunnen we én hoger onderwijs én projectmanagement elkaar laten versterken? Op 1 november jongstleden is in de Hogeschool Utrecht een rondetafelbijeenkomst gehouden over het thema Projectmanagement een vak!?. Deze bijeenkomst was de afronding van de productieperiode van deze special van Projectie die onder leiding van Gilbert Silvius tot stand kwam. De deelnemers aan de rondetafel waren: Wim van de Kant (Van Aetsveld), Joseph Kessels (TSM Business School), Roy Nieuwenhuijzen (Yacht), Wim van Ravenhorst (Getronics), Wilma Reezigt (Landstede), Gilbert Silvius (Hogeschool Utrecht) en Marjo van Bergen (Capgemini). Samenwerken aan een leerstoel Projectmanagement.. 1. De programmagroep Professie en Hoger Onderwijs heeft als doel de verdere ontwikkeling en het uitdragen van projectmanagement als vak. Het programma stimuleert de wetenschappelijke onderbouwing van het vak en wil studenten en docenten enthousiast maken voor projectmanagement als onderwijs-, onderzoeks- en beroepsterrein. 40
Wat m a a k t een va k t o t een va k 2 Het beschikken over een duidelijk omlijnde, sterk ontwikkelde, gespecialiseerde en theoretisch gefundeerde kennisbasis. Het beschikken over een hoogwaardige en gespecialiseerde opleidingstructuur, eventueel met diplomering van nieuwelingen. Professionele autonomie in de uitvoering van het werk en de mogelijkheid als professional zelf beleid te maken. Een bij een professie passend hoogwaardig imago en hoogwaardige sociale status. Een duidelijke bijdrage van de professie aan het maatschappelijk belang (en het belang van organisaties). Aanwezigheid van een collegium, professionele organisatie, governing body. Figuur 1 Het managen van projecten scoort op een aantal criteria ruim voldoende tot goed en mag op basis van die scores dan ook een vak genoemd worden. Binnen ieder bedrijf met een eigen projectmanagementmethodiek is duidelijk vastgelegd welke theoretische 3 kennis daarvoor vereist is en hoe de praktische toepassing daarvan ingevuld moet worden. Er zijn opleidingen voor ontwikkeld, met de bijbehorende examens en certificaten, die op de arbeidsmarkt steeds vaker meegenomen worden in de kwaliteitseisen voor projectmanagers. En gezien het toenemende gebruik van de naam projectmanager als beroep zit het met de sociale status van vak projectmanagement ook wel goed. Afgemeten aan de daarvoor vastgestelde criteria is projectmanagement een vak, maar hoe zit het met de organisatie van de verschillende processen en activiteiten op dit vakgebied? Is er wel een professionele organisatie die door álle vakbroeders en -zusters herkend en erkend wordt en over al deze initiatieven heen de regie heeft en toezicht houdt? En ook in de opleidingsstructuur van het vak zijn nog wel de nodige kwaliteitsslagen te maken. Projectmanagement heeft nog steeds geen eigen studierichting op hogeschool en universiteit en ook een academische leerstoel Projectmanagement ontbreekt nog. Is er al een gezamenlijke agenda opgesteld door de drie belangrijkste partijen, het hoger onderwijs, de beroepsgroep en het bedrijfsleven, om dit nieuwe vakgebied ook goed op de kaart te zetten? Be r o e p s o r g a n i s at i e Om de kloof tussen de beroepsgroep van en bedrijven met projectmanagers enerzijds en de opleidingsinstituten in het hoger onderwijs anderzijds te verkleinen, is voor de beroepsorganisatie voor projectmanagers een belangrijke rol weggelegd als spin in het web. Het probleem is echter dat Nederland meerdere organisaties kent die de beroepsgroep ondersteunen en vertegenwoordigen. De meest bekende daarvan zijn het instituut IPMA-NL 4, PMI Netherlands Chapter en de PUG 5 -vakgroep. IPMA-Nederland, de grootste vereniging van projectmanagers in Nederland, heeft als doel het promoten van het vak projectmanagement, maar richt zich ook sterk op opleidingen en certificering. Deze wordt door het bedrijfsleven daarom meer gezien als kenniscentrum en trainingsinstituut dan als vertegenwoordiger van de doelgroep projectmanagers. De PUG beperkt zich als kenniscentrum tot alles wat speelt rondom Prince2. Het is daarom misschien tijd voor een overkoepelende beroepsorganisatie die door alle vakbroeders en -zusters herkend en erkend wordt. Een organisatie die over alle initiatieven op het gebied van vak- en beroepsleidingen in projectmanagement de regie heeft en toezicht houdt. De transformatie van kenniscentrum naar beroepsvereniging en (mede) bruggenbouwer tussen hoger onderwijs en het bedrijfsleven zou één van de doelstellingen van deze beroepsvereniging moeten zijn. Hoger onderwijs De projectmanagers van dit moment hebben meestal in hun beroepspraktijk eerst ervaring opgedaan in projecten om vervolgens vanuit ambitie, vanwege een vraag vanuit het management (en de markt) of door toeval het projectmanagement als vak te gaan beoefenen. In het hoger onderwijs zou een aantal facetten van het managen van projecten aan de orde kunnen komen. Ook een aantal werkstukken en practica zouden wat meer in de vorm van projecten uitgevoerd kunnen worden. Door de student in het hoger onderwijs op deze manier te confronteren met een aantal onderdelen van projectmanagement heeft hij 6 /zij in ieder geval een eerste oriëntatie op dat vakgebied, kan hij daar ervaring mee op doen én kan hij beter bepalen of dat vak daadwerkelijk bij hem past. Ook in de markt groeit de vraag naar studenten die tijdens hun studie kennis en competenties verwerven op het gebied van projectmanagement, omdat ze na hun studie vaak in dit werkveld terechtkomen of ermee te maken krijgen. Dit geldt vooral voor de studenten van technische studierichtingen als werktuig- 2. Vrij naar Burbules, N., & Densmore, K., 1991, The limits of making teaching a profession. Educational Policy, 5(1), p. 44 63. 2. Case, C. W., Lanier, J. E., & Miskel, C. G. (1986), The Holmes Group report: Impetus for gaining professional status for teachers. Journal of Teacher Education, 37(4), 36-43. 3. Burnaby Lautier, ir. E., Projectmanagement, handboek voor IPMA-certificatie. 4. PMI-NL heet vanaf 15 november 2007 IPMA-NL. 5. Prince2 User Groep (www.pugnl.nl), het bieden van een platform voor het delen van ervaringen met Prince2. 6. Waar hij of hem staat moet uiteraard ook zij of haar gelezen worden. 41
Marjo van Bergen werkt bij Capgemini als projectmanager in complexe technische en organisatorische projecten. Zij werkt op dit moment voor ProRail aan het dubbel uitvoeren van ICT-systemen voor de bedrijfskritische systemen voor het treinverkeer. Daarnaast is zij binnen Capgemini verantwoordelijk voor de ontwikkelingen van het vak projectmanagement. bouwkunde, elektrotechniek, ICT en alle civiele techniek richtingen. De competentie projectmatig werken komt in de beroepspraktijk veelvuldig voor, maar tijdens hun studie in het hoger onderwijs komen studenten daarmee slechts summier in aanraking. Het werken in projecten vereist andere kennis en competenties dan het werken in een lijnorganisatie. Vroegtijdige praktijkervaring in projectmanagement helpt zeer zeker in de verdere persoonlijke ontwikkeling en het maken van bepaalde carrièrekeuzes. Gedoceerd Aandachtspunt hierbij is wel dat projectmanagement meer is dan alleen de harde kant van het instrumenteel beheersen van projecten, die op dit moment in studies aan het hoger onderwijs geleerd kan worden. De persoonskenmerken passend bij een projectmanager zijn wellicht latent aanwezig bij een student, maar zullen pas tot ontwikkeling komen in combinatie met de werkervaring en dus ook de levenservaring. Er zijn natuurlijk een aantal zaken van het vak projectmanagement die je tijdens de studie kunt leren, maar de ervaring én het plaatsen van projecten in het juiste kader komen pas met de jaren. Onze stelling is dat dit goed past in het streven naar life long learning, uiteraard mits de juiste zaken op het juiste moment in het leertraject worden geleerd. Ook denken wij dat door het gedoseerd aanbieden van het vak projectmanagement in het hoger onderwijs de juiste studenten worden aangesproken; zij die met het vak verder willen. Hierbij moet rekening gehouden worden met het feit dat opleiden in voorraad maar tot een beperkt niveau mogelijk is. Indien je kennis en (beperkte) ervaring niet kunt toepassen, zal deze kennis snel wegzakken en verouderen. Het is daarom zaak om daar binnen het hoger onderwijs slim en gedoseerd mee om te gaan. Opties en initiatieven Er zijn diverse opties om het vak projectmanagement in het hoger onderwijs te doceren: - Het volgen van een projectmanagementopleiding (4 tot 6 jaar) en daarna een specialisatie op een vakgebied, bijvoorbeeld IT of Civiele Techniek. - Het volgen van een opleiding zoals Economie of Werktuigbouwkunde en daarna een opleiding projectmanagement (1 tot 2 jaar). - Tijdens de studie (bijvoorbeeld Elektrotechniek) diverse facetten van projectmanagement gedoseerd meegeven aan de studenten. Wat onderscheidt een goede projectmanager van een projectmanager of een heel goede projectmanager van een goede projectmanager. Er zijn meetbare criteria voor een project, maar eveneens voor een projectmanager, Zoals een antenne voor de omgevingsfactoren, goede harde skills en goede persoonlijke vaardigheden. Maar ook bekwaam zijn in communiceren op de diverse niveaus en het plaatsen van het project in de context, de maatschappelijke context. Minder doorslaggevend is of je goed bent in je technische vak. De d r i e b e l a n g r i j k s t e pijlers va n p r o j e c t m a n a g e m e n t Harde skills (plannen, calculeren, risicomanagement, etc.). Gedragselementen (o.a. leiderschap, onderhandelen en empathie). Relationele bekwaamheden (het plaatsen van het project in een context). Figuur 2 Binnen het hoger onderwijs is een aantal initiativen ontplooid zoals TSM Business School, door de Universiteit Twente in samenwerking met Capgemini, voor een volwaardige MBA-opleiding op het vlak van projectmanagement. De Hogeschool Utrecht organiseert een Minor Projectmanagement (in samenwerking met Van Aetsveld, Capgemini en Expecto) en de Hogeschool 43
E e n p r o j e c t o m w e r k v a n t e m a k e n Amsterdam werkt nauw samen met Yacht om de medewerkers van Yacht in de gelegenheid te stellen een hbodilpoma te behalen. Wellicht is het een idee om na zo n studie een kopstudie projectmanagement aan te bieden. Sa m e n w e r k i n g Projectmanagement hoort thuis in het hoger onderwijs. Het is een vak waarvan we al veel weten, maar nog lang niet genoeg. En het is een vak dat breed toegepast wordt in de maatschappij. Alleen al daarom zou het een duidelijke positie moeten innemen in het hoger onderwijs. Op die manier kan het vak verder ontwikkeld worden en tot volwassenheid komen. Maar waar in het hoger onderwijs hoort het vak projectmanagement thuis? Is dat in het hbo, binnen het universitair onderwijs of op beide niveaus? Ook in projectmanagement zijn nog legio gebieden onderbelicht. De combinatie hoger onderwijs, onderzoek én praktijk zorgt ervoor dat de maturity van het vak gaat toenemen. Er zijn researchopdrachten en er is zelfs een prijs 7 ingesteld die afstudeerders kunnen winnen met innovatieve onderzoeksopdrachten op projectmanagementgebied. Bij deze award wordt gekeken naar de daadwerkelijk toegevoegde waarde voor het vak projectmanagement. Maar ook naar nieuwe en originele theorieën en/of toepassingen van bestaande theorieën op een originele, nieuwe toepassing, theorie of projectmanagementtheorie. Maar hoe kan die wisselwerking, dat samenspel nog effectiever worden? Methoden en technieken die door de beroepsgroep ontwikkeld en gebruikt worden (zoals Prince2) worden geadopteerd door het hoger onderwijs. Dit levert de studenten voornamelijk technische bagage op. De vaardigheden, competenties, houding en contextueel denken, zal hier bij moeten komen. Voor een wetenschappelijke ontwikkeling van het vak is het nodig dat die context, dat maatschappelijk belang, aanwezig is. Daarnaast zou het hoger onderwijs veel eerder kunnen aansluiten bij trends in de markt. Het bedrijfsleven ontwikkelt de trainingen waarvan zij denkt dat die nodig zijn voor het uitoefenen van het vak. Het hoger onderwijs zou daar eerder bij moeten aansluiten. Wat m a a k t een va k t o t een va k (vanuit het onderwijs gezien) Een beroepsvereniging. Een tijdschrift met vernieuwende ideeën. Wetenschappelijk onderzoek. Opleidingen. Hoogleraarschap. Figuur 3 Leerstoel In Nederland leer je in het hbo een beroep en leidt de universiteit je op voor de wetenschap. In vergelijking met andere landen misschien een bijzondere onderverdeling die mogelijk voor projectmanagement niet opgaat. Wat is nu de essentie van projecten: - Het neerzetten van een vooraf vastgesteld resultaat binnen tijd en geld. - Het oplossen van lastige vraagstukken in de werkelijkheid. Wellicht is dit laatste punt de angel voor het vak projectmanagement op universitair niveau. Daarnaast moeten we ons ook niet neerleggen bij de kip-of-ei situatie waarvan de redenering is: Het vak bestaat niet, het is geen discipline, dus het kan geen wetenschap zijn, dus er komt geen ontwikkeling op dat gebied. Het doorbreken van deze ogenschijnlijk vicieuze cirkel gaat via het samenspel tussen maatschappij en wetenschap. Wetenschappelijke disciplines ontwikkelen zich mede vanuit de vraag uit de maatschappij. Meer vraag naar onderzoek leidt tot meer wetenschappelijke publicaties. Dat maakt het vak serieuzer en geeft het meer status waardoor het in aanmerking komt om daadwerklijk als discipline gezien te worden. Het gaat om het samenspel. Het volgende verwonderpunt is er wel. Verandermanagement, het vak dat vaak dicht tegen een aantal vormen van projectmanagement aanstaat, wordt wél gezien als wetenschappelijk vak. Maar is niet ieder project eveneens een verandering? Projectmanagement is vaak technisch (kijk naar IT en Civiele Techniek) en ver-andermanagement is organisatorisch, heeft hogere doelstellingen en komt uit de sociologische hoek. Daardoor is het dus een wetenschap. Maar gaat die redenering wel altijd op? Zou het creëren van een hoogleraarschap een middel, of hét middel zijn, om ons vak herkend en erkend te laten worden? Pr a k t i j k e r va r i n g Projectmanagement is een vak en net als ieder vak leer je dat door vallen en opstaan. Maar het hoger onderwijs en het bedrijfsleven, bij voorkeur samen met een overkoepelende beroepsorganisatie, zouden projectmanagement door het ontplooien van meer van eerder genoemde initiatieven de inhoud en wetenschappelijke benadering kunnen geven die het als vak verdient. Zeer zeker onderkennen wij dat het vak stevig gebaseerd is 7. Van den Honert-Boerma Award voor projectmanagementinnovatie. 45
op praktijkervarig en wellicht ook levenservaring. Niet voor niets moet degene die aan de TSM Business School de MBA Projectmanagement gaat volgen minimaal vijf jaar relevante werkervaring hebben. Het hoger onderwijs kan het een en ander toevoegen aan de praktijk van projectmanagement; zoals studenten tijdens de studie (ongeacht de gekozen vorm) kennis laten opdoen van standaarden in de markt en ervaringen met het werken in (kleinere) projecten. Daarnaast kan het een belangrijke rol spelen bij de keuze voor het vak projectmanagement. Projectmanager worden is een keuze, geen toeval. Ui t d a g i n g De erkenning van het vak projectmanagement is een onderwerp dat de beroepsvereniging zou moeten aanspreken. Een beroepsvereniging die openstaat en mogelijk faciliteert in de vraag van organisaties en het hoger onderwijs om samen te werken in de upgrading van projectmanagement tot een daadwerkelijk vak. Deze zou, wellicht samen met het bedrijfsleven en het hoger onderwijs, de uitdaging daartoe moeten oppakken door het instellen van een leerstoel Projectmanagement. Als dit het instrument is om ons verder te helpen in ons vak, dan moeten we dat als project oppakken. Op dit moment is het zo dat de beroepsverenigingen een deel van de vakontwikkeling voor haar rekening neemt en de bedrijven het andere deel (meestal voor henzelf en hun klanten). Het hoger onderwijs staat daar ogenschijnlijk los van, buiten de eerder genoemde initiatieven. We zullen een modus moeten vinden om projectmanagers te mobiliseren, de kennis over het vak te verzamelen en ook de ervaring (in de diverse contexten) te (kunnen en willen) delen met onze collega-projectmanagers en met het hoger onderwijs. De programmagroep Professie en Hoger Onderwijs neemt het initiatief tot het opstellen van een onderzoeksagenda zodat vanuit het bedrijfsleven, IPMA- Nederland én het hoger onderwijs een wensenlijst ontstaat naar het hoger onderwijs toe. De programmagroep wil deze wensenlijst bediscussiëren op de Projectmanagement Parade in het voorjaar van 2008. (advertentie) 46