Inhoud Deel 1 Inleiding 1 Organisaties en kernproblemen in management 3 1.1 Kenmerken van organisaties 4 1.2 Kenmerken van managers 9 1.2.1 Management en leiderschap 14 1.3 Het managementproces 16 1.4 Het vraagstuk van management in drie kernproblemen 17 1.4.1 Het extern afstemmingsprobleem 17 1.4.2 Het intern afstemmingsprobleem 18 1.4.3 Het structureringsprobleem 19 1.5 Organisatie en omgeving 20 1.5.1 Organisatie als open systeem 21 1.6 Organisatie en organisatie-evenwicht 27 1.7 Organisaties en criteria van effectiviteit 30 1.7.1 High-performance-organisaties: enkele kenmerken 33 1.8 Organisatie- en managementtheorie 34 1.8.1 Rationeel handelen in organisaties 35 1.8.2 Organisatietheorie en organisatiekunde: theorie en theorievorming 35 1.8.3 Organisatiekunde als interdiscipline 37 1.8.4 Scholen in theorievorming 39 1.9 Management: het besturingsproces van transformatieprocessen 40 1.9.1 Managementproces en transformatieprocessen 41 1.9.2 Management en organisatie: een procesbenadering 41 1.9.3 Management en organisatie in relatie tot de administratieve organisatie 45 2 Management en besluitvorming 47 2.1 Fasen in het besluitvormingsproces 48 2.1.1 Stellen van het probleem 50 2.1.2 Ontwikkelen van alternatieven 55 2.1.3 Analyseren van gevolgen van alternatieven 58 2.1.4 Maken van een keuze uit alternatieven 59 2.2 Het besluitvormingsproces en beïnvloedende factoren 66 2.2.1 Besluitvorming en organisatiestructuur 67 2.2.2 Besluitvorming, cultuur en communicatie 68 2.2.3 Besluitvorming en motivatie 72 2.2.4 Besluitvorming en informatie- en communicatietechnologie (ict) 73 2.3 Besluitvorming en rationaliteit 74 2.4 Vernieuwend denken 77 2.5 Soorten beslissingen en hun kenmerken 79 Geraadpleegde en aanbevolen literatuur deel 1 87 Management & Organisatie 1
Deel 2 Het structureringsprobleem: het ontwerpen van de organisatiestructuur De manager als organisatiebouwer 3 Het structureringsprobleem als situatieafhankelijk vormprobleem 97 3.1 Organiseren en het organisatieontwerp 97 3.2 De organisatiestructuur 99 3.2.1 Arbeidsverdeling of verbijzondering 99 3.2.2 Coördinatie en verdeling van bevoegdheden 100 3.2.3 Arbeidsverdeling en coördinatie 100 3.3 Niveaus van leiding en uitvoering 101 3.4 Bestuursorganen en taken van leidinggevende en uitvoerende niveaus en ondersteunende staf- en hulpdiensten 102 3.4.1 Taken van topmanagement 104 3.4.2 Taken van middenkader en eerstelijnsmanagement (uitvoerend) 106 3.4.3 Taken van uitvoerende medewerkers 108 3.4.4 Taken van staf- en hulpdiensten 108 3.4.5 Taken overige organen: Raad van Commissarissen, algemeen bestuur en ondernemingsraad 110 3.4.6 Organisatiestructuur: organieke en personele structuur 114 3.5 Structureringsprobleem als probleem van verbijzondering en coördinatie 115 3.6 Organisatiestructuur: organisatieschema en functie- en taakbeschrijvingen 116 3.7 Organisatiestructuur: formele en informele organisatie 117 3.8 Organisatiestructuur: democratisering en vermaatschappelijking 119 3.9 Organisatiestructuur en effectiviteit van de organisatie 119 3.10 Organisatiestructuur: in essentie een afsprakenstelsel en niet zomaar een (nieuw) plaatje 120 4 Opbouw en uitbouw van de organisatiestructuur 123 4.1 Krachten bij verbijzondering en coördinatie 124 4.1.1 Bestuursmotief en kostenmotief 125 4.1.2 Vormen van verbijzondering 127 4.2 Constituerende en dirigerende taken van de leiding 136 4.2.1 Constituerende taken 137 4.2.2 Dirigerende taken 137 4.2.3 Verschillen 137 4.3 Organisatiestructuur en relaties 138 4.3.1 Lijnrelatie en lijnbevoegdheid 139 4.3.2 Stafrelatie en stafbevoegdheid 140 4.3.3 Soorten staf 141 4.3.4 Functionele relatie en functionele bevoegdheid 142 4.3.5 Functionele relatie t.o.v. lijn- en stafrelatie 144 4.3.6 Horizontale relatie 144 4.3.7 Laterale of diagonale relatie 144 4.4 Hiërarchische, operationele en functionele zeggenschap 145 4.4.1 Hiërarchische chef 145 4.4.2 Operationele chef 145 4.4.3 Functionele chef 146 4.4.4 Verdeling van zeggenschap over meer personen 146 4.5 Typering van organisatiestelsels 148 4.5.1 Lijnorganisatie 148 4.5.2 Staforganisatie 150 4.5.3 Functioneel organisatiestelsel 154 4.5.4 Horizontale organisatie en ententestructuur 157 4.5.5 Matrixorganisatie 161 2 Inhoudsopgave
4.6 Vormen van verbijzondering 164 4.6.1 Interne differentiatie 164 4.6.2 Interne specialisatie 166 4.6.3 P-groepering en F-groepering: voor- en nadelen 170 4.6.4 Multiplicatie 173 4.6.5 Organiseren rond processen 173 4.6.6 Werken in brede taakgroepen 175 4.6.7 Herontwerp van bedrijfsprocessen/bpr 176 4.7 Indeling naar oriëntatiecriteria F, P, G en M 179 4.7.1 Oriëntatiecriteria en gradatie in oriëntatie 180 4.8 Inbouwen van coördinatievoorzieningen 183 4.8.1 Typen interdependentie 184 4.8.2 Typen interdependentie en coördinatievoorzieningen 186 4.8.3 Coördinatievoorzieningen, differentiatie en integratie 193 4.9 Taak- en functievorming 197 4.9.1 Criteria en gezichtspunten 198 4.9.2 Werkstructurering 200 4.9.3 Ingrediënten van een goed taak- en functieontwerp 202 4.9.4 Taakverruiming, taakverrijking en taakroulatie 203 4.9.5 Sociotechnische systeembenadering 206 4.9.6 Kwaliteitscirkels 207 4.9.7 MANS 208 4.9.8 BPR verenigt oude concepten met nieuwe mogelijkheden van it 209 4.10 Delegatie, taak, bevoegdheid en verantwoordelijkheid 212 4.10.1 Delegatie 213 4.10.2 Taak en functie, bevoegdheid en verantwoordelijkheid 213 4.10.3 Delegatie in openbaar bestuur 215 4.11 Ontwerp van de organisatiestructuur in organisatieschema en functiebeschrijvingen 215 4.11.1 Organisatieschema 216 4.11.2 Functiebeschrijving 217 4.12 Groei en ontwikkeling van organisaties 218 4.12.1 Interne differentiatie, interne specialisatie en decentralisatie met behoud van coördinatie 218 4.12.2 Beoordeling van dimensies bij organisatieontwerp 222 4.12.3 Groei en ontwikkeling in de structuur 223 4.12.4 Typologie van verschijningsvormen van organisatiestructuren 226 4.13 Omspanningsvermogen van de leiding 227 4.13.1 Maatregelen bij overschrijding van het omspanningsvermogen 230 4.13.2 Omspanningsvermogen: bepalende factoren 235 4.14 Vorm en mate van centralisatie/decentralisatie als probleem op een continuüm 237 4.14.1 Vormen van bestuurlijke en ruimtelijke ordening 238 4.14.2 Centralisatie/decentralisatie: bepalende factoren 239 4.14.3 Keuze van vestigingsplaats: bepalende factoren 241 4.14.4 Vormen van centralisatie en decentralisatie 241 4.14.5 Enkele richtlijnen 250 4.14.6 Winstdecentralisatie en divisievorming 252 5 Verschijningsvormen van organisatiestructuren: basisvormen van organisaties nader bezien 255 5.1 Gecentraliseerde functionele vorm 257 5.2 Gedecentraliseerde divisievorm (of SBU-structuur) 260 5.2.1 Voordelen van de divisieorganisatie nader bezien 263 5.2.2 Nadelen van de divisieorganisatie nader bezien 263 5.2.3 Divisieorganisatie: een andere wijze van leidinggeven 264 5.3 Unit management: decentralisatie van het ondernemerschap 268 5.3.1 Vormen van unit management 268 Management & Organisatie 3
5.3.2 Toepassing van unit management: voorwaarden, voor- en nadelen 269 5.3.3 Zelfbeheer en contractmanagement: unit management in overheidsorganisaties 271 5.4 Gedecentraliseerde projectmanagementvorm 274 5.4.1 Projectorganisatie en matrixorganisatie 277 5.4.2 Project en projectorganisatie 281 5.4.3 Problemen bij projectorganisatie 282 5.5 Taak en samenstelling topleiding 284 5.5.1 Taken topleiding 284 5.5.2 Samenstelling topleiding 286 5.5.3 Eenhoofdige en meerhoofdige leiding: voor- en nadelen 288 5.5.4 Taakverdeling in topleiding 291 5.6 Toegevoegde waarde van (concern)topleiding 292 5.6.1 Dimensies van concernbesturing 293 5.6.2 Shared services als vorm van concentratie van dienstverlenende activiteiten 295 5.6.3 Concernleiding, toegevoegde waarde en concernkosten 299 5.6.4 Opsplitsing van concerns: een ree el scenario 300 5.7 Bestuursmodellen in instellingen zonder winstoogmerk 301 5.7.1 Vier bestuursmodellen 301 5.8 Groei en ontwikkeling van organisaties en wijze van leidinggeven vanuit de top 305 5.8.1 Van pioniersbedrijf naar volgroeide organisatie 305 5.8.2 Groeimodel van Scott 308 5.8.3 Groei en ontwikkeling nader bezien 310 5.8.4 Acht fasen in ontwikkeling en vervolgens... crisis na... fase 8...? 313 5.8.5 Naar platte organisaties (= delayering) 326 5.8.6 Lerende organisaties 331 5.9 Naar intelligente ondernemingen in netwerken van organisaties 333 5.9.1 De intelligente onderneming: filosofie en kenmerken 334 5.9.2 Netwerkorganisatie als nieuwe organisatievorm 336 5.9.3 Netwerkorganisatie en modulair organiseren 338 5.9.4 Sturing in netwerkorganisatie op basis van vertrouwen 340 5.9.5 Organiseren zonder grenzen en barrières 341 5.9.6 Het nieuwe bedrijfsmodel: een nadere verkenning 345 5.9.7 De intelligente onderneming als virtuele organisatie 347 5.10 Enkele concepten en noties in relatie tot basisvormen van organisaties 350 5.10.1 Mechanistisch en organistisch organisatiemodel 351 5.10.2 Bureaucratie en adhocratie 353 5.10.3 Relatief gesloten en relatief open systemen 355 5.10.4 Type omgeving en organisatieontwerp 357 6 Organisatiestructuur in relatie tot externe en interne omgeving: enkele fundamentele noties 365 6.1 Mens- en maatschappijbeeld in de organisatietheorie 366 6.1.1 Ontwikkeling van mens- en maatschappijbeeld in de tijd geschetst 368 6.1.2 Openheid en geslotenheid 374 6.1.3 De mens als causa efficiens e n causa finalis 374 6.2 Organisatiestructuur en zich wijzigend mensbeeld 379 6.2.1 Democratisering 380 6.2.2 Humanisering 380 6.2.3 Kwaliteitszorg en kwaliteit van de arbeid: kwaliteitszorgprogramma s 386 6.3 Organisatiestructuur en zich wijzigend maatschappijbeeld 388 6.3.1 Democratisering: industriële democratie in ondernemingsraad 388 6.3.2 Vermaatschappelijking 394 6.4 Individu en organisatie: de mens in zijn behoeftespectrum 405 6.4.1 Behoeftepiramide van Maslow 406 6.4.2 Theorie X van McGregor 409 4 Inhoudsopgave
6.4.3 Theorie Y van McGregor 409 6.4.4 Motivatiehygiëne concept van Herzberg 410 6.4.5 Motivatietheorie van Vroom: de instrumentaliteitstheorie 413 6.4.6 Situatieafhankelijke benadering 415 6.4.7 Empowerment 416 6.5 Groep en organisatiestructuur: formele en informele functies van groepen 417 6.5.1 Groep en groepsvorming 418 6.5.2 Psychologische functies van groepen 419 6.5.3 Groep en (groeps)productiviteit 421 6.5.4 Aard en samenstelling van overleggroepen 425 6.6 Conflict, conflictbeheersing en organisatiestructuur 427 6.6.1 Groepsvorming: intra- en intergroepseffecten 427 6.6.2 Groepsconflict en mogelijkheden voor oplossing 428 6.6.3 Organisatieontwerp en bronnen van belangentegenstellingen 428 6.6.4 Beheersen van belangentegenstellingen 430 6.7 Organisatiecultuur en cultuurbeïnvloeding 431 6.7.1 Functies van organisatiecultuur 432 6.7.2 Uitingsvormen en dimensies van organisatiecultuur 433 6.7.3 Zes dimensies van organisatiecultuur nader bezien 435 6.7.4 Cultuurbeïnvloeding en beïnvloedingsmechanismen 437 6.7.5 Mechanismen voor een integrale aanpak 438 6.7.6 Effecten van nationale cultuur op organisaties 438 6.8 Verandering in organisaties 442 6.8.1 Organisatieverandering: veranderingsvermogen en veranderings- Bereidheid 442 6.8.2 Weerstandsbenadering 443 6.8.3 Aanbevelingen vanuit de praktijk 445 6.8.4 Nieuwe bezems 445 6.8.5 Veranderen stopt nooit 445 6.8.6 Veranderen: situationele verschillen in vijf kleuren 448 Geraadpleegde en aanbevolen literatuur deel 2 451 Deel 3 Het extern afstemmingsprobleem: het formuleren en invoeren van de organisatiestrategie De manager als strateeg en planner 7 Het strategieformuleringsproces en de invoering van strategische planning 465 7.1 Strategieformulering als probleem 466 7.1.1 Doelstellingen van een organisatie 467 7.1.2 Strategisch management 468 7.1.3 Visies op strategieformulering 470 7.2 Het strategieformuleringsproces in kaart gebracht 472 7.3 Vaststellen van het huidige profiel als voorbereidende stap 476 7.4 Omgevingsonderzoek: de omgeving bezien in samenstellende componenten 478 7.4.1 Demografische factoren 478 7.4.2 Economische factoren 479 7.4.3 Sociaal-maatschappelijke factoren 480 7.4.4 Technologische factoren 482 7.4.5 Ecologische factoren 484 7.4.6 Marktfactoren 485 7.4.7 Politieke factoren 490 7.5 Voorspellen van de toekomstige omgeving 491 7.5.1 Informatiebronnen 491 7.5.2 Voorspellingstechnieken 493 Management & Organisatie 5
7.6 Sterkte/zwakte-onderzoek als intern onderzoek 496 7.6.1 Benadering vanuit functionele gebieden 496 7.6.2 Benadering vanuit resultaten 498 7.6.3 Benchmarking 501 7.7 Vaststellen strategische kloof door raming bij ongewijzigd beleid 502 7.8 Strategische keuzemogelijkheden 504 7.8.1 Positioneringsstrategie 505 7.8.2 Spreidingsstrategie 513 7.8.3 Uitvoeringsstrategie 521 7.8.4 Sanering, turnaround en eindspelstrategie 524 7.9 Evaluatie en keuze 527 7.9.1 Consistentie 528 7.9.2 Synergie 529 7.9.3 Onzekerheid/flexibiliteit 530 7.9.4 Timing 531 7.9.5 Waardecreatie 531 7.9.6 Implementeerbaarheid en indicaties voor succes 532 7.10 Invoering en organisatie van strategische planning 533 7.10.1 Redenen voor invoering 533 7.10.2 Psychologische aspecten 534 7.10.3 Organisatie van de planning 535 7.10.4 Planning als cyclisch proces 537 7.10.5 Valkuilen bij planning 540 7.11 Strategische planning in de kleine en middelgrote onderneming 542 7.12 Strategische planning in de gediversifieerde onderneming 544 7.12.1 Definiëren van de businesses of activiteitengebieden 545 7.12.2 Visualiseren van de portfolio: verschillende benaderingen 547 7.12.3 Analyseren van de portfolio 554 7.12.4 Strategieontwikkeling op concern- en op businessniveau 555 7.12.5 Organisatorische aspecten van portfoliomanagement 556 7.12.6 De meerwaarde van een concern 557 Geraadpleegde en aanbevolen literatuur deel 3 561 Deel 4 Het intern afstemmingsprobleem: het omzetten van plannen in dagelijkse actie De manager als leider en stuurman 8 Het op gang brengen en sturen van dagelijkse actie 571 8.1 Aspecten van leiderschap 571 8.2 Bronnen van invloed 572 8.3 Leider en leiderschap: kenmerken en stijl van leidinggeven 575 8.3.1 De trait theory 575 8.3.2 De gedragswetenschappelijke (behavioral) theorie 576 8.3.3 Contingentie of situatieafhankelijke benadering 580 8.3.4 Transformationeel leiderschap 587 8.3.5 Inspirerend leiderschap 588 8.4 Effectiviteit van communicatiestructuren 589 8.5 Functiewaardering en beloningsstelsels 590 8.5.1 Tijdloon 593 8.5.2 Incentive -systemen 594 8.5.3 Contractverloning 596 8.5.4 Merit rating 596 8.5.5 Collectieve, op de lange termijn gerichte systemen 597 8.5.6 Het cafetariaplan 599 8.5.7 Factoren bij keuze beloningsstelsel 600 8.6 Management en het beheersen van actie 602 6 Inhoudsopgave
8.6.1 Het begrip planning 604 8.7 Beleidsrichtlijnen, standaardmethoden en standaardprocedures 605 8.8 Planning voor functionele deelgebieden 606 8.8.1 Marketing- en verkoopplanning 607 8.8.2 Productontwikkelingsplanning 610 8.8.3 Financieringsplanning 612 8.8.4 Research- en ontwikkelingsplanning 612 8.8.5 Personeelsplanning 613 8.8.6 Inkoopplanning 620 8.8.7 Productieplanning 621 8.9 Dienstverlening: voortbrenging van ontastbare producten 627 8.10 Project- of netwerkplanning 628 8.10.1 Verschillen tussen project- en periodeplanning 630 8.10.2 Management van programma s 631 8.11 Besturingssoftware en ERP 632 8.12 Plannen en normen 634 8.13 Kwaliteitszorg 636 8.13.1 Knelpunten bij invoering van integrale kwaliteitszorg 637 8.13.2 Deming: meten is weten 638 8.13.3 Kwaliteit en interne milieuzorg (beleid, organisatie en uitvoering) 640 8.14 Het geven van opdrachten 643 8.14.1 Management by objectives 645 8.14.2 Budgettering en voorwaarden bij invoering 648 8.15 Het meten van de uitvoering 654 8.16 Bijsturing 660 Geraadpleegde en aanbevolen literatuur deel 4 663 Deel 5 Capita selecta Appendix 1 Scholen en denkrichtingen 673 1.1 Scientific Management 673 1.2 Human Relations 676 1.3 Managementprocestheorie 679 1.4 Structuurtheorie 684 1.5 Revisionisme 684 1.6 Besluitvormingstheorie 685 1.7 Communicatie- en informatietheorie 686 1.8 Systeemtheorie 687 1.9 Strategietheorie 688 1.10 Omgevingstheorie 691 1.11 Theorie van groei en ontwikkeling van organisaties 692 1.12 Contingentietheorie 692 Appendix 2 Organisatieonderzoek, organisatieontwikkeling en organisatieadviseur 695 2.1 Organisatieonderzoek en organisatieontwikkeling 695 2.1.1 Organisatieonderzoek 695 2.1.2 Organisatieontwikkeling 699 2.2 Organisatieonderzoek en reorganisatie 701 2.3 Rol van de organisatieadviseur 702 Aanbevolen literatuur bij appendix 2 703 Begrippenlijst 707 Register 733 Management & Organisatie 7