Regiorapport Arnhem/ De Liemers

Regiorapport Arnhem/De Liemers Jan Dirk Gardenier Hans van Rijn Maart 2013 1

Inhoud Regiorapport Arnhem/De Liemers 1 Inhoud 2 Inleiding 3 Samenvatting en analyse 4 Arnhem/ De Liemers in vogelvlucht 4 Conclusies 9 Aanbevelingen 10 Hoofdstuk 1 12 Een schets van de economische ontwikkelingen 12 Hoofdstuk 2 13 Schets economie en arbeidsmarkt in Arnhem/ De Liemers 13 2.1 Demografische ontwikkeling 13 2.2 Beroepsbevolking en participatiegraad 14 2.3 Werkgelegenheid 16 2.4 Pendel 20 2.5 Spanningsindicator Arbeidsmarkt UWV 21 2.6 Vacatures bij het UWV 23 2.7 Niet werkende werkzoekenden 24 2.8 Uitkeringen 27 2.9 Afstand tot de arbeidsmarkt 28 2.10 Onderwijs 30 Hoofdstuk 3 34 Discrepantieanalyse 34 3.1 Arnhem/ De Liemers t/m middelbaar niveau 34 3.2 Gelderland 35 3.3 Kwalitatieve vertaling 37 Bijlage 1 44 Begrippenlijst 44 Bijlage 2 46 POA- en COROP-gebieden 46 2

Inleiding De website Arbeidsmarktgelderland.nl is een initiatief van SER Gelderland, mede mogelijk gemaakt door de provincie Gelderland en andere arbeidsmarkt en onderwijs partijen. De website is nu overgenomen door de provincie Gelderland. Het doel van deze site is het ontsluiten van kennis en informatie over arbeidsmarkt en arbeidsmarktbeleid in Gelderland in brede zin. Op de site is informatie te vinden over de thema s Aansluiting onderwijsarbeidsmarkt, Regionale economische ontwikkeling, Werk en inkomen, Regionaal Beleid en Arbeidsmarkt analyse. Dit Regiorapport is een onderdeel van de informatievoorziening arbeidsmarkt Gelderland 2010-2013, in een samenwerkingsverband tussen het CAB, de Rijksuniversiteit Groningen en de provincie Gelderland, met als opdrachtgever de provincie Gelderland. In dit project worden de ontwikkelingen op de Gelderse arbeidsmarkt tot 2015 in beeld gebracht. Voor u ligt het regiorapport van de regio Arnhem/ De Liemers, waarbij een aantal onderdelen ook apart worden belicht voor de vier gemeenten die samenwerken in POA De Liemers (Duiven, Rijnwaarden, Westervoort en Zevenaar). Dit rapport bestaat uit twee delen: De samenvatting: deze geeft in vogelvlucht een overzicht van de belangrijkste ontwikkelingen en kenmerken van de regio Arnhem, met een aantal conclusies en aanbevelingen voor de toekomst. Het achtergrondrapport: in dit deel wordt nader ingegaan op de cijfers en ontwikkelingen die in de samenvatting worden aangestipt. Het achtergrond rapport bevat veel tabellen en grafieken. Veel van de gegevens zijn terug te vinden in de Arbeidsmarktmonitor Gelderland (www.ammelderland.databank.nl). De onderzoeksresultaten zijn gepresenteerd in de regio en de feedback uit deze consultatie is verwerkt in dit rapport. Leeswijzer: In het hoofdstuk Samenvatting en Analyse worden zoals gezegd de belangrijkste ontwikkelingen en kenmerken van de regio Arnhem/ De Liemers op een rijtje gezet op basis van een analyse van de cijfers in het achtergrondrapport en geconstateerde zaken uit andere bronnen zoals de UWV regio-informatie. Hierin wordt tevens aandachtspunten voor de toekomst benoemd. In hoofdstuk 1 wordt een korte schets gegeven van de algemene economische ontwikkelingen. Daarna wordt in hoofdstuk 2 op basis van cijfers afkomstig van o.a. het Bureau Economisch Onderzoek van de provincie Gelderland, het CBS en DUO een beeld geschetst van de economie en arbeidsmarkt in de regio. In hoofdstuk 3 wordt de discrepantieanalyse, die door CAB i.s.m. de RUG in het voorjaar van 2012 is opgesteld voor de periode 2011-2015, kort weergegeven, met nadruk op de situatie voor Arnhem/ De Liemers. In 2012 is aanvullend onderzoek gedaan, waarbij de beroepen uit de discrepantieanalyse zijn vertaald naar MBO-opleidingen en clusters. Dit geeft op provinciaal niveau nader uitleg over wat de geconstateerde krapte in een bepaalde beroepsgroep betekent voor MBO-opleidingen en clusters. 3

Samenvatting en analyse Arnhem/ De Liemers in vogelvlucht De aanbodskant De bevolking van de regio Arnhem/ De Liemers zal volgens de prognose van het Bureau Economisch Onderzoek met 1,2% stijgen tot 419.500 personen. Voor de Liemers verwacht men 84.200 personen met een verwachte daling van 0,9%. Net als de ander regio s is er sprake van ontgroening en vergrijzing. Het aantal 65+ ers stijgt, de groep tussen 25 en 44 daalt het snelst. In De Liemers is die tendens nog veel duidelijker. Daar zien we een scherpe daling van de groep onder de 15 en die tussen 25 en 44 en een sterke groei in de groep tussen 65 en 74 jaar. De beroepsbevolking in de regio neemt naar verwachting nog toe,met ruim 1% tot 2015 (iets meer dan in de hele provincie), in de Liemers zien we echter al een daling vanaf 2008. Ontwikkeling beroepsbevolking 2000-2015 Bron: Raming Bureau Economisch Onderzoek, Provincie Gelderland (1998-2010 o.b.v. EBB, CBS) De beroepsbevolking in de hele regio Arnhem/ De Liemers bestaat voor 37% uit mensen met een hoger opleidingsniveau. Dit is een stuk hoger dan in de provincie als geheel. In De Liemers daarentegen heeft bijna de helft van de beroepsbevolking een opleiding op MBOniveau en nog geen 30% heeft een hoger opleidingsniveau. Beroepsbevolking naar opleidingsniveau (2009-2011) 100% 80% 37% 29% 31% 60% 40% 20% 0% 42% 49% 43% 21% 22% 25% Arnhem De Liemers Gelderland hoog midden laag Bron: CBS 4

Uit onderzoek van het CPB blijkt dat de arbeidsmarktpositie van MBO ers in Nederland onder druk komt te staan. Waar hoogopgeleid werk door de diensteneconomie stijgt, nemen de banen voor middelbaar opgeleiden steeds verder af. Dit wordt ondermeer veroorzaakt door outsourcing naar lagelonenlanden en het steeds grotere aanbod van hoger opgeleiden op de Nederlandse arbeidsmarkt dat de concurrentiepositie van MBO ers verslechterd. Het aantal bij het UWV ingeschreven niet-werkende werkzoekenden (nww ers) ligt in de hele regio, uitgedrukt als percentage van de beroepsbevolking, hoger dan in de provincie en heel Nederland. In De Liemers is dat percentage juist lager. Wel zien we de laatste maanden een sterkere toename in de Liemers. De fluctuaties in De Liemers zijn ook sterker, wat duidt op grote(re) dynamiek in de arbeidsmarkt. Als het goed gaat met de economie is de groei in de Liemers sterker, als het slecht gaat is de daling juist sterker. Niet werkende werkzoekenden, indexcijfer, jan. 2007=100 120 110 100 90 80 70 60 De Liemers Arnhem/ De Liemers Gelderland Nederland Bron: UWV Niet werkende werkzoekenden als % beroepsbevolking 10% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% De Liemers Arnhem/ De Liemers Gelderland Nederland Bron: UWV, CBS De gegevens over nww ers, als indicator voor werkloosheid worden steeds onvollediger. De definitie van nww ers is gelijk gebleven (mensen ingeschreven bij UWV die geen werk hebben of werk voor minder dan 12 uur) maar het blijkt dat niet iedereen die aan deze definitie voldoet zich inschrijft bij het UWV. Jongeren schrijven zich lang niet altijd in omdat zij minder 5

snel recht op een uitkering hebben en ook worden inschrijvingen van WWB- klanten die langer dan 1 jaar werkloos zijn niet altijd verlengd. Er zijn zodoende mensen die wel werkzoekend zijn maar nog niet staan ingeschreven bij UWV WERKbedrijf. Genoemde zaken kunnen per gemeente verschillen en er kunnen er schommelingen optreden in de NWWcijfers. Voor een beeld van de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt geeft de ontwikkeling van de WW-uitkeringen op dit moment een beter beeld. Informatie van Niet-werkende Werkzoekenden geeft wel inzicht in de structuur. De stijging van het aantal nww ers lijkt vooral veroorzaakt te worden door de toename van het aantal WW-uitkeringen. Dit komt overeen met het provinciale en landelijke beeld. Op basis van landelijke cijfers is door de RUG een inschatting gemaakt van de afstand tot de arbeidsmarkt voor de doelgroepen voor de Participatiewet (WWB, WSW en Wajong). Voor de regio Arnhem/ De Liemers is op basis van dat onderzoek de inschatting dat ca. 16% van deze doelgroep direct beschikbaar is voor de arbeidsmarkt en dat bij 40-55% de afstand tot de arbeidsmarkt overbrugbaar is. De nieuwe Participatiewet die aanstaande is zet in op maximaal meedoen naar vermogen. Voor de doelgroep blijkt dus dat dit in ruim de helft van de gevallen min of meer mogelijk is. Belangrijk aspect bij uitstroom naar werk voor uitkeringgerechtigden is de aanwezigheid van werk. Tot slot is er nog het toekomstige aanbod op de arbeidsmarkt. Het aantal deelnemers in het MBO is de afgelopen vier jaar met bijna 3% gestegen, maar in het laatste schooljaar is het aantal leerlingen juist afgenomen. Vooral het aantal studenten in de zogenaamde groenopleidingen is relatief groot. De zorgopleidingen laten juist een daling zien. De vraagzijde In de arbeidsmarkt van de regio Arnhem/ De Liemers zijn de sectoren Zorg (18% van de banen van 12 uur en meer per week), Zakelijke dienstverlening (18%) en Industrie (12%) het sterkst vertegenwoordigd. In de Liemers zijn dat dezelfde sectoren, maar de volgorde naar relatieve omvang is anders, nl. de Industrie is met een aandeel van 19% het grootst, gevolgd door Zakelijke dienstverlening met 18% en Zorg met 12%. Het aantal banen is de regio is in de afgelopen 5 jaar (2007-2012) met 3,6% toegenomen, in de Liemers zelfs met 4,6%. Dit is meer dan de +2,4% in de hele provincie. De krimp in de Industrie is een ontwikkeling die overal zichtbaar is. De ontwikkeling in de hele regio Arnhem/ De Liemers verliep tot 2008 positiever dan die in de hele provincie (vooral door groei bij de Nutsbedrijven). De Liemers heeft een eigen ontwikkeling, met eerst een snellere daling tussen 2001 en 2009, maar weer een geleidelijk herstel na 2009. In de Zorg is de stijgende trend voor de hele regio sinds 2006 gelijk aan die in de provincie. In de Liemers is de stijging in de periode 2009-2011 sterker. In de Zakelijke dienstverlening is er een stagnering in het aantal banen in de regio Arnhem/ De Liemers vanaf 2009, met zelfs een lichte daling in de periode 2009-2011. In de provincie neemt het aantal banen nog elk jaar toe en in de Liemers is die groei met horten en stoten gemiddeld over de laatste jaren nog wat sterker. 6

Werkgelegenheidsontwikkeling 2000-2012 in de grootste sectoren: Industrie, Handel en Zorg Ontwikkeling banen Industrie (2000=100) 160 150 140 130 120 110 100 90 80 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Arnhem/ DL De Liemers Gelderland Nederland Ontwikkeling banen Zakelijke Dvl (2000=100) 160 150 140 130 120 110 100 90 80 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Arnhem/ DL De Liemers Gelderland Nederland Ontwikkeling banen Zorg (2000=100) 160 150 140 130 120 110 100 90 80 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Arnhem/ DL De Liemers Gelderland Nederland Bron: PWE, Provincie Gelderland, LISA De verwachte krimp van de industriële sector en de negatieve vooruitzichten voor de bouw en landbouw die uit verschillende onderzoeken, en nieuwsberichten naar voren komt duiden op het (nog) ruimer worden van de arbeidsmarkt. De zorg groeit, maar dit is geen marktsector, maar een budgetgestuurde sector en daarmee sterk afhankelijk van het gevoerde overheidsbeleid. De aangekondigde bezuinigingen op onder meer de AWBZ en de kinderopvang zijn hierbij geen goede voortekenen en de kans is groot dat ook hier de werkgelegenheid stabiliseert, hetgeen wordt bevestigd door recente cijfers van het UWV. 7

Wanneer we de ontwikkeling in werkgelegenheid per sector naast de eerdere genoemde deelname aan het MBO leggen dan valt op dat juist de deelname aan opleidingen in de zogenaamde krimpsector groen stijgt, terwijl het aantal studenten aan zorgopleidingen afneemt. De kans dat er een discrepantie ontstaat tussen onderwijs en arbeidsmarkt is hierdoor aanwezig. In Gelderland zijn een viertal topsectoren gedefinieerd: Energie en Milieutechnologie (EMT) Maakindustrie Agro & Food Health (zorg en life sciences) En een drietal aandachtssectoren: Vrijetijdsindustrie Creatieve Industrie Logistiek en Transport Naast de bovengenoemde Health-sector is ook nog gekeken naar de veel ruimere sector Health en Medische zorg, waarin ook worden meegenomen gezondheidszorg, medisch technologische bedrijven en gezondheidszorg ondersteunende bedrijven. Top- en aandachtssectoren, percentage in werkgelegenheid (2012) 7% 9% EMT Maak Food 2% 1% Health 13% HenM TenR 9% 7% 5% Creatief TenL Overig Bron: PWE 2012 In Arnhem/ De Liemers is laatst genoemde sector, met 22.700 banen van 12 uur of meer per week en een aandeel van ruim 13% in de werkgelegenheid, prominent aanwezig. Ook de Maakindustrie met ruim 9% van de werkgelegenheid en Transport en Logistiek met bijna 9% hebben een groot aandeel in de werkgelegenheid. In de afbakening van de top- en aandachtssectoren kunnen overlappingen zitten. Banen in de regio Arnhem/ De Liemers worden voor driekwart vervuld door mensen die in die regio wonen. De inkomende pendel (ca. 45.000 personen) komt vooral uit Achterhoek (12.800), Nijmegen (10.600) en Food Valley (4.500). 8

Van de mensen in de regio Arnhem/ De Liemers werkt driekwart ook in die regio. Bijna 48.000 personen werken buiten de regio, vooral FoodValley en Nijmegen (beide ca. 11.000). Vanuit de Liemers werkt zelfs meer dan de helft van de werkende bevolking buiten de regio. Op basis van gegevens van UWV WERKbedrijf blijkt dat het aantal vacatures sterk schommelt en relatief onder het niveau van de provincie ligt. Het laatste halfjaar is het aantal openstaande vacatures dramatisch gedaald. In december 2012 waren er bij UWV WERKbedrijf 627 (Arnhem/ de Liemers) resp. 100 (De Liemers) openstaande vacatures geregistreerd op een totaal van 171.400 resp. 30.200 grote banen. Openstaande vacatures bij UWV WERKbedrijf, indexcijfer april 2011 = 100 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 apr-11 jul-11 okt-11 jan-12 apr-12 jul-12 okt-12 Arnhem/ De Liemers De Liemers Gelderland Nederland Bron: UWV De mismatch tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt blijft de komende jaren actueel. Door de recessie zal het aanbod op de arbeidsmarkt alleen maar toenemen en is er volgens UWV-WERKbedrijf zelfs sprake van een zeer ruime arbeidsmarkt. Het ruime aanbod op de arbeidsmarkt zorgt vooral voor de onderkant van de arbeidsmarkt voor problemen. Zij krijgen een nog sterkere concurrentie, van mensen die goed opgeleid zijn, recente werkervaring hebben of jong en daarmee relatief goedkoop zijn. De ruime arbeidsmarkt in de regio zal in elk geval zo lang blijven bestaan als de huidige crisis doorgaat. Pas daarna zullen de effecten van de vergrijzing ook op de arbeidsmarkt te merken zijn. Conclusies De regio Arnhem/ De Liemers en dan m.n. De Liemers, lijkt sterk conjunctuurgevoelig. De dynamiek in de niet-werkende werkzoekenden laat ziet dat de regio sterk reageert op veranderingen in de economie. Veel sterker dan de provincie of Gelderland als geheel. Als de economie verslechtert daalt de werkgelegenheid relatief sterker, omgekeerd zal bij een verbetering de werkgelegenheid ook sterker groeien. Sterke sectoren groeien (nog): Sterke sectoren als Zorg en Zakelijke dienstverlening zijn de afgelopen jaren nog gegroeid. De Industrie, in de Liemers de grootste sector, is daar de afgelopen jaren na een dip weer gegroeid, in tegenstelling tot het algemene landelijke beeld. 9

Ook in een krimpende sector blijven er baanopeningen bestaan, er zullen ook daar mensen in- en uitstromen. Ook is het heel goed mogelijk dat er binnen bepaalde onderdelen van een sector sprake is van een krappe arbeidsmarkt. Specialisten zijn altijd nodig. Groei zorgsector minder zeker: de sector die de afgelopen jaren het sterkst is gegroeid is de zorg. Echter wordt er op dit moment door de centrale overheid hard bezuinigd ondermeer op het vlak van de AWBZ, de WMO en kinderopvang. Daarmee komt bv. thuiszorg en de kinderopvang onder druk te staan. Juist hier is de groei de laatste tijd sterk geweest, De zorg is geen marktsector en is afhankelijk van het rijksbeleid. Een krimpende beroepsbevolking: Heel Nederland krijgt te maken met vergrijzing en ontgroening, Voor de regio Arnhem/ De Liemers geldt echter dat het aandeel jongeren gelijk blijft en vooral het aandeel 25 tot 45 jarigen daalt. In de Liemers is de groep vanaf 45 jaar al het grootst. Wanneer de vergrijzing toeslaat is de groep die voor vervanging moet gaan zorgen steeds kleiner aan het worden. Groot deel van de beroepsbevolking werkt buiten De Liemers. De cijfers over de uitgaande pendel laten zien, dat meer dan de helft van de mensen die in de Liemers wonen buiten die regio werkt, vooral in Arnhem e.o. en in de Achterhoek. Voor de hele regio Arnhem/ De Liemers geldt dat de inkomende en uitgaande pendel in evenwicht. Een kwart van de banen worden bezet door mensen die van buiten de regio komen, maar ook werkt een kwart van de mensen buiten de regio. Discrepantie tussen ontwikkeling op de arbeidsmarkt en in het onderwijs: Waar de Zorg volgens prognoses zal gaan groeien, stabiliseert het aantal deelnemers in het MBO dat een zorgopleiding volgt. In de richting techniek zien we een afname. Ook blijkt er een sterkere vertegenwoordiging in het onderwijs van de groenopleidingen. Deze sector staat onder druk. In een krimpende economie en arbeidsmarkt wordt het steeds belangrijker om te zoeken naar de onderdelen waar succes te halen valt. Het richten op een hele sector is veel minder effectief. Juist specialistisch beleid en maatwerk per bedrijf of subsector kunnen kansen bieden. Uniform beleid is veel minder van belang. Trends op de arbeidsmarkt Ruime arbeidsmarkt maakt het moeilijker om weer aan het werk te komen Kansen door vervangingsvraag en door onvoldoende aanbod in bepaalde beroepen Gemiddeld gevraagde opleidingsniveau neemt toe Strikte beroepseisen in de zorg maken instroom uit andere sectoren moeilijker Verdringingseffect: deel vacatures wordt ingenomen door mensen met te hoge opleiding Aanbevelingen 1. De arbeidsmarkt lijkt in sterke mate conjunctuurgevoelig, wat betekent dat de werkgelegenheid pas weer verbeterd als de economie weer aantrekt. Op dat moment moeten mensen wel geschikt en beschikbaar zijn voor de arbeidsmarkt. Voor werkzoekende betekent dat, dat ze ook moeten zoeken in een andere sector en/of een andere regio (zie de grote uitgaande pendel in De Liemers) en dat ze ook tijdelijk werk moeten accepteren (uitstroom uit een uitkering vooral door uitzendwerk) 10

werkgevers kunnen flexibel(er) zijn door het aanpassen van hun vraag, m.n. bij moeilijk vervulbare vacatures, aan beschikbaar aanbod en te scholen in het werk en door het aanbieden van voldoende stage- en leerwerkplaatsen. 2. De beroepsbevolking, m.n. in de Liemers, neemt af en vergrijst. Zoek daarom naar middelen om mensen zo lang mogelijk in het arbeidsproces te houden (deeltijdwerk, demotie) 3. Geef voortdurende aandacht aan de match tussen de vraag vanuit de arbeidsmarkt en het aanbod vanuit de onderwijsinstellingen. Inventariseer wat kansrijke beroepen zijn en kijk waar de krapte op de arbeidsmarkt zit en welke opleidingen daarbij passen. werkzoekenden scholing werk In het verlengde hiervan: school op banen die er toe doen en niet op voorraad, maar kies je horizon daarbij niet te krap. Zo gaat het op korte termijn niet goed in de bouw, maar zullen er zich bij een aantrekkende economie daar zeker weer baanopeningen voordoen. Maak opleidingen niet te smal, maar biedt een bredere opleiding gecombineerd met training on the job. opleidingen werk 4. De kleinere top- c.q. aandachtssectoren Energie & Milieutechnologie, Creatieve Industrie en Toerisme & Recreatie laten groei zien. Dat biedt mogelijk kansen om mensen door extra scholing aan het werk te helpen. 5. Veel banen in de Zorg zitten in organisaties waar de financiering onder druk staat (AWBZ, WMO). Zoek daarom naar wegen om mensen te laten bewegen tussen verschillende soorten banen in de Zorg, van delen met krimp naar delen met groei. 6. Om jongeren in het arbeidsproces te krijgen zijn voldoende stage- en leerwerkplaatsen onontbeerlijk; er kan ook gedacht worden aan de mogelijkheid van verlengde stages na afstuderen. 7. Werkgelegenheid is nu per sector bekeken. Daarbinnen zitten grote verschillen (zoals in de Zorg). Het verdient aanbeveling sectoren dieper uit te splitsen om beter passend beleid te kunnen formuleren. 11

Hoofdstuk 1 Een schets van de economische ontwikkelingen De economische vooruitzichten blijven onverminderd somber. Volgens de laatste cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) van medio februari is de economie in het vierde kwartaal van 2012 met 0,9% gekrompen ten opzichte van het voorgaande kwartaal, nadat er in de eerste twee kwartalen van 2012 nog sprake was van lichte groei. Economische groei, in % t.o..v. voorgaande periode 1 0,5 0-0,5-1 -1,5-2 -2,5 2009 2010 2011 2012 Daarmee belandt Nederland voor de derde keer in drie jaar in een recessie. Was er vorig jaar nog sprake van een dubbele dip, nu bereikt ons land dus een triple dip. Oorzaken van de Nederlandse malaise liggen enerzijds in het feit dat Nederland minder profiteerde van export. Anderzijds zien we ook binnen onze grenzen, dat bedrijven minder investeerden en dat consumenten minder uitgaven. Met uitzondering van de overheid en de zorg was de productie in alle bedrijfstakken lager dan een jaar eerder. In de bouw is de daling met 8% het grootst. De werkloosheid is in december 2012 ook weer verder gestegen tot 7,2% van de beroepsbevolking. Ruim de helft van de mensen die hun baan verloren was ouder dan 45 jaar. De jeugdwerkloosheid is opgelopen tot 13,7%. Ook springt de bouw er uit met de grootste daling van het aantal banen (het aantal WW-uitkeringen in de bouw steeg landelijk in een jaar tijd met ruim 70%). Onder jongeren tot 25 jaar nam in Gelderland en Overijssel het aantal uitkeringen relatief sterk toe. De stijging van het aantal WW-uitkeringen ten opzichte van december 2011 is in de provincie Gelderland met bijna 32%, na Overijssel met 37%, de op een na hoogste van Nederland. De gemiddelde toename was 26%. De laatste prognoses van het CPB uit december 2012 geven aan dat de Nederlandse economie ook in 2013 nog krimpt met ½%. Pas in de tweede helft van 2013 wordt enig herstel verwacht. UWV heeft op basis van die prognose haar arbeidsmarktprognose voor 2013 bijgesteld. UWV verwacht in 2013 in vrijwel alle sectoren afnemende of gelijkblijvende werkgelegenheid. UWV ziet de sterkste teruggang van het aantal banen in de industrie, de bouw en het openbaar bestuur. In het onderwijs, informatie en communicatie-, vervoer- en opslagsector blijft het aantal banen op peil. Alleen de sector zorg en welzijn laat met een plus van 15 duizend banen (+1 procent) enige groei van betekenis zien. Deze groei is beduidend lager dan in de periode 1995-2012 toen de werkgelegenheid in zorg en welzijn jaarlijks meer dan dubbel zoveel toenam. Het beleid gericht op terugdringen van de zorgkosten leidt tot lagere werkgelegenheidsgroei. Daarbij zijn de vooruitzichten in de welzijnssector ongunstiger dan in de zorg. 12

Hoofdstuk 2 Schets economie en arbeidsmarkt in Arnhem/ De Liemers Dit hoofdstuk bevat een aantal kengetallen over de regio Arnhem/De Liemers. Het betreft hier cijfers over de demografische ontwikkeling, de beroepsbevolking, de participatiegraad, de werkgelegenheid, de in- en uitgaande pendel, erkloosheid, uitkeringen, vacatures en onderwijs. Om de ontwikkeling van de regio in kaart te brengen, zijn daar waar mogelijk ook prognoses voor de ontwikkeling tot 2015 meegenomen. Voor een aantal onderwerpen waren deze gegevens niet voor handen. Om cijfers beter te kunnen plaatsen, is zoveel mogelijk een vergelijking gemaakt met de provincie Gelderland in zijn geheel. 2.1 Demografische ontwikkeling De totale bevolking van de regio Arnhem/ De Liemers 1 bedraagt in 2012 413.9000 personen. Van 2012 op 2015 zal de bevolking volgens een prognose van het Bureau Economisch Onderzoek met 1,4% stijgen tot 419.500 personen. Voor de Liemers verwacht men 83.500 personen, een daling van 0,9%. In de provincie Gelderland in zijn geheel is er sprake van bevolkingsgroei, namelijk met 1.0%. Ontwikkeling bevolking: aandeel leeftijdsgroepen in % van de totale bevolking 140.000 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 Arnhem/ Liemers 2011 Arnhem/ Liemers 2012 Arnhem/ Liemers 2015 0 0-14 15-25 25-44 45-64 65-74 75-84 85+ 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 De Liemers 2011 De Liemers 2012 De Liemers 2015 0 0-14 15-25 25-44 45-64 65-74 75-84 85+ Bron: CBS (2011) en prognose Provincie Gelderland /Primos Prognose ABF Research (2012-2015). 1 De cijfers voor Arnhem/ De Liemers hebben betrekking op de gemeenten Arnhem, Doesburg, Duiven, Lingewaard, Overbetuwe, Renkum, Rheden, Rijnwaarden, Rozendaal, Westervoort en Zevenaar. 13

De bevolking vergrijst en ontgroent. Dat is een trend die in de hele Westerse wereld plaatsvindt. Arnhem/ De Liemers heeft hier ook mee te maken. In de hele regio groeit vooral het aantal 65+ ers. De leeftijdsgroep tussen 25 en 44 daalt het sterkst. In de Liemers is genoemde ontwikkeling van vergrijzing en (vooral) ontgroening veel sterker. We zien een scherpe daling van de groep onder de 15 en tussen 25 en 44 en een sterke groei van de groep 65-74 jaar.. 2.2 Beroepsbevolking en participatiegraad In 2012 bedraagt de beroepsbevolking in Arnhem/ De Liemers 196.300 personen. De verwachting is dat dit aantal in 2015 iets gestegen zijn naar 198.800 personen (+1,3%). In de Liemers daalt de beroepsbevolking sinds 2008. De beroepsbevolking in de provincie Gelderland zal iets minder stijgen, namelijk met 1,1%. Ontwikkeling beroepsbevolking 2000-2015 Bron: Raming Bureau Economisch Onderzoek, Provincie Gelderland Belangrijk aandachtspunt voor de arbeidsmarkt is dat de beroepsbevolking snel vergrijst. Uit de onderstaande grafiek blijkt dat het aantal mensen van de beroepsbevolking tussen 25 en 44 jaar daalt tot 2015 (met 2,8%), terwijl het aantal mensen van 45 tot 65 jaar snel stijgt (met 5,6%). In de provincie zijn de ontwikkelingen vergelijkbaar. In de Liemers is de groep boven de 45 jaar al het grootst. Dat betekent, dat er in de komende jaren steeds meer mensen met pensioen zullen gaan, waar niet dezelfde aantallen jongeren tegenover staan die de vrijkomende banen kunnen invullen. Er gaat echter ook veel kennis en ervaring verloren met de vergrijzing. In kennisintensieve sectoren is dit net zo n groot probleem als de kwantiteit. Beroepsbevolking naar leeftijd, 2011, 2012 en 2015 120.000 25.000 100.000 20.000 80.000 15.000 60.000 40.000 Arnhem 2011 Arnhem 2012 10.000 De Liemers 2010 De Liemers 2012 20.000 Arnhem 2015 5.000 De Liemers 2015 0 15-24 25-44 45-64 0 15-24 25-44 45-64 Bron: Raming Bureau Economisch Onderzoek, Provincie Gelderland 14

Zoals gezegd stijgt de komende jaren de beroepsbevolking in de regio Arnhem/ De Liemers nog een beetje en daalt die in de Liemers, maar de potentiële beroepsbevolking (iedereen tussen 15 en 64 jaar) daalt c.q. daalt nog iets meer) De participatiegraad neemt daardoor nog een weinig toe. Voor vrouwen die nog een achterstand hebben ten opzichte van mannen, neemt de deelname iets meer toe dan voor mannen (resp. +2,2 en 1,4 procentpunt). Daarmee wordt een deel van de krapte opgevangen die veroorzaakt wordt door de vergrijzing. De participatiegraad in De Liemers is ongeveer gelijk aan die in de hele regio, behalve voor vrouwen, want die is ca. 1 procentpunt lager. Bruto participatiegraad 15-64 jaar naar geslacht, regio Arnhem/De Liemers 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2011 2012 2015 2012 DL Arnhem/ De Liemers totaal man vrouw Bron: Raming Bureau Economisch Onderzoek, Provincie Gelderland De opleiding van de beroepsbevolking in Arnhem/ De Liemers is in vergelijking met de provincie Gelderland als geheel hoger; het aandeel midden is ongeveer gelijk, maar het aandeel laag is kleiner en ook meer afgenomen sinds 1997, het aandeel hoog is juist groter en ook meer toegenomen. Beroepsbevolking naar opleidingsniveau 2 100% 80% 24% 31% 27% 37% 28% 29% 60% 40% 20% 0% 45% 31% Gelderland 1997 43% 44% 25% 28% Gelderland 2010 Arnhem/ DL 1997 42% 47% 49% 21% 25% 22% Arnhem/ DL De Liemers De Liemers 2010 1997 2010 hoog midden laag Bron: CBS (driejaargemiddelde 1997-98, resp. 2009-2011) 2 Lager onderwijs: basisonderwijs, lbo/ vbo/ vmbo, mulo/ mavo, eerste 3 leerjaren havo/vwo, laagste niveau van het beroepsonderwijs mbo kwalificatieniveau 1). Middelbaar onderwijs: bovenbouw havo/vwo en opleidingen vergelijkbaar met mbo 2, 3 en 4. Hoger onderwijs: hbo- en wo opleidingen en beroepsopleidingen die daarmee vergelijkbaar zijn 15

2.3 Werkgelegenheid Het aantal banen in Arnhem/ De Liemers is in de periode 2007-2012 met 3,6% toegenomen tot 203.100. Het aantal banen van 12 uur en meer per week is in die periode in de regio Arnhem/ De Liemers met 3,1% gestegen (van 166.300 naar 171.400). In De Liemers is die stijging 4,2% naar 30.200 banen. In de provincie Gelderland als geheel stijgt het aantal banen van 12 uur en meer per week met 2,4%. De groei van de werkgelegenheid in de regio Arnhem/ De Liemers en vooral in De Liemers is dus groter. Het aantal vestigingen steeg in de beschouwde periode met 28%, met de grootste stijging in de Zorg (65%) en Zakelijke Dienstverlening (41%). Deze grote stijging hangt mede samen met de verplichting dat ook medisch specialisten en advocaten zich moeten inschrijven bij de Kamer van Koophandel. Het aantal vestigingen daalde in de Landbouw (-10%) en bij de Financiële Instellingen (-15%). Ontwikkeling van het aantal banen van 12 uur of meer per week 2000-2012 (2000=100) 115 110 105 100 95 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Arnhem De Liemers Gelderland Nederland Bron: PWE 2012, Provincie Gelderland, LISA Het aantal banen van minder dan 12 uur per week is in genoemde periode gestegen met 6,5% naar 31.700. In de hele provincie is die stijging 4,7%. Het aantal kleine banen stijgt dus nog steeds sterker in de regio. Werkgelegenheidsstructuur (aandeel in de totale werkgelegenheid, banen >= 12 upw) Landbouw Industrie Bouwnijverheid Groothandel Detailhandel Transport Horeca Financiële dienstverlening Zakelijke diensten Overheid Onderwijs Zorg Overige dienstverlening 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14% 16% 18% 20% Arnhem 2007 2010 2012 Gelderland 2012 Bron:PWE 2012, Provincie Gelderland 16

De Zorg is met een aandeel van 18% de grootste sector in de regio Arnhem/ De Liemers en het aantal banen van 12 uur of meer per week is in de periode 2007-2012 met bijna 17% toegenomen. Andere grote sectoren zijn Zakelijke dienstverlening met ook een aandeel van 18% en Industrie met 12%. De Bouw is met een krimp van 15% de sector die het meest is afgenomen sinds 2007. Topsectoren In het Gelderse coalitieakkoord (2011) is een aantal speerpuntsectoren benoemd. Het gaat daarbij om een viertal topsectoren: Energie en Milieutechnologie (EMT) Maakindustrie (Maak) Food Health (life sciences) en een drietal aandachtssectoren: Vrijetijdsindustrie Creatieve Industrie Logistiek en Transport Naast de bovengenoemde Health-sector wordt ook nog gekeken naar de veel ruimere sector Health en Medische zorg, waarin ook worden meegenomen gezondheidszorg, medisch technologische bedrijven en gezondheidszorg ondersteunende bedrijven. Werkgelegenheid in de top- en aandachtssectoren Arnhem/De Liemers (banen >= 12 uur per week) Sector Banen 2007 Banen 2012 Aandeel 2012 Groei # Groei % Aandeel provinciaal EMT 11.470 12.130 7,1% 660 5,8% 5,6% Maakindustrie 17.350 16.230 9,5% -1.130-6,5% 12,7% Food 4.740 4.150 2,4% -590-12,5% 5,1% Health 1.640 1.600 0,9% -40-2,4% 1,9% Health/ Medische zorg 20.060 22.680 13,2% 2.620 13,1% 13,7% Toerisme en Recreatie 7.290 7.810 4,6% 510 7,0% 4,2% Creatief 10.740 11.600 6,8% 860 8,0% 6,3% Transport en Logistiek 16.410 15.940 9,3% -470-2,8% 10,6% Totaal alle banen 166.290 171.400 100% 5.110 3,1% Bron: PWE 2012 De sector Health/ Medische zorg is in de regio Arnhem/De Liemers met bijna 23.000 grote banen en een aandeel van 13% in de werkgelegenheid veruit het grootst voor wat betreft de top- en aandachtssectoren. Deze sector laat ook over de periode vanaf 2007 een groei zien van 13%. In de op een na grootste sector, de Maakindustrie, is het aantal banen met bijna 7% afgenomen. In onderstaande figuren, met enerzijds het aandeel in de werkgelegenheid en anderzijds een matrix waarin de omvang van de sector is afgezet tegen de ontwikkeling in de periode 2007-2012 is het beeld van de diverse sectoren weergegeven. 17

groei 2007-2012 Aandeel speerpuntsectoren in de werkgelegenheid in de hele regio Arnhem/ De Liemers 7% 9% EMT Maak Food 2% 1% Health 13% HenM TenR 9% 7% 5% Creatief TenL Overig 40% 30% 20% 10% 0% -10% -20% 0 5.000 10.000 15.000 20.000 25.000 aantal banen >= 12 upw (2012) EMT Maak Food Health HenM TenR Creatief TenL bron: PWE Werkgelegenheid in de top- en aandachtssectoren in De Liemers (banen >= 12 uur per week) Sector Banen Banen Aandeel Aandeel Groei # Groei % 2007 2012 2012 provinciaal EMT 2.090 2.520 8,3% 440 20,8% 5,6% Maak 5.040 4.500 14,9% -540-10,7% 12,7% Food 1.160 1.110 3,7% -40-3,7% 5,1% Health 540 430 1,4% -110-20,0% 1,9% Health/ Medische zorg 3.170 3.530 11,7% 360 11,2% 13,7% Toerisme en Recreatie 820 940 3,1% 110 13,7% 4,2% Creatief 1.130 1.160 3,9% 40 3,4% 6,3% Transport en Logistiek 5.150 4.990 16,5% -160-3,0% 10,6% Totaal alle banen 29.000 30.210 100% 1.210 4,2% Bron: PWE 2012 18

groei 2007-2012 In de Liemers heeft de aandachtssector Transport en Logistiek met bijna 5.000 banen en ruim 16% het grootste aandeel in de werkgelegenheid. De sector Maakindustrie is met 15% een goede tweede en de sector Health/ Medische zorg (provinciaal en in de hele regio Arnhem/ De Liemers het grootst) komt hier met bijna 12% van de werkgelegenheid als derde uit de bus. De grootste groei in banen over de periode 2007-2012 laat de EMT-sector zien met ruim 400 extra banen (+21%), Aandeel speerpuntsectoren in de werkgelegenheid in de Liemers 8% EMT Maak 17% 3% 4% 15% 12% 4% 1% Food Health HenM TenR Creatief TenL Overig 40% 30% 20% 10% 0% -10% -20% bron: PWE 0 1.000 2.000 3.000 4.000 5.000 6.000 aantal banen >= 12 upw (2012) EMT Maak Food Health HenM TenR Creatief TenL 19

2.4 Pendel Eenmaal in de vier jaar wordt het PWE-werkgelegenheidsonderzoek uitgebreid met een vraag over de herkomst van de medewerkers bij het bedrijf. Dit levert inzicht in de pendelstromen naar Gelderse bedrijven. Het laatste pendelonderzoek dateert van 2010. Van de banen in de regio Arnhem wordt 74% bezet door mensen die in de regio wonen. De inkomende pendel (ca. 51.000 personen) is vooral afkomstig uit de Achterhoek (12.700), Nijmegen (10.600), Stedendriehoek (5.400) en Food Valley (4.500). Woonregio inkomende pendel Arnhem (bron: PWE 2010). Arnhem/De Liemers Achterhoek Regio Nijmegen 7% 5% Stedendriehoek Food Valley Utrecht Noord-Brabant 74% Overijssel Rivierenland Overig Vanuit de regio Arnhem/ De Liemers werken bijna 48.000 mensen (25%) buiten de regio, vooral in FoodValley en Nijmegen (beide ca. een kwart), Stedendriehoek, Achterhoek en de provincie Utrecht. Er zijn geen cijfers van de uitgaande pendel naar Noord-Brabant. Vanuit De Liemers werkt meer dan de helft van de mensen buiten de regio, vooral in Arnhem en de Achterhoek. Regio waar mensen werken die in de regio Arnhem/ De Liemers resp. De Liemers wonen Arnhem/ De Liemers De Liemers Arnhem 6% 6% 3% 75% FoodValley Nijmegen Stedendriehoek Achterhoek Utrecht Rivierenland Zuid-Holland Noord-Veluwe 8% 31% 48% Achterhoek De Vallei Stedendriehoek Nijmegen Utrecht Noord-Veluwe Zuid-Holland Rivierenland Overijssel Overijssel Limburg Flevoland bron: PWE 2010 20

2.5 Spanningsindicator Arbeidsmarkt UWV Sinds kort werkt UWV met de term "Spanningsindicator Arbeidsmarkt". Die geeft de verhouding weer tussen het aantal openstaande vacatures en het aantal korter dan een half jaar bij UWV ingeschreven niet-werkende werkzoekenden. UWV heeft in samenwerking met Panteia daartoe een methodiek ontwikkeld voor de bepaling van het totaal aantal ontstane vacatures per sector, beroepsgroep en regio. De eerste resultaten zijn nu bekend. Per beroepsklasse levert dat voor de arbeidsmarktregio Midden-Gelderland 3 onderstaand beeld van de beroepsklassen waarvoor een indicator berekend kon worden. Een krappe arbeidsmarkt wil zeggen dat de personeelsvraag van werkgevers groter is dan het aantal werkzoekenden, dus er zijn dan relatief weinig kandidaten per vacatures, bij een ruime arbeidsmarkt zijn er juist veel kandidaten per vacature. Spanningsindicator Arbeidsmarkt per beroepsklasse Midden-Gelderland totaal elementaire beroepen lagere agrarische beroepen lagere technische beroepen lagere transportberoepen lagere (para)medische beroepen lagere administratieve, commerciële beroepen ed lagere beveiligingsberoepen lagere verzorgende beroepen middelbare docenten transport-, sportvakken middelbare agrarische beroepen middelbare technische beroepen middelbare (para)medische beroepen middelbare administratieve, commerciële middelbare juridische, bestuurlijke, middelbare taalkundige, culturele beroepen middelbare beroepen op het terrein van gedrag middelbare verzorgende beroepen ed hogere pedagogische beroepen hogere landbouwkundige beroepen hogere technische beroepen hogere (para)medische beroepen hogere administratieve, commerciële, hogere juridische, bestuurlijke, hogere taalkundige, culturele beroepen hogere beroepen op het terrein van gedrag en hogere verzorgende beroepen managers (hbo werken denkniveau) ed wetenschappelijke pedagogische beroepen wetenschappelijke wiskundige, wetenschappelijke technische beroepen wetenschappelijke (para)medische beroepen ed wetenschappelijke economische, administratieve wetenschappelijke juridische, bestuurlijke wetenschappelijke beroepen op het terrein van managers (wetenschappelijk werken denkniveau) Bron: UWV, 3 e kwartaal 2012 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 Bij een indicator <0,5 wordt de arbeidsmarkt als zeer ruim getypeerd. Tussen 0,5 en 1,0 is dat ruim, van 1,0 tot 1,5 gemiddeld (geel), 1,5 tot 2,0 is krap (oranje) en vanaf 2,0 zeer krap (rood). Ook in een beroepsklasse waarvoor de arbeidsmarkt ruim is kunnen beroepsgroepen zitten waarvoor die wel krap is of omgekeerd. Volgens bovenstaand criterium is voor de volgende beroepsgroepen t/m middelbaar niveau de arbeidsmarkt (zeer) krap. Er wordt alleen naar beroepen t/m middelbaar niveau gekeken 3 Dit zijn de gemeenten: Arnhem, Duiven, Lingewaard, Overbetuwe, Renkum, Rheden, Rijnwaarden, Rozendaal, Westervoort, Zevenaar, Barneveld, Ede, Renswoude, Rhenen, Scherpenzeel, Veenendaal en Wageningen 21

omdat lager en middelbaar opgeleiden in het algemeen in hun directe woonomgeving naar werk zoeken. Spanningsindicator Arbeidsmarkt Midden-Gelderland Openstaande Vacatures Kort Werkzoekend Typering Arbeidsmarkt lagere elektrotechnische beroepen 78 16 zeer krap lagere beveiligingsberoepen 44 23 krap middelbare algemene (para)medische beroepen 94 57 krap middelbare administratieve beroepen (automatisering ed) 112 47 zeer krap middelbare commercieel-verzorgende beroepen ed 40 < 10 zeer krap Totaal 3.619 6.573 ruim Bron: UWV, 3 e kwartaal 2012 De beroepen waarvoor de arbeidsmarkt in Midden-Gelderland als (zeer) krap wordt gekenschetst op basis van deze spanningsindicator zijn gelijk aan die in de provincie, behalve de lagere beveiligingsberoepen (zoals parketwacht, adspirant agent politie, militair lagere rangen dan onderofficier; horecaportier, beveiligingsbeambte). Belangrijkste conclusie is dat het wel gaat om grote krapte, maar in kleine aantallen (weinig beroepsgroepen, relatief weinig vacatures). Voor de volledigheid wordt onderstaand ook aangegeven welke beroepsgroepen op provinciaal niveau als (zeer) krap worden gekenschetst. Spanningsindicator Arbeidsmarkt Gelderland Openstaande Vacatures Kort Werkzoekend Typering Arbeidsmarkt lagere elektrotechnische beroepen 307 63 zeer krap middelbare algemene (para)medische beroepen 270 140 krap middelbare administratieve beroepen (automatisering 227 129 krap ed) middelbare commercieel-verzorgende beroepen ed 78 24 zeer krap hogere elektrotechnische beroepen (automatisering 74 13 zeer krap ed) hogere transportberoepen (excl. technisch) 21 < 10 zeer krap wetenschappelijke technische (ongeacht 26 <10 zeer krap specialisatie), werktuigbouwkundige beroepen wetenschappelijke (wegen water-)bouwkundige 38 16 zeer krap beroepen ed wetenschappelijke algemeen-economische, 76 14 zeer krap commerciële beroepen ed wetenschappelijke (technisch-) bedrijfskundige, 38 <10 zeer krap wiskundig-economische beroepen wetenschappelijke administratieve beroepen 77 <10 zeer krap (automatisering ed) Totaal 9.462 19.133 Zeer ruim Bron: UWV, 3 e kwartaal 2012 22

2.6 Vacatures bij het UWV Deze paragraaf bevat gegevens over vacatures die aan het einde van iedere maand bij het UWV openstaan. Vergelijking met de cijfers uit de vorige paragraaf laat zien, dat over het algemeen ca. een derde van het totale aantal openstaande vacatures daar bekend is. Het marktbereik van het UWV verschilt per sector en per beroepsgroep. Zo zijn vacatures binnen de sector zakelijke dienstverlening oververtegenwoordigd. Vacatures voor hoger opgeleiden zijn bij het UWV ondervertegenwoordigd. De vacatures die bij het UWV geregistreerd staan geven zodoende een indicatief beeld van alle vacatures in de regio. Het startmoment van de grafiek ligt in april 2011, omdat vanaf die datum het UWV WERKbedrijf ook de vacatures die rechtstreeks op werk.nl worden gepubliceerd, meetelt in de cijfers. Er waren op dat moment in Arnhem/ De Liemers 1.688 vacatures op een totaal van 113.300 banen van 12 uur of meer. In de provincie Gelderland waren er toen 8.811 vacatures op 806.800 banen. Het aantal vacatures in Arnhem/ De Liemers volgt de trend van de provincie, maar ligt relatief lager. Het gaat in januari 2013 om 855 vacatures in Arnhem/ De Liemers en om 149 vacatures in De Liemers.. De afname in de 2 e helft van 2012 is spectaculair, waarbij de daling in de regio nog sterker is dan in de provincie of landelijk. Begin 2013 laat enig herstel zien. In onderstaande grafiek is het aantal vacatures uitgedrukt als percentage van de beroepsbevolking. Openstaande vacatures bij UWV, als % beroepsbevolking 1,2% 1,0% 0,8% 0,6% 0,4% 0,2% 0,0% Arnhem/ De Liemers De Liemers Gelderland Nederland Bron: UWV, CBS 23

2.7 Niet werkende werkzoekenden Het aantal bij het UWV ingeschreven niet-werkende werkzoekenden (nww ers) in Arnhem/ De Liemers bedroeg in december 2012 16.500 personen, dit is 8,4% van de beroepsbevolking. In de hele provincie is dat percentage lager, nl. 7,0%. In onderstaande figuur zien we dat de trend voor Arnhem/ De Liemers en de provincie redelijk gelijk loopt. In de tweede helft van 2012 loopt het aantal nww ers sterk op, in De Liemers nog sterker dan in de hele regio c.q. de provincie. Niet werkende werkzoekenden, indexcijfer, jan. 2007=100 120 110 100 90 80 70 60 De Liemers Arnhem/ De Liemers Gelderland Nederland 120 115 110 105 100 95 90 85 80 75 70 Arnhem/ De Liemers De Liemers Gelderland Nederland Bron: UWV De trend in de bovenste grafiek loopt parallel aan die voor de WW (zie 2.7), een piek begin 2010 en daarna een lichte daling, met weer een stijging in 2012. De gegevens over nww ers, als indicator voor werkloosheid worden steeds onvollediger. De definitie van nww ers is gelijk gebleven (mensen ingeschreven bij UWV die geen werk hebben of werk voor minder dan 12 uur) maar het blijkt dat niet iedereen die aan deze definitie voldoet zich inschrijft bij het UWV. Jongeren schrijven zich lang niet altijd in omdat zij minder snel recht op een uitkering hebben en ook worden inschrijvingen van WWB- klanten die langer dan 1 jaar werkloos zijn niet altijd verlengd. Er zijn zodoende mensen die wel werkzoekend zijn maar nog niet staan ingeschreven bij UWV WERKbedrijf. Genoemde zaken kunnen per gemeente verschillen en er kunnen er schommelingen optreden in de NWWcijfers. Voor een beeld van de ontwikkelingen op de arbeidsmarkt geeft de ontwikkeling van 24

de WW-uitkeringen op dit moment een beter beeld. Informatie van Niet-werkende Werkzoekenden geeft wel inzicht in de structuur. Het aantal WW ers in Arnhem/ De Liemers groeit ook sterk in 2012, met ook hier een sterke groei al in het tweede halfjaar. De sterke toename van de werkloosheid in de afgelopen periode hangt voor een deel samen met het fenomeen, dat bedrijven in eerste instantie werknemers in dienst hielden vanwege de verwachtte schaarste en de inspanningen die het kost om goed personeel aan te trekken. Nu de crisis aan lijkt te houden worden de kosten van het aanhouden van boventallig personeel te hoog en volgt toch ontslag. Aantal mensen met een WW-uitkering aan het eind van het kwartaal (2007=100) 150 145 140 135 130 125 120 115 110 105 100 2011 IV 2012 I 2012 II 2012 III 2012 IV Arnhem/ De Liemers De Liemers Gelderland Nederland Bron: CBS Om te laten zien of er ook regionale verschillen zijn in het aantal nww ers is op gemeenteniveau het aantal nww ers als percentage van de inwoners tussen 15 en 65 jaar (de potentiële beroepsbevolking) weergegeven: Aantal NWW ers als % beroepsbevolking (januari 2013) bron: UWV In Arnhem/ De Liemers is het percentage NWW ers relatief hoog. 25

Kenmerken niet werkende werkzoekenden Kenmerken NWW ers (januari 2011 en januari 2013), links Arnhem/ De Liemers, recht s De Liemers) 17.500 3.500 15.000 3.000 12.500 10.000 7.500 > 2 jaar 1-2 jaar 6-12 mnd 2.500 2.000 1.500 > 2 jaar 1-2 jaar 6-12 mnd 5.000 < 6 mnd 1.000 < 6 mnd 2.500 500 0 2011 I 2013 I 0 2011 I 2013 I 17.500 3.500 15.000 3.000 12.500 55-65 2.500 55-65 10.000 45-55 2.000 45-55 7.500 5.000 2.500 35-45 25-35 15-25 1.500 1.000 500 35-45 25-35 15-25 0 2011 I 2013 I 0 2011 I 2013 I 17.500 3.500 15.000 3.000 12.500 HBO+ 2.500 HBO+ 10.000 7.500 5.000 2.500 MBO Havo/VWO VMBO BO 2.000 1.500 1.000 500 MBO Havo/VWO VMBO BO 0 2011 I 2013 I 0 2011 I 2013 I Bron: UWV Kijkend naar de duur van de werkloosheid zien we in de hele regio dat alle groepen wat groter worden, terwijl in De Liemers vooral de groep langdurig werklozen (>2 jaar) in omvang toeneemt. Dit duidt op een groep nww ers, die moeilijk aan de slag komt. Bij de verdeling naar leeftijd zien we dat alle groepen proportioneel toenemen. Bij het opleidingsniveau valt op, dat vooral de groep MBO ers de afgelopen 2 jaar in omvang is toegenomen. 26

2.8 Uitkeringen Het aantal uitkeringen als percentage van de bevolking geeft als beeld, dat Arnhem/ De Liemers in vergelijking met de hele provincie op alle uitkeringen relatief hoger scoort. In deze categorieën zit een groot deel van de arbeidsreserve. De WW ers en WWB ers zijn daarbij het makkelijkst te bereiken, de WAO ers en Wajong ers vergen extra inspanning. 6% Uitkeringen als % van bevolking 15-64 jaar 5% 4% 3% 2% 1% WW 2012 IV WWB 2012 III WAO + WIA 2012 III Wajong 2012 III WSW 2011 0% Arnhem/ DL Gelderland Nederland Bron: CBS De ontwikkeling in WW- en WWB-uitkeringen loopt in Arnhem/ De Liemers ongeveer parallel aan die in de provincie Gelderland. De stijging, vooral van het aantal mensen in de bijstand, is geringer dan in de hele provincie. In de regio Arnhem/ De Liemers waren er aan het eind van het derde kwartaal van 2012 8.690 personen met een WW-uitkering (3,1% van de potentiële beroepsbevolking). Voor de WWB zijn die cijfers 9.850 (3,6% van de potentiële beroepsbevolking). De stijging in het aantal WW ers sinds medio 2011 is opmerkelijk. Het aantal WWB ers is de laatste kwartalen geleidelijk doorgestegen. Ontwikkeling WWB en WW uitkeringen (indexcijfer 1 e kwartaal 2007 = 100) 160 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 2007 I 2008 I 2009 I 2010 I 2011 I 2012 I Ah/DL WW DL WW Gld WW 120 110 100 90 80 70 60 2007 I 2008 I 2009 I 2010 I 2011 I 2012 I Ah/DL WWB DL WWB Gld WWB Bron: CBS Voor de Wajong en WAO+WIA-uitkeringen zien we dezelfde trend als in de provincie, een voortdurend stijgend resp. dalend niveau. De Wajong stijgt echter beduidend sneller dan in de hele provincie Gelderland. Medio 2012 waren er in de hele regio Arnhem/ De Liemers 7.230 personen met een Wajong-uitkering (2,6% van de potentiële beroepsbevolking). Het aantal 27

WAO ers + WIA ers bedroeg in de hele regio 13.600 (4,9% van de potentiële beroepsbevolking). Ontwikkeling WAO+WIA en Wajong uitkeringen (indexcijfer 1 e kwartaal 2007 = 100) 175 175 150 150 125 125 100 100 75 2007 I 2008 I 2009 I 2010 I 2011 I 2012 I Ah/DL Wajong DL Wajong Gld Wajong 75 2007 I 2008 I 2009 I 2010 I 2011 I 2012 I Ah/DL WAO + WIA DL WAO + WIA Gld WAO + WIA Bron: CBS 2.9 Afstand tot de arbeidsmarkt We maken voor de verschillende doelgroepen van de Participatiewet (WWB, WSW en Wajong) een inschatting van de afstand naar de arbeidsmarkt en de mate waarin deze afstand te overbruggen is op basis van onderzoek van de RUG. Het gaat om de afstand naar reguliere, reële en algemeen geaccepteerde arbeid. Op basis van landelijke cijfers, vertaald naar regionaal niveau, geven we een indicatie van de afstand naar de arbeidsmarkt voor de verschillende doelgroepen in Arnhem/ De Liemers. Wanneer er een afstand tot de arbeidsmarkt is, wordt onderscheid gemaakt tussen een overbrugbare en niet overbrugbare afstand. Bij een niet overbrugbare afstand naar de arbeidsmarkt zijn mensen aangewezen op beschut werk of een uitkering. Een overbrugbare afstand wordt veroorzaakt door een gebrek aan vaardigheden, sociaalpsychologische problemen of onvoldoende productiviteit. Het is dan zaak om deze problemen weg te nemen of in het geval van een lage productiviteit, te compenseren door middel van loondispensatie. Afstand tot de arbeidsmarkt, regio Arnhem/De Liemers Afstand tot de arbeidsmarkt? Studie nee ja totaal overbrugbaar niet overbrugbaar WWB 9.800 2.900 2.900 3.900 WSW 2.900 1.200-2.100 900-1.800 Wajong oud 6.200 3.700-5.300 900-2.500 Wajong nieuw 800 200 300 100 200 Totaal 19.700 3.100 8.100-9.800 5.800-8.300 28

In totaal zijn er circa 19.700 personen in de WWB, WSW of Wajong. Van deze groep hebben circa 3.100 personen (16%) geen afstand tot de arbeidsmarkt. Bij het wegnemen van belemmeringen en voldoende werkgelegenheid kunnen zij aan het werk bij een reguliere werkgever. In de verdeling van personen met een overbrugbare en niet overbrugbare afstand maken we onderscheid in een minimale en maximale variant. In de minimale variant (minimaal voor wat betreft het aantal mensen met een niet overbrugbare afstand tot de arbeidsmarkt) zijn er bijna 8.100 personen met een overbrugbare en ruim 5.800 personen met een niet overbrugbare afstand naar de arbeidsmarkt. In de maximale variant zijn er ruim 9.800 personen met een overbrugbare en ruim 5.800 personen met een niet overbrugbare afstand naar de arbeidsmarkt. In beide varianten zien we dat een aanzienlijk deel van de doelgroep, gemiddeld ruim de helft, de mogelijkheden heeft om bij een reguliere werkgever te werken. Tussen doelgroepen bestaan hierin wel verschillen. In de Wajong zien we in vergelijking met de andere doelgroepen het grootste aandeel met een overbrugbare afstand naar de arbeidsmarkt. In de WWB is het aandeel met een overbrugbare afstand het kleinst. Daarentegen is de groep zonder afstand naar de arbeidsmarkt in de WWB het grootst in vergelijking met de WSW en Wajong. Er zijn dus veel baanopeningen nodig om de doelgroep te activeren en uit te laten stromen naar regulier werk. De schattingen in het model van de RUG is gebaseerd op landelijke cijfers. Dat betekent, dat hoe kleiner de eenheid is waar het model op losgelaten wordt, hoe groter de marges in de betrouwbaarheid worden. Als we het model hanteren voor de cijfers van de Liemers komen we tot het volgende beeld, waarbij bovengenoemde kanttekening is geoperationaliseerd door de cijfers grover af te ronden: Afstand tot de arbeidsmarkt, regio De Liemers Afstand tot de arbeidsmarkt? Studie nee ja totaal overbrugbaar niet overbrugbaar WWB 1.270 400 400 500 WSW 515 200-350 150-300 Wajong oud 920 550-800 150-350 Wajong nieuw 115 25 50 15 30 Totaal 2.820 425 1.200-1.600 815-1.165. 29

2.10 Onderwijs In onderstaande paragraaf worden cijfers over deelnemers aan het VMBO en het MBO in de regio Arnhem/De Liemers weergegeven. MBO-opleidingen zijn zeer relevant voor de regionale arbeidsmarkt, omdat ongeveer 60% van de mensen die de arbeidsmarkt betreedt een opleiding op MBO-niveau heeft afgerond. Deelnemers VMBO Voor het VMBO zijn gegevens beschikbaar per vestigingsplaats van de VMBO-instelling voor de verschillende leerwegen (VMBO BL, de basisberoepsgerichte leerweg, VMBO GL, de gemengde leerweg, VMBO KL, de kaderberoepsgerichte leerweg en VMBO TL, de theoretische leerweg) en dat uitgesplitst naar de leerjaren 3 en 4. De cijfers zijn dus regionaal per schoolgemeente gerangschikt en niet naar woongemeente. Aantal deelnemers in het VMBO naar instellingsgemeente 2008/2009 2011/2012, Arnhem/ De Liemers 2011-2012 357 414 703 733 leerjaar 3 2010-2011 410 443 624 665 VMBO BL 2009-2010 402 440 673 638 VMBO GL VMBO KL VMBO TL 2008-2009 513 344 758 752 0 500 1.000 1.500 2.000 2.500 2011-2012 394 272 590 843 leerjaar 4 2010-2011 361 240 645 879 VMBO BL 2009-2010 469 212 688 919 VMBO GL VMBO KL VMBO TL 2008-2009 508 112 646 1.049 0 500 1.000 1.500 2.000 2.500 Bron: DUO, bewerking Bince/CAB In het VMBO is het aantal leerlingen in leerjaar 3 met 7% achteruitgegaan en in leerjaar 4 met 9%. Per leerweg is dat meer gedifferentieerd. Het aantal leerlingen in de basisberoepsgerichte leerweg is relatief het meest gedaald (bijna 30% in leerjaar 3 en ruim 20% in leerjaar 4), in de kaderberoepsgerichte leerweg is de daling gelijk aan die voor het hele VMBO, in de gemengde leerweg is het aantal scholieren vooral in leerjaar 4 sterk toegenomen en in de theoretische leerweg is het aantal scholieren in leerjaar 3 licht gedaald en in leerjaar 4 met bijna 20% gedaald. Wellicht is er sprake van een verschuiving van TL naar GL. 30

De Liemers Arnhem/ De Liemers Deelnemers MBO In totaal volgen in het schooljaar 2011/ 12 ca. 13.700 scholieren in de regio Arnhem/ De Liemers een MBO-opleiding, een toename van bijna 3% t.o.v. 4 jaar geleden tegen 2% in de hele provincie. In De Liemers waren dat er ca. 3.000. In de hele regio Arnhem/ De Liemers is het aantal leerlingen in alle sectoren toegenomen, met de grootste groei (bijna 40%) in de relatief kleine agrarische sector, ruim 4% in de sector economie, ruim 1% in de sector techniek en bijna 1% in de sector zorg. In het laatste jaar is het aantal MBO-studenten overigens met ruim 4% gedaald, met de grootste daling (8%) in techniek. Dit wordt mogelijk veroorzaakt doordat het effect van het fenomeen hoarding, mensen blijven langer op school vanwege de slechtere situatie op de arbeidsmarkt, uitgewerkt raakt. Aantal deelnemers in het MBO naar woongemeente 2007/2008 2011/2012 2011-2012 912 4346 2950 4404 1059 2010-2011 879 4450 3210 4544 1212 2009-2010 868 4529 3100 4355 1009 2008-2009 739 4490 3039 4294 1123 2007-2008 654 4166 2909 4367 1171 0 2.000 4.000 6.000 8.000 10.000 12.000 14.000 16.000 Agrarisch Economie Techniek Zorg En Welzijn Combinatie 2011-2012 205 944 694 1.007 158 2010-2011 180 931 740 1.003 222 2009-2010 185 918 738 957 153 2008-2009 155 936 700 1.001 180 2007-2008 144 884 666 954 164 0 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500 Agrarisch Economie Techniek Zorg En Welzijn Combinatie Bron: DUO, bewerking Bince/CAB De relatieve omvang van de verschillende sectoren is in de regio Arnhem/ De Liemers ongeveer gelijk aan die in de hele provincie, met dien verstande dat er wat minder leerlingen in de sector techniek zitten en wat meer een combinatie volgen. Qua niveau heeft techniek meer dan de helft van de leerlingen in niveau 1 en 2, in de andere sectoren zit meer dan driekwart op niveau 3 of 4. In de begrippenlijst (bijlage 1) is een nadere omschrijving van deze niveaus te vinden. 31

Relatief aantal deelnemers MBO naar woongemeente 2011/2012, Arnhem/De Liemers Gelderland 8% 30% 26% 33% De Liemers 7% 31% 23% 33% Arnhem 7% 32% 22% 32% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Agrarisch Economie Techniek Zorg En Welzijn Combinatie Bron: Bince Verhouding naar sector en niveau, schooljaar 2011/12, Arnhem/ De Liemers zorg 15% 40% 43% techniek 27% 12% 35% economie 23% 30% 45% landbouw 23% 22% 51% 0% 20% 40% 60% 80% 100% niveau 1 2 3 4 Bron: CBS Het is overigens van groot belang om onderwijs en (MKB)bedrijven zo direct mogelijk te koppelen. Dit kan bijvoorbeeld gerealiseerd worden door stages en leerwerkplaatsen. Maar ook door docentstages of vakdocenten die les geven op het MBO. In de provincie Gelderland als geheel zijn er relatief iets meer MBO ers in de richtingen Economie en minder in Zorg en in Techniek in vergelijking met Arnhem/ De Liemers. 32

Voortijdige schoolverlaters in het MBO als percentage van het aantal deelnemers 11% 10% 9% 8% 7% 6% 5% 2006/2007 2007/2008 2008/2009 2009/2010 2010/2011 Arnhem/Nijmegen Gelderland Nederland Bron: VSV-verkenner, Ministerie van OCW In het schooljaar 2006/07 was het percentage vroegtijdig schoolverlaters vanuit het MBO in de stadsregio Arnhem/Nijmegen 10,2% (cijfers voor alleen de regio Arnhem/ De Liemers zijn niet beschikbaar voor voortijdige schoolverlaters vanuit het MBO). In de provincie Gelderland en Nederland lagen deze percentages in dat schooljaar een stuk lager op respectievelijk 9,1% en 9,0%. In het schooljaar 2010/11 is het percentage voortijdige schoolverlaters in Arnhem/Nijmegen bijna1 procentpunt lager met 9,3%. Wel is er na de daling in 2008/09 weer een stijgende trend, waar die in de provincie en landelijk juist dalend blijft. Het percentage voortijdige schoolverlaters is in de provincie Gelderland is in het schooljaar 2010/11 met 1,2 procentpunt gedaald naar 7,8%. Het percentage vroegtijdig schoolverlaters in Nederland laat de grootste daling zien met 1,6 procentpunt naar 7,4% in 2010/11. Een overzicht van alle voortijdige schoolverlaters als percentage van het aantal leerlingen is wel beschikbaar voor de hele regio Arnhem/ De Liemers en voor de Liemers apart. Dat beeld ziet er als volgt uit. Voortijdige schoolverlaters als % aantal deelnemers 5,0% 4,5% 4,0% 3,5% 3,0% 2,5% 2,0% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Arnhem/ De Liemers De Liemers Gelderland Nederland Bron: provincie Gelderland De trend is vergelijkbaar met die in het MBO. In de hele regio zijn er relatief meer voortijdige schoolverlaters dan in De Liemers. De laatste jaren is de dalende tendens tot staan gekomen en loopt de lijn weer enigszins op. 33

Hoofdstuk 3 Discrepantieanalyse Vorig jaar is door CAB in samenwerking met de Rijksuniversiteit Groningen een onderzoek uitgevoerd naar de aansluiting van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt in Gelderland voor de jaren 2011-2015. Waar voor hogere en wetenschappelijke banen vaak een landelijke arbeidsmarkt geldt, is dat voor elementaire, lagere en middelbare beroepen juist een vrij lokale arbeidsmarkt direct rondom de woonplaats. Daarom is voor deze beroepsgroepen een discrepantieanalyse uitgevoerd op het niveau van de regio s zoals die ook in de regiorapporten wordt gehanteerd. 3.1 Arnhem/ De Liemers t/m middelbaar niveau De resultaten voor Arnhem/ De Liemers voor de beroepen t/m middelbaar niveau in 2012 en 2015 (alleen index) staan kort weergegeven in onderstaande tabel. Discrepantie tussen vraag en aanbod per beroepsgroep, regio Arnhem/De Liemers Vraag 2012 Aanbod 2012 Index 2012 Index 2015 1 Totaal elementaire beroepen 1.630 5.920 -- -- 24 Agrarisch 220 350 - - 26 Technisch 830 1.510 - - 28 Transport 520 1.480 -- -- 29 (Para)medisch 130 80 ++ ++ 31 Administratief, commercieel e.d. 1.880 2.750 - - 33 Beveiliging 200 140 + + 37 Verzorgend 820 1720 - - 2/3 Totaal lagere beroepen 4.600 8.030 - - 44 Agrarisch 190 180 0 0 46 Technisch 1.480 1.700 0 0 48 Transport e.d. 90 70 + 0 49 (Para)medisch 920 710 + ++ 51 Administratief, commercieel e.d. 2.980 3.090 0 0 53 Juridisch, bestuurlijk, beveiliging 260 200 + 0 55 Taalkundig, cultureel 110 160 - - 56 Gedrag en maatschappij 370 716 - - 57 Verzorgende e.d. 900 2.383 -- - 4/5 Totaal middelbare beroepen 7.360 9.299-0 1/5 Totaal elem., lagere, middelbare beroepen 13.590 23.249 - - Uitleg: --: zeer ruime arbeidsmarkt; krapte-index tussen 0 en 0,4 - : ruime arbeidsmarkt; krapte-index tussen 0,4 en 0,8 0: neutrale arbeidsmarkt; krapte-index tussen 0,8 en 1,2 +: krappe arbeidsmarkt; krapte-index tussen 1,2 en 1,6 ++: zeer krappe arbeidsmarkt krapte-index hoger dan 1,6 Op een krappe arbeidsmarkt is de vraag naar arbeid dus hoger dan het aanbod. 34

3.2 Gelderland In totaal is de arbeidsmarkt in Arnhem/ De Liemers voor elementaire, lagere en middelbare beroepen ruim te noemen, met enkele uitschieters. In aantallen gemeten is de arbeidsmarkt in Arnhem/ De Liemers in 2012 vooral krap in paramedische beroepen op middelbaar niveau. Voor administratieve en technische beroepen op middelbaar niveau in Arnhem/ De Liemers is de markt neutraal te noemen. Verder is er vooral sprake van een ruime arbeidsmarkt. Voor 2015 wordt in de middelbare transport beroepen en de middelbare juridische beroepen een verschuiving van krap naar neutraal voorzien en voor de middelbare paramedische beroepen een verschuiving van krap naar zeer krap. Verder is het beeld gelijk aan dat van 2012. Voor heel Gelderland zijn de cijfers voor 2012 uit de discrepantieanalyse als volgt. Vraag Aanbod Index 2012 Index 2015 1 Totaal elementaire beroepen 8.810 25.740 -- -- 24 Agrarisch 1.730 1.340 + + 26 Technisch 5.960 6.970 0 0 28 Transport 2.820 6.520 -- -- 29 (Para)medisch 670.370 ++ ++ 31 Administratief, commercieel e.d. 10.110 11.340 0 0 33 Beveiliging 850.480 ++ ++ 37 Verzorgend 4.420 6.540 - - 2/3 Totaal lagere beroepen 26.560 33.560 - - 44 Agrarisch 2.020.780 ++ ++ 46 Technisch 9.770 7.160 + + 48 Transport e.d. 440.230 ++ ++ 49 (Para)medisch 4.970 2.580 ++ ++ 51 Administratief, commercieel e.d. 15.070 13.030 0 0 53 Juridisch, bestuurlijk, beveiliging 1.140 810 + + 55 Taalkundig, cultureel 460 620 - - 56 Gedrag en maatschappij 1.910 2.580 0 0 57 Verzorgende e.d. 4.630 8.290 - - 4/5 Totaal middelbare beroepen 40.410 36.550 + + 62 Pedagogisch 4.170 2.710 + + 66 Technisch 1.800 1.310 + + 69 (Para)medisch 2.710 1.170 ++ ++ 71 Administratief, commercieel, 9.280 6.100 ++ ++ 75 economisch Taalkundig, cultureel e.d. 1.290 1.260 0 0 76 Gedrag en maatschappij e.d. 2.660 2.610 0 0 78 Managers e.d. 480 500 0 0 6/7 Totaal hogere beroepen 22.390 15.660 + + 82 Pedagogisch 1.630 830 ++ ++ 86 Technisch 750 420 ++ ++ 89 (Para)medisch e.d. 1.420 680 ++ ++ 91 Economisch, administratief e.d. 2.570 960 ++ ++ 93 Juridisch, bestuurlijk 1.320 520 ++ ++ 96 Gedrag en maatschappij e.d. 1.090 630 ++ ++ 98 Managers 1.110 750 ++ ++ 8/9 Totaal wetenschappelijke beroepen 9.890 4.790 ++ ++ Totaal 108.060 116.300 0 0 35

In bovenstaande tabel zijn ook de hogere en wetenschappelijke beroepen meegenomen. De confrontatie van vraag en aanbod, de discrepantieanalyse, laat zien dat de arbeidsmarkt nog vrij ruim is voor elementaire en lagere beroepen. Het gaat hierbij in 2012 om ca. 35.000 beschikbare banen en bijna 60.000 baanzoekers. Dus in grote lijnen een ruime arbeidsmarkt. Een uitzondering vormen lagere medische en lagere beveiligingsberoepen (leerlingverpleegkundigen, militairen). Voor de middelbare beroepen zijn vraag en aanbod qua aantallen goed op elkaar afgestemd. In 2012 is het aanbod zo n 40.000 middelbare banen en de vraag ca. 37.000. In 2015 moeten ruim 45.000 middelbare banen worden vervuld maar zijn er nog steeds 37.000 middelbare baanzoekers. De arbeidsmarkt voor middelbare beroepen wordt dus steeds iets krapper. Er blijkt vooral krapte te bestaan voor middelbare agrarische en beveiligingsberoepen. De arbeidsmarkt is nog ruim voor middelbare beroepen voor taalkunde, gedrag en maatschappij en verzorging. Echt krap wordt de arbeidsmarkt voor hogere en vooral voor wetenschappelijke beroepen. De vraag naar hogere beroepen zal in 2012 uitkomen op 22.000 banen, het aanbod op bijna 16.000 baanzoekers. Voor 2015 is dat resp. een vraag bijna 25.000 en een aanbod van ruim 15.000. De vraag naar arbeid stijgt nog wel tussen 2012 en 2015, maar dat het aanbod daalt. Met andere woorden, de arbeidsmarkt voor hogere beroepen in Gelderland wordt krapper. Ditzelfde geldt in nog sterkere mate voor de wetenschappelijke beroepen. In 2012 komt de vraag naar wetenschappelijke banen uit op 10.000 en is het aanbod van dat niveau nog geen 5.000 baanzoekers. In 2015 is dit verschil nog verder opgelopen met een arbeidsvraag van 11.600 banen en een aanbod van ongeveer 4.500 baanzoekers. In de hogere beroepen zit de krapte vooral in medisch personeel en in mindere mate in docenten en administratief personeel. De krapte voor basisschooldocenten zal in de komende jaren zelfs behoorlijk afnemen door de verwachte daling in het aantal basisschoolleerlingen. De markt voor personeel met een hogere opleiding op het vlak van taalkunde en gedrag en maatschappij relatief ruim, net als voor hogere (hbo) managers. Voor vrijwel alle wetenschappelijke beroepen is de arbeidsmarkt in Gelderland zeer krap te noemen. Echter, wetenschappelijke baanzoekers van buiten de provincie komen ook in Gelderland zoeken naar werk, net als voor beschikbare wetenschappelijke banen ook buiten de provincie wordt geworven. Dus voor wetenschappelijke banen geldt eigenlijk een nationale arbeidsmarkt. 36

3.3 Kwalitatieve vertaling In aanvulling op de discrepantieanalyse heeft het CAB in 2012 nog een kwalitatieve vertaling gemaakt, waarin de beroepen uit de discrepantieanalyse vertaald zijn naar MBO-opleidingen en naar clusters. Daarmee wordt een antwoord gegeven op de vraag; wat betekent de geconstateerde krapte in een bepaalde beroepsgroep in de discrepantieanalyse voor MBOopleidingen en clusters in de provincie Gelderland? Het resultaat van die kwalitatieve analyse gaf op provincieniveau een indicatie voor welke opleidingen en op welke niveaus een grote vraag ontstaat in de genoemde clusters en welk aanbod daar tegenover staat. Er is daarbij vooral naar het MBO-niveau gekeken, omdat mensen met een MBO-opleiding vaak in de buurt van hun woonplaats naar school gaan en ook in die buurt naar werk zoeken, terwijl studenten aan het HBO en de universiteit vaker bereid zijn verder te reizen en te verhuizen voor studie en werk. Hun mobiliteit is dus veel groter en dit maakt het voor deze groepen lastiger om vraag en aanbod op provinciaal niveau met elkaar te vergelijken. N.B. de in deze paragraaf vermelde werkgelegenheidscijfers zijn afkomstig van het PWE onderzoek 2011 en wijken dus af van de uitkomsten zoals weergegeven in hoofdstuk 2 die gebaseerd zijn op de uitkomsten van het PWE onderzoek 2012. De volgende clusters komen achtereenvolgend aan de orde: Energie en Milieutechnologie (EMT) Maakindustrie Logistiek en Transport Food (=Pieken in de Delta Food+WUR) Health (zorg en life sciences) Zorg (het zorggedeelte van de medische sector, eigenlijk geen cluster) 37

Cluster EMT De hoofdpunten uit de bevindingen voor dit cluster: Het cluster EMT beslaat 5,4% van de totale werkgelegenheid in de provincie Gelderland en is daarmee niet een hele grote speler wat betreft het aantal banen; De werkgelegenheid in het cluster EMT valt onder de technische beroepsgroep van de discrepantieanalyse. De opleidingen die gediplomeerden leveren voor het cluster EMT, zijn opleidingen die vallen onder de bedrijfstakken: o metaal, electro- & installatietechniek o proces-, milieu-, laboratoriumtechniek & fotonica. Er is nu en de toekomst sprake van grote krapte in de technische beroepsgroepen (middelbaar en hoger). Vertaald naar MBO geldt dit voor niveau 3 en 4 (deze sluiten aan bij de middelbare beroepen); De vraag naar arbeid in de middelbare technische beroepsgroep is relatief groot; De rol van schoolverlaters in het totale arbeidsaanbod op technisch, middelbaar niveau is relatief klein; De relatief grote vraag tegenover het relatief kleine aandeel schoolverlaters in het aanbod biedt kansen voor aanbieders van opleidingen op middelbaar technisch niveau; De opleidingen die aansluiten bij het cluster EMT leverden in 2011 4.686 gediplomeerden af. De meeste van hen komen uit de bedrijfstak metaal, electro- & installatietechniek. MBO-gediplomeerden ten behoeve van cluster EMT, 2011 Niveau Totaal 1 + 2 1.571 3 + 4 3.115 Totaal 4.686 Bron: DUO, bewerking CAB Het merendeel van de gediplomeerden, dat geschikt is voor het cluster EMT komt uit de bedrijfstak metaal, electro- & installatietechniek. Het gaat hier om ruim 89%. 38

Cluster Maakindustrie De hoofdpunten uit de bevindingen voor dit cluster: De maakindustrie beslaat 12% van de totale werkgelegenheid in de provincie Gelderland en is daarmee een grote speler wat betreft het aantal banen. De werkgelegenheid in de maakindustrie valt vooral binnen de technische beroepsgroep van de discrepantieanalyse. Alle opleidingen uit de bedrijfstakken: o carrosserie & autoschadeherstel, o hout & interieur, o metaal, electro- & installatietechniek, o proces-, milieu-, laboratoriumtechniek & fotonica en o motorvoertuigen-, tweewielertechniek & autohandel vallen onder de maakindustrie plus een aantal opleidingen uit de bedrijfstakken grafische beroepen en voedsel & leefomgeving. Er is nu en in de toekomst sprake van grote krapte in de technische beroepsgroepen (middelbaar en hoger). Vertaald naar MBO geldt dit voor niveau 3 en 4 (deze sluiten aan bij de middelbare beroepen. De vraag naar arbeid in de middelbare technische beroepsgroep is relatief groot. De rol van schoolverlaters in het totale arbeidsaanbod op technisch, middelbaar niveau is relatief klein. Ook hier geldt, dat de relatief grote vraag tegenover het relatief kleine aandeel schoolverlaters in het aanbod kansen biedt voor aanbieders van opleidingen op middelbaar technisch niveau. De opleidingen die aansluiten bij de maakindustrie leverden in 2011 9.988 gediplomeerden af. De meeste van hen komen uit de bedrijfstak metaal, electro- & installatietechniek. Dit geldt vooral voor niveau 3+4. MBO-gediplomeerden ten behoeve van cluster maakindustrie, 2011 Niveau Totaal 1 + 2 4.135 3 + 4 5.853 Totaal 9.988 Bron: DUO, bewerking CAB In totaal komen veruit de meeste gediplomeerden (42%) die geschikt zijn voor de maakindustrie uit de bedrijfstak metaal, electro- & installatietechniek Verdeling gediplomeerden voor maakindustrie, 2011 3% 11% 2% 0% 5% Niveau 1+2 35% 44% Carrosserie en autoschadeherstel Grafische beroepen Hout en interieur Metaal, elektro- en installatietechniek Motorvoertuigen- en tweewielertechniek en autohandel Proces-, milieu-, laboratoriumtechniek en fotonica Voedsel en leefomgeving Combinatie bedrijf 39

Cluster Logistiek & Transport De hoofdpunten uit de bevindingen voor dit cluster: Het cluster L&T beslaat 11% van de totale werkgelegenheid in de provincie en is daarmee relatief groot; De werkgelegenheid in het cluster L&T valt zowel onder de beroepsgroep transport e.d. als onder de beroepsgroep administratief, commercieel e.d. van de discrepantieanalyse; De MBO-opleidingen die gediplomeerden leveren die geschikt zijn voor het cluster L&T zijn te vinden in de bedrijfstakken o detailhandel, groothandel & internationale handel, mode & textiel, o horeca, toerisme & voeding, o transport & logistiek en o combinatiebedrijf Er is sprake van een krappe arbeidsmarkt in de middelbare transportberoepen en in de hogere en wetenschappelijke administratieve, commerciële en economische beroepen; De vraag naar arbeid in de middelbare transportberoepen is erg klein en in de beroepsgroep administratief, commercieel e.d. juist erg groot; De rol van schoolverlaters in het totale arbeidsaanbod in de middelbare transportberoepen is redelijk groot en in de beroepsgroep administratief, commercieel, e.d. juist relatief klein; Er liggen kansen voor opleidingen in de richting administratief, commercieel e.d. De opleidingen die aansluiten bij het cluster L&T leverden in 2011 3.170 gediplomeerden af. De meeste van hen komen uit de bedrijfstak detailhandel, groothandel & internationale handel, mode & textiel, dit geldt vooral voor niveau 3+4 van het MBO. MBO-gediplomeerden ten behoeve van cluster L&T, 2011 Niveau Totaal 1 + 2 1.132 3 + 4 2.082 Totaal 3.170 Bron: DUO, bewerking CAB++ Verdeling gediplomeerden voor cluster L&T, 2011 2% 23% Niveau 1+2 11% 1% Niveau 3+4 0% 32% 56% 76% Detailhandel, groothandel en internationale handel, mode en textiel Transport en logistiek Horeca, toerisme en voeding Combinatie bedrijf 40

Cluster Food De hoofdpunten uit de bevindingen voor dit cluster: Het Food-cluster beslaat 4% van de totale werkgelegenheid in de provincie Gelderland en is daarmee relatief klein; De werkgelegenheid in het Food-cluster valt zowel onder de technische beroepsgroep als onder de beroepsgroep administratief, commercieel e.d. van de discrepantieanalyse; Er is sprake van een krappe arbeidsmarkt in de middelbare, hogere en wetenschappelijke technische beroepen en in de hogere en wetenschappelijke administratieve, commerciële en economische beroepen; De gediplomeerden die geschikt zijn voor het Food-cluster zijn afkomstig uit de bedrijfstakken o metaal, electro- & installatietechniek o motorvoertuigen-, tweewielertechniek & autohandel en o proces-, milieu-, laboratoriumtechniek & fotonica De vraag naar arbeid in zowel de middelbare technische beroepsgroep als de beroepsgroep administratief, commercieel e.d is relatief groot; De rol van schoolverlaters in beide beroepsgroepen is relatief klein; Ook hier liggen kansen voor opleidingen op middelbaar niveau in de richtingen techniek en administratief, commercieel; De opleidingen die aansluiten bij het cluster L&T leverden in 2011 6.978 gediplomeerden af. De meeste van hen komen uit de bedrijfstak metaal, electro- & installatietechniek. MBO-gediplomeerden ten behoeve van Food-cluster, 2011 Niveau Totaal 1 + 2 2.395 3 + 4 4.583 Totaal 6.978 Bron: DUO, bewerking CAB Verdeling gediplomeerden voor Food-cluster, 2011 41

Cluster Health Een samenvatting van de bevindingen voor dit cluster: Het Health-cluster beslaat 1,9% van de totale werkgelegenheid in de provincie Gelderland en is daarmee relatief klein; De werkgelegenheid in het Health-cluster valt zowel onder de technische als de (para)medische beroepsgroep van de discrepantieanalyse; De opleidingen die gediplomeerden leveren die geschikt zijn voor het Health-cluster, bevinden zich in de bedrijfstakken o gezondheidszorg, dienstverlening, welzijn & sport (alleen apothekersassistente), o metaal, electro- & installatietechniek en o proces-, milieu-, laboratoriumtechniek & fotonica. Er is sprake van een krappe arbeidsmarkt in de middelbare, hogere en wetenschappelijke technische beroepen en op alle niveaus in de (para)medische beroepen; De vraag naar arbeid in de middelbare technische beroepsgroep is relatief groot, in de (para)medische beroepsgroep is sprake van een gemiddelde vraag; De rol van schoolverlaters in de middelbare technische beroepsgroep is relatief klein en in de (para)medische beroepsgroep juist relatief groot; De relatief grote vraag tegenover het relatief kleine aandeel schoolverlaters in het aanbod biedt ook binnen dit cluster kansen voor aanbieders van opleidingen op middelbaar technisch niveau; De opleidingen die aansluiten bij het Health-cluster leverden in 2011 3.167 gediplomeerden af. Het overgrote merendeel komt uit de bedrijfstak metaal, electro- & installatietechniek MBO-gediplomeerden ten behoeve van Health-cluster, 2011 Niveau Totaal 1 + 2 1.044 3 + 4 2.123 Totaal 3.167 Bron: DUO, bewerking CAB Verdeling gediplomeerden voor Health-cluster, 2011 1% Niveau 1+2 99% Gezondheidszorg, dienstverlening, welzijn en sport Metaal, elektro- en installatietechniek Proces-, milieu-, laboratoriumtechniek en fotonica 42

Sector Zorg Een samenvatting van de bevindingen voor dit cluster: De zorgsector beslaat 17% van de totale werkgelegenheid in de provincie Gelderland en is daarmee een grote sector; De werkgelegenheid in de zorgsector valt grotendeels onder de (para)medische beroepsgroep van de discrepantieanalyse, een deel valt onder de beroepsgroep verzorgende e.d. ; De MBO-opleidingen die gediplomeerden leveren die geschikt zijn voor de zorg bevinden zich allemaal in de bedrijfstak gezondheidszorg, dienstverlening, welzijn en sport. Er is sprake van een krappe arbeidsmarkt in de lagere, middelbare, hogere en wetenschappelijke (para)medische beroepen en van een ruime arbeidsmarkt in de verzorgende beroepen; De vraag naar arbeid in zowel de (para)medische als de verzorgende beroepsgroep is gemiddeld te noemen; De rol van schoolverlaters in zowel de middelbare (para)medische als verzorgende beroepsgroep is groot; De gemiddelde vraag tegenover het relatief grote aandeel schoolverlaters in het totale aanbod maakt de krapte in de (para)medische beroepsgroepen vrij serieus. Opleidingen zouden hun rol in het aanbod verder kunnen vergroten, bijvoorbeeld door de omscholing van werklozen; De opleidingen die aansluiten bij de zorgsector leverden in 2011 4.194 gediplomeerden af. MBO-gediplomeerden ten behoeve van zorgsector, 2011 Niveau Totaal 1 + 2 2.117 3 + 4 2.077 Totaal 4.194 Bron: Duo, bewerking CAB 43

Bijlage 1 Begrippenlijst Beroepsbevolking: de mensen die minstens 12 uur per week werken (de werkzame beroepsbevolking) plus de mensen die actief op zoek zijn naar een baan van minstens 12 uur per week (de werkloze beroepsbevolking). Bruto participatiegraad: het aandeel van de (werkzame en werkloze) beroepsbevolking in de potentiële beroepsbevolking. MBO niveau 1: eenjarige Assistentenopleiding MBO niveau 2, tweejarige basisberoepsopleiding (startkwalificatie) MBO niveau 3, driejarige vakopleiding MBO niveau 4, vierjarige middenkader- of specialistenopleiding Netto participatie graad: het aandeel van de werkzame beroepsbevolking in de potentiële beroepsbevolking. Niet werkende werkzoekenden (NWW): alle werkzoekenden die ingeschreven staan bij het UWV WERKbedrijf én die niet werken of minder dan twaalf uur per week werken. Participatiewet (PW): In de Participatiewet (beoogde invoerdatum 1-1-2014) voegt het kabinet Rutte 2 de Wet werk en Bijstand, de Wet sociale werkvoorziening en een deel van de Wajong samen. Pendel: Eenmaal in de vier jaar wordt het PWE-werkgelegenheidsonderzoek uitgebreid met een vraag over de herkomst (de woonplaats) van de medewerkers bij het bedrijf. Potentiële beroepsbevolking: de bevolking in de leeftijd van 15 tot en met 64 jaar. Wet arbeidsongeschiktheidsverzekering (WAO): Wet op de arbeidsongeschiktheidsverzekering, in 2006 vervangen door de WIA. VMBO BL (Basisberoepsgerichte leerweg) De basisberoepsgerichte leerweg bereidt leerlingen uitsluitend voor op de basisberoepsopleidingen in het mbo (niveau 2). Deze leerweg kunnen leerlingen kiezen als ze heel praktisch ingesteld zijn. Leerlingen kunnen in deze leerweg een leer-werktraject volgen (leren en werken). Een groot deel van het onderwijs volgen ze buiten school in een leerbedrijf. 44

VMBO KL (Kaderberoepsgerichte leerweg) De kaderberoepsgerichte leerweg is voor leerlingen die het liefst kennis opdoen in de praktijk. Deze leerweg bereidt de leerling voor op de vakopleidingen en middenkaderopleidingen in het mbo (niveau 3 en 4). VMBO GL (Gemengde leerweg) Leerlingen kunnen de gemengde leerweg kiezen als ze weinig moeite hebben met studeren en zich willen voorbereiden op bepaalde beroepsopleidingen. Deze leerweg bereidt voor op de vakopleidingen en middenkaderopleidingen in het mbo (niveau 3 en 4). VMBO TL (Theoretische leerweg) Leerlingen kunnen de theoretische leerweg kiezen als ze weinig moeite hebben met studeren en nog geen specifieke beroepsopleidingen wil kiezen. De theoretische leerweg bereidt de leerling voor op de vakopleidingen en de middenkaderopleidingen (niveau 3 en 4) in het mbo. Soms kan een leerling ook doorstromen naar de havo. Havo-scholen kunnen hiervoor zelf regels opstellen. Wet arbeidsongeschiktheidsvoorziening jonggehandicapten (Wajong): wettelijke voorziening in de financiële gevolgen van langdurige arbeidsongeschiktheid van mensen die geen aanspraak kunnen maken op de WAO omdat er geen arbeidsverleden is opgebouwd. Dit zijn mensen die arbeidsongeschikt zijn op de dag dat zij 17 jaar worden, of na hun 17e jaar arbeidsongeschikt worden én een opleiding/studie volgen Werkloosheidswet (WW): de wet heeft tot doel werknemers te verzekeren tegen de financiële gevolgen van werkloosheid. De wet voorziet in een uitkering die gerelateerd is aan het laatstverdiende inkomen uit dienstbetrekking. De duur van de uitkering is afhankelijk van het arbeidsverleden van de verzekerde. Het Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen (UWV) beoordeelt of men voor een WW-uitkering in aanmerking komt Wet werk en bijstand (WWB): wettelijke sociale voorziening die op 1 januari 2004 in werking is getreden ter vervanging van de Algemene bijstandswet (ABW), de Wet inschakeling werkzoekenden (WIW) en het Besluit In- en Doorstroombanen (ID-banen). Wet Werk en Inkomen naar Arbeidsvermogen (WIA): de WAO is in 2006 vervangen door de WIA. De WAO had als doel om personen in loondienst te verzekeren van een loonvervangende uitkering bij langdurige arbeidsongeschiktheid (langer dan een jaar). Verandering is dat bij de WIA werken naar vermogen centraal staat en ook beloond wordt. 45

Bijlage 2 POA- en COROP-gebieden 46