Zit u nog wel goed? Informatieboekje voor zorgverleners over veelvoorkomende zitproblemen bij ouderen en hoe je deze kunt voorkomen of zelfs verhelpen.
De beste zithouding is Goed zitten is belangrijk voor lijf en leden. Vooral wanneer veel tijd zittend wordt doorgebracht. Want zitten is belastend voor het menselijk lichaam en langdurig verkeerd zitten kan veel gezondheidproblemen veroorzaken of verergeren. De beste zithouding is de volgende is dan ook een gevleugelde uitspraak. Maar van houding veranderen is niet altijd gemakkelijk, wanneer je te maken hebt met verminderde spierkracht. En al helemaal niet wanneer iemand zit in een stoel of bank die te laag of te diep is, waar je niet goed uit kunt opstaan. 2
is de volgende Zitproblemen herkennen en verhelpen Er zijn veel verschillende zitproblemen te identificeren. We behandelen de meest voorkomende, zodat u ze beter kunt herkennen en weet hoe ze verholpen kunnen worden. Onderuitzakken Een belangrijk en veelvoorkomend zitprobleem is onderuitzakken in een stoel of bank. Hoe herken je onderuitzakken? Je kunt dit fysiek waarnemen door goed te kijken naar de lichaamshouding hoe iemand zit. Er is dan geen sprake van steun in de onderrug, men zit niet tegen de rugleuning aan Wat veroorzaakt onderuitzakken? Onderuitzakken treedt in principe bij iedereen op, wanneer men zit in een zitmeubel dat te diep is of bij te lage armleuningen. Of bij een te hoge zitting wanneer men niet goed met de voeten bij de grond kan. Dit komt door de zwaartekracht, die continue aan ons lichaam trekt. Wat is het gevolg van onderuitzakken? Mensen met voldoende spierkracht corrigeren dit automatisch na enige tijd, omdat onderuitzakken op een gegeven moment oncomfortabel wordt. Mensen met verminderde spierkracht kunnen dat niet altijd, waardoor weefselirritatie optreedt wat kan uitmonden in decubitus (= beschadiging van de huid en/of het onderliggende weefsel). Wanneer decubitus is opgetreden is dit heel lastig om te bestrijden en kan het snel verergeren, wat zeer pijnlijk is. Het is belangrijk om dit te allen tijde te voorkomen. Hoe voorkom je onderuitzakken? Wanneer een zitmeubel precies past bij de lichaamsbouw van de persoon die erin zit, is de neiging tot onderuitzakken het minst. Verderop in deze uitgave leggen we uit welke maten dit betreft. Daarnaast is het van belang dat immobiele personen die langdurig zitten, regelmatig wat naar achteren gekanteld kunnen worden. Kantelen betekent dat de zitting en de rugleuning van het zitmeubel gelijktijdig naar achteren wordt versteld. Wanneer alleen de rugleuning naar achteren wordt versteld ontstaat er een schuifkracht en wordt onderuitzakken juist veroorzaakt. 3
Voorover gebogen zitten met bolle rug Veel ouderen zitten thuis op een eetkamerstoel of op de bank, voorover gebogen met bolle rug. Hoe herken je voorover gebogen zitten met bolle rug? Je kunt dit fysiek waarnemen door goed te kijken naar de lichaamshouding hoe iemand zit. Wat veroorzaakt het voorover gebogen zitten? Bij sommige ouderen zijn door botontkalking de wervels wat ingezakt waardoor een zogenaamde kyfose ontstaat (bolle rug). Dit wordt versneld wanneer mensen langdurig voorover gebogen zitten. Het ontstaat wanneer er geen armleuningen aanwezig zijn of wanneer de armleuningen te laag zijn. Armen wegen 10% van ons totale lichaamsgewicht. In een zithouding moeten deze ondersteund worden. Wanneer de armleuningen te laag zijn zit je automatisch voorovergebogen met bolle rug, zodra je de armen op de te lage armleuningen legt. Wanneer iemand op een bank zit zonder armleuningen, worden de armen op de schoot gelegd. Ook dat kan alleen wanneer je enigszins voorover buigt. Wat is het gevolg van voorover gebogen zitten met bolle rug? Voorover gebogen zitten is slecht voor de rug omdat de wervelkolom die van nature een S-vorm heeft, in een C-vorm wordt gedwongen. Zo ontstaat lange tijd teveel druk op de tussenwervelschijven, waardoor rugklachten kunnen ontstaan. Ook worden de nek en de schouders overmatig belast, wat tot klachten zal lijden als de nek- en schouderspieren teveel worden opgerekt. Een ander negatief gevolg van voorover gebogen zitten is dat de ademhaling wordt bemoeilijkt, wat kan leiden tot kortademigheid. Ook is het voorover gebogen zitten niet bevorderlijk voor de spijsvertering. Kortom, belangrijk om dit te voorkomen! Hoe voorkom je voorover gebogen zitten met bolle rug? Wanneer de armleuningen van een stoel op de juiste hoogte zijn voor een persoon, dan houden deze de persoon automatisch goed rechtop. Om de natuurlijke S-vorm van de wervelkolom goed te ondersteunen, is het ook belangrijk dat er een goede zgn. lendensteun aanwezig is in de rugleuning van een stoel. Verderop in deze uitgave leggen we uit hoe voor iemand de goede armondersteuning en lendensteun kan worden bereikt. 4
Scheef zitten door balansproblemen Veel ouderen hebben balansproblemen waardoor ze de neiging krijgen om snel scheef te zakken Hoe herken je balansproblemen? Je kunt dit herkennen door fysieke waarneming van de lichaamshouding hoe iemand zit: men hangt dan overmatig naar één kant. Wat veroorzaakt balansproblemen? Vaak ligt er een neurologische oorzaak ten grondslag aan het scheef zakken van mensen. Je ziet het bijvoorbeeld vaak bij mensen met Parkinson. Ook mensen die een CVA (beroerte, hersenbloeding of herseninfarct) hebben gehad, hebben balansproblemen en de neiging om scheef te zakken. Wat is het gevolg van balansproblemen? Scheef zitten is enorm belastend voor het menselijk lichaam. De rugspieren kunnen bij langdurig scheef zitten aan één kant worden verkort. Die verkorte gespannen rugspieren geven naast pijnklachten ook weer belasting op de wervelkolom, waardoor er op een gegeven moment klachten in de rug of uitstraling naar het been kunnen ontstaan. Hoe voorkom je balansproblemen? Om scheef zakken tegen te gaan zijn armleuningen op de juiste hoogte van groot belang. Daarnaast kun je iemand goed en comfortabel zittend recht houden met een goede, passende zijondersteuning geïntegreerd in de rugleuning van een stoel. Ook door gebruik te maken van een kantelverstelling waarbij de zitting en de rugleuning samen naar achter kantelen, wordt de neiging om scheef te zakken tegengegaan. 5
Bewegingsbeperking in heup en/of knie Veel ouderen krijgen met het stijgen der jaren last van bewegingsbeperking in heup en/of knie. Hoe herken je bewegingsbeperking in heup en/of knie? Je kunt dit herkennen door te kijken naar hoe iemand loopt en door te vragen of iemand last heeft van de gevolgen ervan. Wat veroorzaakt bewegingsbeperking in heup en/of knie? De belangrijkste veroorzaker bij ouderen is arthrose. Ook een val of slijmbeursontsteking kan eraan ten grondslag liggen. Wat is het gevolg van bewegingsbeperking in heup en/of knie? Het belangrijkste gevolg is pijn bij het zitten. Andere belangrijke gevolgen bij ouderen zijn het doorzakken bij het lopen, en slapende, tintelende benen (doordat zenuwen worden afgekneld). Ook wordt opstaan uit een bank of stoel lastiger. Hoe beperk je de vervelende gevolgen van bewegingsbeperking in heup en/of knie? Dit kun je doen door een stoel met een zogenaamde arthrodese zitting. Hierbij staat de helft van de zitting naar beneden, waardoor de druk op het aangedane been afneemt (zie foto). 6
Moeite met opstaan Veel ouderen hebben moeite met het gaan zitten en opstaan uit een zitmeubel. Wanneer dit steeds lastiger wordt, ontstaat er valgevaar. Hoe herken je moeite met opstaan? Een belangrijke graadmeter is dat mensen het zo min mogelijk doen. Ze blijven liever zitten. Wanneer ze opstaan zie je dat dit veel kracht en moeite kost. Wat veroorzaakt moeite met opstaan? Verminderde spierkracht is de grootste veroorzaker voor het minder goed kunnen opstaan en gaan zitten. Ook gewrichtsproblemen met knie en heup maken dit moeilijker. Wat is het gevolg van moeite met opstaan? Wanneer knieën en heupen worden overbelast, ontstaat er valgevaar. Ook is men niet altijd op tijd bij het toilet, wanneer er moeite is met opstaan. Hoe voorkom je moeite met opstaan en gaan zitten? Het is veel gemakkelijker opstaan en gaan zitten in een stoel met uitstekende armleuningen met een passende zithoogte, dan bijvoorbeeld uit een laag en diep bankstel. Wanneer ook dit niet meer goed gaat, dan is een fauteuil met een elektrisch bedienbare sta-oplift (ook wel sta-opstoel genoemd) een heel goed hulpmiddel om zelfstandig mobiel te kunnen blijven in de thuissituatie. 7
Aangepaste stoel via d Wanneer de zitproblematiek van dusdanig aard is, dat deze niet kan worden opgelost met een stoel die aan normale ergonomische eisen voldoet en er speciale aanpassingen nodig zijn zoals bijvoorbeeld een specifieke polstering, een arthrodese zitting of pelottes voor zijwaartse steun, dan kan er een aangepaste stoel worden aangevraagd bij de zorgverzekeraar. Dit kan bijvoorbeeld aan de orde zijn bij ernstige rompbalansproblemen, ernstige kyfose en/of scoliose en bewegingsbeperking aan heup of knie. Om deze aan te vragen is een schriftelijke verklaring van een behandelend arts of ergotherapeut noodzakelijk. Het is van groot belang dat de voorschrijvend arts of ergotherapeut de zitproblematiek en de benodigde individuele aanpassingen aan zitting en/of rugleuning helder verwoordt en ook aangeeft, waarom de zitproblemen niet met een stoel die voldoet aan normale ergonomische eisen kunnen worden gecompenseerd. Vaak komt er iemand aan huis om de aanvraag te beoordelen en vindt er een zogenaamde passing plaats. Vervolgens duurt het even voordat de aanvraag behandeld is bij de zorgverzekeraar. Na goedkeuring duurt het nog een aantal weken om de stoel te vervaardigen en af te leveren. Men krijgt de aangepaste stoel dan voor onbepaalde tijd gratis in bruikleen. 8
de zorgverzekeraar Zelf aanschaffen of huren Wanneer iemand niet in aanmerking komt voor verstrekking van een aangepaste stoel via de zorgverzekeraar of men toch liever zelf de regie in handen wil houden, dan bestaat er in Nederland op vele plaatsen de mogelijkheid om een stoel op maat aan te schaffen of te huren. Hieronder alle zaken waar men op moet letten. 5 basisvoorwaarden voor een goede zithouding 1. De juiste zithoogte Vaak denken mensen dat ze extra hoog moeten zitten om gemakkelijk te kunnen opstaan. Bij een te hoge zit is het opstaan echter even moeilijk als 1 bij een te lage zit. Doordat men moeilijk met de voeten bij de grond kan komen, moet men enorm veel kracht in de armen hebben om gemakkelijk op te staan. Daarbij komt dat houdingsvariatie (gaan verzitten) hierdoor moeilijker wordt. Een te hoge zitting kan bovendien de beenzenuwen afknellen, wat slapende benen veroorzaakt. Bij een te lage zitting neemt de rug automatisch een ronde vorm aan. U kunt dit zelf controleren door te gaan zitten en van één been de knie op te trekken. U voelt dan dat uw rug vanzelf gaat bollen. Een te lage zitting kan tevens afknelling van de darmen (opgeblazen gevoel, slechte stoelgang) en ademhalingsmoeilijkheden veroorzaken. Let op: de juiste zithoogte wordt bereikt wanneer de benen in een hoek van 90 op de grond staan. Een platte hand moet tussen de bovenkant van uw knieholte en de zitting kunnen worden geschoven. 2. De juiste zitdiepte De zitdiepte van de meeste bankstellen is te diep. Vanuit het oogpunt van vormgeving worden bankstellen standaard vervaardigd met een zitdiepte van 53/54 cm. Een te diepe zitting veroorzaakt echter altijd onderuitzakken. Dit heeft een bolle rug tot gevolg en maakt het opstaan en gaan verzitten moeilijker. 2 Let op: zorg ervoor dat het lichaam goed aansluit op de onderkant van de rugleuning van de stoel. Als een platte hand verticaal tussen de binnenkant van de knieholte en de zitting kan worden geplaatst, dan is de zitdiepte juist. 9
3. De juiste armleggerhoogte Armen wegen 10% van het lichaamsgewicht. Om goed uit te kunnen rusten, moeten ook de armen worden ondersteund. Wanneer de armleggers te laag zijn, 3 gaan mensen automatisch onderuit zakken om de armen op de armleggers te laten steunen. Gevolg: een bolle rug. Ook gaan ze vaak op één van de armleggers hangen, waardoor ze scheef in de stoel zitten. Te hoge armleggers, waarbij de schouders overdreven zijn opgetrokken, kunnen krampen in hals en nek veroorzaken. Indien er maar 1 armlegger aanwezig is, gaat men altijd scheef zitten. Let op: bij de juiste armleggerhoogte zijn de schouders recht en leunen de armen in een hoek van 90 op de armleggers. 4. De juiste lendenondersteuning Hoewel elke wervelkolom een licht gebogen S-vorm heeft, is de gedetailleerde vorm van iedere wervelkolom uniek. Bij het zitten treden er vooral op de lendenwervels zeer grote belastingen op. 70 tot 80% van de rugklachten vindt hier zijn oorsprong. Omdat de romplengte en de kromming van de wervelkolom van persoon tot persoon sterk verschillen, moet zowel de hoogte als de dikte van de lendensteun instelbaar zijn. 4 Let op: de lendensteun moet op de juiste hoogte en dikte kunnen worden ingesteld om de individuele lendenholling goed te ondersteunen. 5. De juiste zithoek De juiste zithoek is van groot belang. Bij een te schuine hoek tussen de rugleuning en de zitting, treden er afschuifkrachten op. Daardoor gaat men onderuit zakken en is de ondersteuning niet meer optimaal. Dit effect treedt onder andere op bij stoelen waarvan uitsluitend de rugleuning naar achteren kan worden versteld. 5 Let op: de juiste zithoek is een vaste waarde van tussen de 95 en 105. Bij een schuinere rug zakt men automatisch onderuit. 10
De juiste verstelbewegingen Bij de aanschaf van een verstelbare fauteuil is het van groot belang dat de verstelbewegingen de natuurlijke biomechanische draaipunten van het lichaam volgen. Belangrijk zijn daarbij de verstelling van de beenondersteuning, de juiste relaxverstellingen en de opstabeweging. Beenondersteuning Door de benen te laten steunen op een beensteun komen deze s avonds goed tot rust. Let er goed op dat de benen altijd in gebogen houding op de beensteun liggen, om overstrekking van de knieën en druk op de onderrug te voorkomen. Kantelverstelling De beste manier om te relaxen is door gebruik te maken van een zogenaamde kantelverstelling. Daarbij worden zitting èn rugleuning te samen tegelijkertijd naar achteren bewogen. Hierdoor neemt de belasting op de rug drastisch af, wat een buitengewoon comfortabel gevoel geeft Ligpositie Bij het liggen valt de druk op de wervelkolom grotendeels weg. Dit is nodig voor het herstel van de tussenwervelschijven. Wanneer men plat op de rug ligt is de belasting al erg laag. Nog beter is de houding waarbij de benen, in gebogen positie, hoger liggen dan het hart. Dit wordt wel de zero gravity positie genoemd. Naast het bieden van de minst mogelijke belasting van het lichaam, ontspant deze houding de spieren en stimuleert hij de bloedcirculatie. Gemakkelijk opstaan Uit een stoel die past bij de lichaamsbouw, staat men veel gemakkelijker op. Indien dit door verminderde spierkracht nog steeds uitdagend blijft, kan een sta-opstoel daarbij helpen. Deze zorgt ervoor dat je met 1 druk op de knop als het ware uit de stoel wordt getild. Belangrijk is daarbij dat de staopstoel tijdens de sta-opbeweging naar achteren beweegt en niet naar voren. 11
Voorkom zitproblemen, uw cliënt vaart er wel bij! Dit informatieboekje wordt u aangeboden door Fitform in samenwerking met: Uw welzijn, onze passie! www.fitform.net