Fonologische therapie: kies de beste behandeling!



Vergelijkbare documenten
PEUTERS MET VERSTAANBAARHEIDSPROBLEMEN: WELKE BEHANDELING WERKT?

Therapiekeuze bij verstaanbaarheidsproblemen. Waarom dit onderwerp? Goed nieuws! Therapiekeuze bij verstaanbaarheidsproblemen

Siméa Nienke Lam de Waal, MA Dr. Annette Scheper

Wie maakt het klankverschil? Klankontwikkeling bij peuters (KoP) Esther Ottow MSc en Dr. Brigitta Keij Siméa-congres

Spraak & Taal Ambulatorium

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Twee jaar spraak en taal bij schisis Jansonius-Schultheiss, K. Link to publication

Wat is een specifieke taalontwikkelingsstoornis? dr Ellen Gerrits, logopedist Congres TaalStaal 9 november 2012 Koninklijke Auris Groep

Kenmerken van peuters met een taalontwikkelingsstoornis

Behandeling van spraak- en taalstoornissen bij kinderen met een cluster 2 indicatie

Laat kinderen met TOS niet in de kou staan: het belang van vroege signalering van taalontwikkelingsstoornissen

Audiologisch centrum, spraaktaalteam

Vroege spraak- en taalontwikkeling

Samen naar woorden zoeken

Evidence-based - Wat een feest! Ellen Gerrits Alle Taal Centraal 2014

Turks L. Verbeek & L. van der Zijden-Holstvoogd

Klankproductieproblemen: een fonologische benadering

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Twee jaar spraak en taal bij schisis Jansonius-Schultheiss, K. Link to publication

Vroegsignalering taalontwikkelingsstoornissen Symposium Het jonge kind

Stoornis of breder? De stoornis beschrijven De 5 aspecten in een handzaam schema! Casuïstiek Conclusie

AUDIOLOGISCH CENTRUM HOLLAND NOORD ALKMAAR. Het AC als centrum voor Spraaktaaldiagnostiek

3/07/2018. Anamnese en onderzoek. Verstaanbaarheid. Ruim onderzoek van kinderen met ernstige articulatieproblemen/ spraakklankstoornissen

Aantekeningen naar aanleiding van de workshop van Ellen Gerrits tijdens het congres TOS in Utrecht op 18 mei 2017

Artikels. Keywords. Inleiding: een korte historie. De Cyclische aanpak: essentiële aspecten

Diagnostiek en behandeling

Comprehensive Aphasia Test (CAT) CAT workshop juni Evy Visch-Brink

Zorgtraject na de neonatale gehoorscreening

WAT DOET DE LOGOPEDIST?

Papiamento M. Browne en L. van der Zijden-Holstvoogd

Logopedische behandeling bij kinderen met een schisis. in de basisschoolleeftijd

Auditieve verwerkingsproblemen

TAALSTOORNIS KINDEREN: PROBLEMEN MET DE PRODUCTIE VAN SPRAAKKLANKEN

De diagnostiek van vertelvaardigheid bij kinderen met een specifieke taalstoornis

Speakaboo. Een observatie-instrument voor de (spraak)ontwikkeling in de thuistaal. TOS-ASS Kennisdag, ,

Heeft u minimaal 28 vragen correct beantwoord, dan heeft u een voldoende behaald.

Inhoudsopgave. Deel 1. Achtergronden 21. (psycho-)linguïstische en (psycho-)akoestische factoren 29

Schema Afasie. 1 De logopedist neemt bij het vermoeden van een afasie de ScreeLing af, bij voorkeur binnen een week na de beroerte.

Diagnostiek en behandeling van vertelvaardigheid bij TOS: The state of art in NL

SMTA. Uitgangspunt SMTA. Innovaties in de Geriatrische Revalidatie Symposium UNO-VUmc Martine Verkade en Joost Hurkmans 1

Inhoud. DEEL 1 Theorie taal, lezen, TOS, leesstoornissen, dyslexie. DEEL 2 TOS: Diagnostiek en aanpak van technisch lezen en spellen

De inzet van robots in de behandeling van autisme. Bibi Huskens en Rianne Verschuur

Uitgangsvragen en aanbevelingen

Participatieproblemen bij kinderen met TOS/AVP

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Twee jaar spraak en taal bij schisis Jansonius-Schultheiss, K. Link to publication

SCHEMA AFASIE. Stap Methodisch handelen nr. Uitgangsvraag nr. Aanbeveling

Diagnostiek van spraaken taalstoornissen op het AC

De ernst van een spraakproductiestoornis. Spraakkenmerken en de impact op het dagelijks leven. Dag van de Logopediewetenschap 2016

Checklist: Lees- en spellingproblemen en meertaligheid

Taalherstel na intensieve revalidatie is beter te voorspellen: Wie wordt er beter van?

Adviesburo Comenius bestaat al ruim 20 jaar en is in Midden Nederland bij ouders, scholen en huisartsen inmiddels een begrip.

DIFFERENTIAALDIAGNOSTIEK TOS BIJ HET JONGE KIND

Hebben jonge kinderen met SLI een groter risico op dyslexie?

UvA-DARE (Digital Academic Repository) Twee jaar spraak en taal bij schisis Jansonius-Schultheiss, K. Link to publication

Wat je zegt ben je zelf De verhaalvlecht in de klas. Annette Scheper Katja Daamen Martina de Groot Margot Willemsen

Checklist: Lees- en spellingproblemen en meertaligheid

Het leren van Engels bij kinderen met TOS

The development of ToM and the ToM storybooks: Els Blijd-Hoogewys

Vandaag. Programma (webshop afasienet.com) Even voorstellen Ontvangst

Hardnekkige articulatiestoornissen bij schisis

Logopedie bij oudere kinderen

Vakgroep Spraak-, Taal- en Gehoorwetenschappen

Effectiviteit van een gestructureerde, fonologisch gebaseerde dyslexiebehandeling

1. ONDERZOEK. Voorwaarden bij onderzoek:

Uitdagingen bij de diagnostiek van spraaktaalstoornissen bij meertalige kinderen

Change Your Mindset! Petra Helmond & Fenneke Verberg Research & Development, Pluryn

Peuters met TOS in kaart gebracht

Ik heb vragen rond 'expressieve taalstoornis' of 'taalstoornis' alleen en begon nu wat te twijfelen of dat synoniemen zijn voor dysfasie of niet.

Deel 1 Gebruik van het computerprogramma Behandeldoelen tos. 2 Stappen bij het opstellen van een behandelplan 29

Dia 1. Dia 2. Dia 3. Aspecten van cognitief functioneren in Autisme Spectrum Stoornissen. Executieve functies en autisme (Hill, 2004)

I N D I C A T I E S T E L L I N G C L U S T E R 2

SPECIFIEK SPRAAKONDERZOEK AC AMERSFOORT

Taal en gedrag. Afke Posthuma, logopedist. NVLF congres Tine Mersmann

De Afname, Indexen en Subtests

Het Afasieteam. Gluren bij de buren 2 oktober Elsbeth Boxum

Vroegbehandeling van spraaken taalproblemen: een effectieve multidisciplinaire benadering

Effectstudie KLINc: Kinderen Leren Initiatieven Nemen in communicatie

Auditieve verwerkingsproblemen. Margreet Luinge, Margot Visser-Bochane, Ellen de Wit

Logopedie in het cluster 2 onderwijs

TOS ervaar en neem mee! SPO de Liemers

Regionaal Instituut voor Dyslexie

Inzicht in de behandeling van kinderen met taalontwikkelingsstoornissen

ATP. NVLF congres 18 november R. Bastiaanse M.M.V.M. Van Groningen-Derksen S. Nijboer M. Taconis N. Verwegen M.Zwaga

Ouders maken het verschil

Voorwoord. Kwaliteitskringproduct Beschrijvingen bij logopedische onderzoeken KK245 Woerden 2

Een gecompliceerde spraakstoornis: Casus Joris

Story Grammar Training

Doe mee met Schildpad en Aap

Klanken 1. Tekst en spraak. Colleges en hoofdstukken. Dit college

Taaltests. Limitatieve lijst RIZIV Preverb Fonologie Lexicon Semantiek Morfologie Syntaxis Prag Leeftijd Normen uitgave

Logopedie in het cluster 4 onderwijs

Achtergrondinformatie. Hoe is het beloop van vermoeidheid na kanker? Internationale literatuur Prevalentie: uitgezet tegen tijd sinds behandeling

Van Nul tot Taal. Doelgericht stimuleren van taal en communicatie

Executieve functies in vogelvlucht (met autisme als voorbeeld)

Inhoud. Voorwoord 1 0

Bestaat enkelvoudige dyslexie? Frank Wijnen & Elise de Bree Universiteit Utrecht SDN congres, Dyslexie 2.0

Slechthorende kinderen, horen ze er nog bij? Wat willen we gaan doen? Recente literatuur (1)

Uitnodiging. Noorddag logopedie -SPRAAK- Congres voor en door logopedisten op zaterdag 11 maart 2017 in Groningen

De behandeling van paniekstoornis

Protocol Project Uniforme signalering spraaktaalproblemen. kinderen INHOUD

Laag intensieve gedragstherapie voor kinderen met ASS en VB

Vertelvaardigheden bij kinderen met een specifieke taalontwikkelingsstoornis en zich normaal ontwikkelende kleuters

Transcriptie:

Fonologische therapie: kies de beste behandeling! Annelies Bron en Annette Scheper Spraak & Taal Ambulatorium (STA), Specialistische Zorg Kentalis Siméa, 10 april 2014

Fonologie, introductie 2

Fonologische stoornis, definitie Kinderen met een fonologische stoornis: kunnen klanken vaak wel maken, maar niet op de correcte manier gebruiken in woorden Fonologische vereenvoudigingsprocessen: Syllabestructuur processen Clusterreductie Finale consonant deletie Syllabe deletie Substitutieprocessen Fronting Backing Stopping Devoicing 3

Fonologische stoornis, subtypering Vertraagde fonologische ontwikkeling: normale fonologische processen, passend bij kinderen van jongere leeftijd Consistente afwijkende ontwikkeling: ongebruikelijke fonologische processen (o.a. backing, initiale consonantdeletie) Inconsistente afwijkende ontwikkeling: extreme variabiliteit in woordrealisaties 4

Diagnostiek en behandeling op de fonopoli (STA) Kortdurende, intensieve behandelvorm gericht op normaliseren van de fonologie 6 behandelochtenden 3 kinderen 2 individuele logopedische behandelingen, 1 groepsbehandeling Begeleiding van de ouders advies standaard logopedie V M specifieke fonologische therapie aangepaste logopedische behandeling N M 9 maanden 5

Specifieke fonologische therapie Stimuleren auditieve vaardigheden: gericht leren luisteren Fonologisch bewustzijn Vermogen om zich te richten op de klankstructuur van taal (van de Wetering & Bouwens, 2012) Stimuleren fonologische ontwikkeling Inzet van fonologische therapie Meta-linguïstisch bewustzijn stimuleren Begeleiding van ouders (communicatieve vaardigheden) Gebruik maken van principes Hanen, VIB en Korthagen aan de hand van videobeelden (werkwijze en schema Kentalis) 6

Klinisch linguïstisch onderzoek Fonologische analyse van het Nederlands (FAN, Beers, 1995) Optioneel: System Analysis Observation (Motor Speech Hierarchy) (PROMPT, Hayden, 2008) Nonwoordrepetitietaak (NWR, Rispens & Baker, 2012) Frog Story Test (Scheper & Blankestijn, 2013) CCC-2-NL (Geurts, 2007) PCC (Shriberg & Kwiatkowski, 1982) berekenen PMLU (Ingram, 2002) berekenen 7

Fonologische analyse van het Nederlands (FAN, Beers, 1995) Fonologische ontwikkeling van kinderen van 1;3 jaar-4;0 jaar Ook geschikt voor kinderen ouder dan 4 jaar (bij achterstand in de fonologische ontwikkeling) Spontane taal, 100 woorden bal baw Analyse: Klinkers Syllabe-initiale en syllabefinale consonanten Bepalen contrastgraad en fonologische leeftijd Procesanalyse: inzicht vereenvoudigingsprocessen 8

FAN-profiel, contrastgraad Acquired initial consonants [labial] [coronal] [dorsal] Acquired contrasts Degrees of complexity p- t- [labial] 1 m- n- j- [coronal] [sonorant] b- k- [dorsal] 2 s- x- h- [fricative] 3 f- w- [round] [front] 4 l- r- [lateral] [nasal] [rhotic] 5 d- 9

FAN-profiel, vereenvoudigingsprocessen Taalleeftijd 1;3-1;11 jaar 2;0-2;5 jaar 2;6-2;11 jaar 3;0-3;5 jaar 3;6-4;0 jaar PROCESSEN gem min-max gem min-max gem min-max gem min-max gem min-max Lettergreep Clusterreductie 8 2-17 5 Finale C deletie 1 5-20 11 Syllabe deletie 4 1-7 3 Reduplicatie 2 1-4 0 Assimilaties 2 0-5 3 Substituties Fronting 3 0-8 0 Gliding 4 1-7 2 Stopping 4 1-7 0 Devoicing 6 1-9 0 10

Taalleeftijd 1;3-1;11 jaar 2;0-2;5 jaar 2;6-2;11 jaar 3;0-3;5 jaar 3;6-4;0 jaar PROCESSEN gem min-max gem min-max gem min-max gem min-max gem min-max Lettergreep Clusterreductie 8 2-17 5 Finale C deletie 1 5-20 11 Syllabe deletie 4 1-7 3 Reduplicatie 2 1-4 0 Assimilaties 2 0-5 3 Substituties Fronting 3 0-8 0 Gliding 4 1-7 2 Stopping 4 1-7 0 Devoicing 6 1-9 0 11

System Analysis Observation (PROMPT, Hayden, 2008) Zeer matige beweeglijkheid articulatoren Hypotonie in aangezicht, vaak bolle wangen Onvoldoende kaakcontrole Hardnekkig spraakprobleem, beperkt klanksysteem Enkelvoudig spraakprobleem, hardnekkig, bijv. k-t vervanging Combinatie van bovenstaande signalen gecombineerde behandeling fonologische behandeling én PROMPT therapie 12

Nonwoordrepetitietaak (NWR, Rispens, 2009) Kinderen met een taalprobleem hebben een zwakker fonologisch korte termijngeheugen dan kinderen zonder taalprobleem (Rispens & Baker, 2012) Lengte van de woorden: 2, 3, 4, en 5 lettergrepen Fonotactische waarschijnlijkheid: helft hoog/helft laag 40 woorden: 10 van elke lengte Score: foutloos/niet foutloos Voorbeelden: luubuf (l), woezunim (l), liekoovoepar (h) 13

Frog Story Test (Scheper & Blankenstijn, 2013) Verteltaak aan de hand van een boek, bestaande uit 24 afbeeldingen zonder tekst Het kind bekijkt alle afbeeldingen en vertelt vervolgens het verhaal met de plaatjes erbij Inzetten van alle talige kennis op het gebied van taalgebruik, taalinhoud en taalvorm Analyse: Plotstructuur Zinslengte (MLU, MLUL5) Grammaticaliteit Complexiteit (bijzinnen en gebruik verledentijd) 14

Frog Story Test (Scheper & Blankenstijn, 2013) Voormeting (3;8 jaar) tie toen nappe. die oet han. titte daa. te hon nie in. no niet. die oet. die talle. tit too. an niet. hie moe. he tin toe te. Nameting (4;5 jaar) hond, tikke en jonge. tikke loopt da oet <hij> pot. waaloop. hij was ne-lopen. tu hing hij na een <xxx>. <ma> en <noe> toen hij een noen. toen. hond in een <xxx> pot tijke.. en hond hing hem lekke <hij xxx xxx>. toen <hing he jonge> hij jaan naa tikke noeke <me he jong> me he hond. 15

CCC-2-NL (NL versie Geurts, 2007) Children s Communication Checklist-2 Screening op communicatieve problemen en het identificeren van pragmatische problemen Differentiatie tussen pragmatische stoornissen in relatie tot ASS Ingevuld door (een van) de ouders Ervaring van communicatie in de thuissituatie 16

PCC (Shriberg & Kwiatkowski, 1982) Percentage Consonanten Correct: Indicator voor ernst van de stoornis Effect van therapie meten 100 woorden (zie FAN-analyse) Aantal correcte consonanten realisatie PCC = ------------------------------------------------------ x 100 Aantal consonanten doelwoord Milde stoornis >85% Mild-matig 65-85% Gematigd-ernstig 50-65% Ernstig <50% 17

PMLU (Ingram, 2002) Phonological Mean Length of Utterance: Het aantal correcte consonanten in relatie tot de lengte van de woorden van het kind Berekening: elke consonant en vocaal in een woord: 1 punt elke correcte consonant 1 punt delen door totaal aantal woorden bal: 3 punten (2 consonanten, 1 vocaal) baw: 1 punt (1 correcte consonant) totaal: 4 Totaal aantal woorden: Ingram (2002): 25 woorden Taelman, Durieux & Gilles (2005): 100 woorden (zie FAN-analyse) 18

Aanvullende diagnostiek Intelligentie: kinderen die de fonopoli bezoeken hebben een gemiddelde (non-verbale) intelligentie Neuropsychologische screening: er zijn geen aanwijzingen voor problemen op het vlak van aandacht, concentratie en werkhouding Audiologie: gehooronderzoek onderzoek naar auditieve verwerking: CAT of ATK 19

Effectstudie therapie fonopoli In welke mate profiteren kinderen met ernstige verstaanbaarheidsstoornissen van specifieke fonologische behandeling? Heeft een verbeterde fonologische ontwikkeling invloed op de ontwikkeling van andere taalvaardigheden, zoals zinslengte, grammaticaliteit, complexiteit en vertelvaardigheid? 20

Onderzoeksgroep Groep N leeftijd (gem) leeftijd (range) j/m Fonologie 44 4;8 3;5-6;7 30/14 Subgroep Frogstory 30 4;8 3;5-6;3 20/10 21

Grade of contrast Resultaten FAN Grade of contrast 6 5 4 3 2 1 pre post 0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Verschil voor- en nameting: significant 22

Resultaten FAN Fonologische vereenvoudigingsprocessen 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Fonologische processen CR FCD SD RED AS FR GL ST DEV pre post Afname significant: clusterreductie, finale consonant deletie, fronting en stopping 23

Percentage consonanten correct 1 Milde stoornis >85% 2 Mild-matig 65-85% 3 Gematigd-ernstig 50-65% 4 Ernstig <50% Vooruitgang is significant 24

Phonological mean length of utterance PMLU is een maat voor de complexiteit van de woordvorm Voormeting: 5.5 Nameting: 6.0 Groei: significant Nog geen vergelijking met een normgroep mogelijk 25

Vertelvaardigheid: MLU/MLUL5 Groei MLU / MLUL5 is significant Gemiddelde zinslengte (MLU) is bij nameting leeftijdsadequaat 26

Vertelvaardigheid: plotstructuur Groei plotscore is significant Plotscore is nog niet leeftijdsadequaat 27

Vertelvaardigheid: grammaticaliteit en complexiteit 70 60 50 ongrammaticaliteit Afname ongrammaticaliteit: significant minder ongrammaticale zinnen 40 30 20 pre post 10 0 1 complexiteit 8 6 Significante toename gebruik bijzinnen 4 2 0 1 pre post 28

Conclusie effectstudie Fonologische therapie heeft een gunstig effect op de fonologische ontwikkeling Een fonologische stoornis moet worden behandeld met fonologische therapie Wanneer de fonologische ontwikkeling vooruit gaat heeft dat effect op andere taalvaardigheden Na afloop van fonologische therapie is het belangrijk om in de behandeling te werken aan morfosyntactische vaardigheden en aan vertelvaardigheid 29

Therapiekeuze bij fonologische stoornissen Taalbegrip > 3;6 j Metalinguïstisch vermogen in ontwikkeling Ja Nee Gevarieerd klanksysteem Contrasten mogelijk Beperkt klanksysteem Weinig contrasten H&P Consistent foutenpatroon Inconsistent foutenpatroon H&P Geen gehoorproblemen Gehoorproblemen AVP H&P Metaphon H&P Bron, de Groot, Peters, Verheugt, Scheper & Bouwens, 2013 30

Wat zegt literatuur over therapiemethoden? Law, Garrett & Nye, 2004 Kinderen met een fonologische stoornis gaan vooruit door fonologische behandeling Dodd & Bradford, 2000, Crosbie et al. 2005 Consistent foutenpatroon: Metaphon Inconsistent foutenpatroon: Core Vocabulary Therapy PROMPT minst effectief voor kk met fonologische stn Crosbie et al. 2006 Core Vocabulary therapy is effectief voor kinderen met een inconsistente spraakstoornis 31

Wat zegt literatuur over therapiemethoden? Broomfield & Dodd, 2011 Interventies effectief vanaf leeftijd 3 jaar, kinderen met directe therapie gaan significant meer vooruit dan kinderen op de wachtlijst Pace, 2011 PROMPT lijkt effectief voor kinderen met cerebrale parese, mogelijk voor kinderen met ASS (niet/nauwelijks sprekend). Niet effectief voor kinderen met fonologische problemen. Law, et al., 2012 Spraak: vrijwel altijd goede resultaten, met werken aan fonologisch bewustzijn, liefst ook ondersteuning van ouders. 32

Wat zegt literatuur over therapiemethoden? Better Communication Research Programme What works (Law et al., 2012) (https://www.thecommunicationtrust.org.uk/whatworks) Beschrijvingen van therapieprogramma s en de effectiviteit 33

Behandeling: best practice Start zo vroeg mogelijk met directe therapie (Broomfield et al., 2011) Kies bij kinderen met een fonologisch probleem voor een fonologische behandelmethode Transfer naar spontane taal Betrek ouders bij de behandeling (Bowen & Cupples, 1999; Bron et al., 2007) Besteed ook aandacht aan fonologisch bewustzijn (Gillon, 2005) Kies een methode, en houd vol! (Bron, et al., 2013) 34

Take home message Een afgeronde fonologische ontwikkeling is de basis voor een goede taalvaardigheid. Kinderen hebben een goede taalvaardigheid nodig om te komen tot een adequate leesen leerontwikkeling. 35

Vragen en doorverwijzen Annelies Bron: a.bron@kentalis.nl Annette Scheper: a.scheper@kentalis.nl Aanmelden Spraak & Taal Ambulatorium: Aanmelding en Diagnostiek Kentalis aanmeldingeindhoven@kentalis.nl (040) 2646166 36

Bedankt voor uw aandacht