Klanken 1. Tekst en spraak. Colleges en hoofdstukken. Dit college

Transcriptie

1 Tekst en spraak Klanken 1 Representatie van spraak vereist representaties van gedeeltes die kleiner dan woorden zijn. spraaksynthese (tekst-naar-spraak) rijtje letters! akoestische golfvorm Ik mag hier best zitten hoor! Geen flauw idee! En zo gaat het verder... spraakherkenning akoestische golfvorm! rijtje letters Dit college Fonetiek en fonologie Klanken: termen, beschrijving, alfabet Syllabestructuur Eindige automaten en transducers Colleges en hoofdstukken 4 mei: Klanken 1 (Fonetiek, fonologie) Chapter 7, Chapter 2 6 mei: Woorden (Morfologie) Chapter 3 11 mei: Klanken 2 Chapter 11 (Meer fonologie)

2 Fonetiek vs fonologie Fonetiek: natuurwetenschappelijk studie van spraakklanken studie van het fysiologische produceren van talige geluid, zijn acoustische eigenschappen, en perceptie Fonologie: taalkundige studie van klanksystemen studie van van akoestische elementen van talen onder het woordniveau klanken, syllables, intonatie, rijm. Fonetiek: Drie soorten Articulatorische fonetiek productie door spraakorgaan Akoestische fonetiek natuurkundige eigenschappen Auditieve fonetiek waarneming Fonologie als kennissysteem Eerste betekenis: het klanksysteem van een taal. een verzameling klanken combinaties van klanken Component van het menselijk taalsysteem Fonologie als discipline Tweede betekenis: studie van het klanksysteem. Wat zijn de klanken van een taal? Hoe worden ze gecombineerd? Wat voor realisaties vinden we dan? Vakgebied van de taalkunde

3 Fonologie en creativiteit Oneindig gebruik van eindige middelen Een eindig assortiment van klanken Een eindig aantal regels om een onbeperkte verzameling vormen te maken Fonologie en fenomenen { a, b, k, r } - Mogelijke en onmogelijke woorden brak - kark - *rbak - Klankverandering brak - krab - krabben - crab - Meer klankvariatie, ook tussen sprekers kar - rak Fonologie in twee delen Nu (Klanken 1): Fonologische elementen en structuren Klanken Lettergrepen Automaten (finite state machines) en transducers Later (Klanken 2): Fonologische processen en regels Hoe klanken gerealiseerd worden Klanken: Fonen en segmenten Min of meer synonieme termen: klank, klanksegment, segment, foon = de opeenvolgende eenheden waarin je een woord kunt opdelen.

4 Fonetisch alfabet IPA: International Phonetic Alphabet Speciale symbolen om spraakklanken te kunnen noteren bang [!] the / thin ["] / ["] ten / net [t h ]/ [t ] IPA site: Met geluid: Letters en klanken Spelling verschilt van klankvorm eng versus [#!] taxi versus [t$ksi] teken versus [tek#n] ARPAbet: kleinere set met ASCII-symbolen Indeling van consonanten Plosive - obstructie van lucht in de spraakkanaal Nasal - lucht geblokkeerd door de tong - ontsnapt door de neus

5 Indeling van vocalen Nederlandse consonanten palataal Nederlandse klinkers Foneem Foneem: klank met een contrastieve waarde in een taal Elke taal heeft z n eigen verzameling fonemen (bv. /s/, /t/, /p/, /#/) Achter elkaar gezet om woorden te maken (bv. /st#p/,?, )

6 Minimale paren Fonemen zijn distinctief of contrastief: ze onderscheiden woorden Minimaal paar: een tweetal woorden dat slechts in één foneem verschilt /ten/ - /pen/! minimaal paar in het Engels, dus /t/ en /p/ twee Engelse fonemen /e./ als in [be.t] (beet) and /e:/ als in [be:r] (beer) geen Nederlandse fonemen, ze onderscheiden nooit tussen worden, bijv *[be:t] en *[be.r]. Realisering en allofonen Een foneem kan op verschillende manieren als klank gerealiseerd worden. Dit noemen we de varianten of allofonen van dat foneem. Vrije variatie: verschillende klankvarianten op één positie (bv. top, t h op, t s op, verschillende erren ) Waar komt de driehoek vandaan? T in het Engels

7 Complementaire distributie Vergelijk: wat, werk, duw, meeuw Labiodentale w: woordbegin Bilabiale w: woordeinde De twee w-klanken zijn in complementaire distributie: ze komen in verschillende omgevingen voor Engels: /stip/ - /t h Ip/ (na s / niet na s) Klanken: Notatie Fonemen: /p#st/ /st#p/ Realisering: [p h #st] [st#p] De Engelse /p/ heeft o.a. [p] en [p h ] als allofonen. De Nederlandse /ʋ/ heeft [ʋ] en [w] als allofonen. Syllaben: Groepering Een woord is meer dan een willekeurige reeks klanken. Elk woord kan verdeeld worden in een of meer lettergrepen of syllaben. ar.beids.ver.de.ling Punten of streepjes worden gebruikt om de lettergrepen te scheiden.

8 Syllaben: Structuur Een woord en ook een lettergreep: klomp Onset: kl Nucleus: o (meestal klinker) Coda: mp Rhyme: Nucleus + Coda (Zie boek voor boomstructuren) Syllaben: Taalverschillen Elke taal heeft z n eigen regels voor wat in onset, nucleus of coda kan (phonotactics) Nederlands: klomp, *sklomp, *klormp Endo: sukuul, kilaas, tiraam Engels: school, glass, drum strike > sutoraiku (Japans) Syllabe: Notatie Consonanten (medeklinkers) en vocalen (klinkers) afgekort als C en V Syllabestructuur kan als CV-patroon worden weergegeven: klomp CCVCC strike CCCVVCC > sutoraiku CV.CV.CV.V.CV Syllaben: Effect onset Bij het syllabificeren van een woord (in lettergrepen opdelen) wordt de onset gemaximaliseerd (onset maximization). katrol, frustratie, controle ka.trol, fru.stra.tie, con.tro.le Afhankelijk van de syllabestructuur van de taal in kwestie.