Fonologie. inleiding taalkunde 2012/13 30 mei 2013

Transcriptie

1 Fonologie inleiding taalkunde 2012/13 30 mei 2013

2 Tekst en spraak Representatie van spraak vereist representaties van gedeeltes die kleiner dan woorden zijn. spraaksynthese (tekst-naar-spraak) rijtje letters akoestische golfvorm spraakherkenning akoestische golfvorm rijtje letters

3 Dit college Fonetieken fonologie Klanken: termen, beschrijving, alfabet Syllabestructuur Fonologischeregels Beschrijvingvan fonologischeregels met FSTs

4 Fonetiek vs fonologie Fonetiek: natuurwetenschappelijk studie van spraakklanken studie van de akoestische eigenschappen van taalgeluid, en de productie en perceptie ervan. Fonologie: taalkundige studie van klanksystemen studie van de akoestische elementen van talen onder het woordniveau klanken, syllabes, intonatie, rijm.

5 Fonetiek: Drie soorten Articulatorische fonetiek productie door spraakorgaan Akoestische fonetiek natuurkundige eigenschappen Auditieve fonetiek waarneming McGurk-effect:

6 Fonologie als kennissysteem Eerste betekenis: het klanksysteem van een taal. een verzameling klanken regels voor de combinatie van klanken Component van het menselijk taalsysteem

7 Fonologie als discipline Tweede betekenis: studie van het klanksysteem. Wat zijn de klanken van een taal? Hoe worden ze gecombineerd? Wat voor realisaties vinden we dan? Vakgebied van de taalkunde

8 Fonologie en creativiteit Oneindig gebruik van eindige middelen Een eindig assortiment van klanken Een eindig aantal regels om een onbeperkte verzameling vormen te maken

9 Fonologie en fenomenen { a, b, k, r } -Mogelijke en onmogelijke woorden brak - kark - *rbak -Klankverandering brak - krab - krabben - crab -Meer klankvariatie, ook tussen sprekers kar - rak

10 Klanken: Fonen en segmenten Min of meer synonieme termen: klank, klanksegment, segment, foon = de opeenvolgende eenheden waarin je een woord kunt opdelen.

11 Fonetisch alfabet IPA: International Phonetic Alphabet Speciale symbolen om spraakklanken te kunnen noteren bang [ ] the/ thin [ð] / [θ] ten/ net [t h ]/ [t ] IPA site: Met geluid: ARPAbet: kleinere set met ASCII-symbolen

12 Letters en klanken Spelling verschilt van klankvorm eng versus [ε ] taxi versus [tαksi] teken versus [tek n]

13 Xhosa

14 Indeling van consonanten

15 Indeling van consonanten Manier van articulatie: hoe vloeit de lucht door het spraakkanaal?

16 Indeling van consonanten Plaats van articulatie: waar in de mond wordt de luchtstroom onderbroken?

17 Indeling van consonanten Stem ( voicing ): trillen de stembanden bij het produceren van de klank?

18 Indeling van vocalen

19 Indeling van vocalen Hoogte: hoeveel verticale ruimte is er tussen tong en gehemelte?

20 Indeling van vocalen Stand van de tong: voor of achter in de mond?

21 Indeling van vocalen Ronding: wat is de vorm van de lippen?

22 Nederlandse consonanten palataal

23 Nederlandse klinkers Tweeklanken: Geen echte tweeklanken:

24 Foneem Foneem: klank met een contrastieve waarde in een taal Elke taal heeft z n eigen verzameling fonemen (bv. /s/, /t/, /p/, /ε/) Achter elkaar gezet om woorden te maken (bv. /stεp/,?, )

25 Minimale paren Fonemen zijn distinctief of contrastief: ze onderscheiden woorden Minimaal paar: een tweetal woorden dat slechts in één foneem verschilt /ben/ - /pen/ minimaal paar, dus /b/ en /p/ twee Nederlandse fonemen /e:/ als in [bet] (beet) and / :/ als in [b :r] (beer) geen verschillende fonemen, ze onderscheiden nooit tussen woorden, bijv *[b :t] en *[ber].

26 Fonemen en allofonen Een foneem kan op verschillende manieren als klank gerealiseerd worden. Dit noemen we de varianten of allofonen van dat foneem.

27 Verschillen tussen talen Talen verschillen zowel in de foneeminventaris als in de mogelijke allofonen van elk foneem Bijvoorbeeld: de /l/

28 Complementaire distributie Vergelijk: wat, werk, duw, meeuw Labiodentale w: woordbegin Bilabiale w: woordeinde De twee w-klanken zijn in complementaire distributie: ze komen in verschillende omgevingen voor Engels: /stip/ - /t h Ip/ (na s / niet na s)

29 Vrije variatie Vrije variatie: verschillende klankvarianten op één positie (bv. verschillende erren, de /t/ in verschillende varianten van het Engels) Voice recognition elevator:

30 Klanken: Notatie Fonemen: /pεst/ /stεp/ Realisering: [p h εst] [stεp] De Engelse /p/ heeft o.a. [p] en [p h ] als allofonen. De Nederlandse / / heeft en als allofonen.

31

32 Syllaben: Groepering Een woord is meer dan een willekeurige reeks klanken. Elk woord kan verdeeld worden in een of meer lettergrepen of syllaben. ar.beids.ver.de.ling Punten of streepjes worden gebruikt om de lettergrepen te scheiden.

33 Syllaben: Structuur Lettergreep: onset + rhyme (Rhyme: nucleus + coda)

34 Syllaben: Taalverschillen Elke taal heeft z n eigen regels voor wat in onset, nucleus of coda kan (phonotactics) Nederlands: klomp, *sklomp, *klormp Endo: sukuul, kilaas, tiraam Engels: school, glass, drum strike > sutoraiku (Japans)

35 Syllaben: onset-maximalisatie Bij het syllabificeren van een woord (in lettergrepen opdelen) wordt de onset gemaximaliseerd (onset maximization). katrol, frustratie, controle ka.trol, fru.stra.tie, con.tro.le Afhankelijk van de syllabestructuur van de taal in kwestie.

36 Syllabe: Notatie Consonanten (medeklinkers) en vocalen (klinkers) afgekort als C en V Syllabestructuur kan als CV-patroon worden weergegeven: klomp CCVCC strike CCCVVC > sutoraiku CV.CV.CV.V.CV

37 Fonologische regels Welkallofoongebruiktwordthangtafvan de omgeving Bijvoorbeeld: de Gooise r in maar vs. maren ; de /n/ in pan vs. lanparty Hoe beschrijf je zo n regel?

38 Fonologische regels (2) Chomsky & Halle (1968), The Sound Pattern of English ( SPE ) Input: een foneem / / en een conditie op de omgeving Output: eenallofoon Voorbeeld: /n/ [m] / [+bilabiaal]

39 Flapping in Amerikaans Engels foneem /t/ flapping regel na een beklemtoonde klinker ( ) en voor een onbeklemtoonde klinker (V), is [dx] de allofoon voor de foneem /t/

40 Een transducer voor flapping

41 Nog een voorbeeld: Engels meervoud [ix z] na de sibilant fonen [s], [sh], [z], [zh], [ch] of [jh] - peaches [z] na voiced klanken - pigs [s] na voiceless klanken - cats faxes in lexicon: f aa k ^ z

42