Babybabbels. spraakontwikkeling in het eerste levensjaar. Dr. F.J. van Beinum

Transcriptie

1 Babybabbels spraakontwikkeling in het eerste levensjaar Dr. F.J. van Beinum nstituut voor Fonetische Wetenschappen / CLC Universiteit van msterdam MUZEK en SPRK in ONWKKELNG Beekbergen

2 spraakontwikkeling van een kind van geboortekreet naar mondigheid tekeningen: Otto Dicke, Kinderen NCU ZWOLLE 2

3 populair onderwerp zelfs in de media NCU ZWOLLE 3

4 hoe moeten we de ontwikkeling van de spraakcommunicatie bestuderen? terugkijken (retrospectief) of vooruitkijken (prospectief) NCU ZWOLLE 4

5 retrospectief (terugkijken) taalkundig: eindsituatie terugkijken hoe de situatie tot stand kwam - spraakklanken - lettergrepen - woorden - zinnen NCU ZWOLLE 5

6 prospectief (vooruitkijken) ethologisch: beginsituatie als startpunt zichzelf-organiserend systeem: - waarin de stappen in de ontwikkeling zich op hiërarchische wijze manifesteren NCU ZWOLLE 6

7 drie kernpunten in de spraakontwikkeling van kinderen: spraakperceptie spraakproductie ouder-kind interactie NCU ZWOLLE 7

8 cyclisch-dynamisch systeem in de ontwikkeling van spraakcommunicatie geluidsperceptie van ouder in interactie geluidsproductie van ouder in interactie auditieve feedback geluidsproductie van het kind geluidsperceptie van het kind NCU ZWOLLE 8

9 in ons onderzoek vooral de nadruk op ontwikkeling van de spraakproductie maar ontwikkelingsproces is niet te begrijpen zonder ook aandacht voor spraakperceptie ouder-kind interactie NCU ZWOLLE 9

10 spraakcommunicatie-instrument van een baby bij de geboorte tijdsverschil auditief systeem werkend vanaf 5de maand van de zwangerschap productiesysteem werkend vanaf de geboorte NCU ZWOLLE 10

11 auditief systeem vóór de geboorte vanaf ± 5 maanden reactie op simpele geluidstimuli baarmoeder: uiterst lawaaiïge omgeving intern: ingewanden van de moeder haar hartslag met variërend ritme (mogelijk eerste "patroon") extern: (gedempt) omgevingsgeluid zoals spraak van de moeder (deels intern) spraak van andere mensen, ander omgevingsgeluid ademhalingsritme van moeder in combinatie met haar spraak patroon bij spreken anders dan in rust laagfrequente geluiden (± 200 Hz) minder gedempt dan hoog

12 auditief systeem vlak na de geboorte: grote veranderingen!!! geluid via lucht i.p.v. via vruchtwater ritme hartslag van moeder soms en alleen vaag te horen spraak van moeder klinkt anders tegen achtergrondgeluid baby systeem op zichzelf, in nieuwe senso-motorische situatie auditief systeem ontvangt samen met andere zintuigen nieuwe stimuli (opslag van multimodale patronen) aanpassing aan stimulus-responsgedrag van de omgeving NCU ZWOLLE 12

13 aangeboren of aangeleerd?? NCU ZWOLLE 13

14 ontwikkeling van de spraakproductie NCU ZWOLLE 14

15 het menselijk spraakproductiesysteem bron-filter model voor volwassen spraakproductie (Fant, 1960) bron: longen (1) + larynx (2) filter: mondkeelbuis (3) geluidsproductiesysteem gelijk bij alle zoogdieren NCU ZWOLLE 15

16 is geluidsinstrument van een baby te vergelijken met volwassen spreekinstrument? volwassen spreekinstrument spreekinstrument baby in begin: sterk nasaal geen heldere klank weinig articulatie NCU ZWOLLE 16

17 beschrijvingssysteem voor babygeluiden (Koopmans-van Beinum & Van der Stelt, 1986; 1998) beschrijving van bewegingen senso-motorische benadering larynxbewegingen stemgeving of fonatie mondkeelbewegingen articulatie aanname: dankzij veranderingen is waarneming mogelijk NCU ZWOLLE 17

18 senso-motorische beschrijving van bewegingen EENHED : DEMHLNG huilgeluiden pleziergeluiden BRON : LONGEN + LRYNX FONE doorlopend onderbroken FLER : MONDKEELBUS RCULE bewegingen NCU ZWOLLE 18

19 fonatie: direct vanaf de geboorte geboortekreet bron: longen + larynx aanvankelijk reflexmatig en verre van perfecte afstemming NCU ZWOLLE 19

20 ontwikkeling van het fonatiesysteem F O N E veel variatie in fonatie onderbroken fonatie (...EH-EH...;...UH-UH-UH...) ononderbroken fonatie (...H...;...UUUH...) 0 wkn 6 wkn 20 wkn NCU ZWOLLE 20

21 articulatie: vanaf ± 10 weken één enkele articulatiebeweging per uiting: eerst achter, later ook meer voor in de mond (...RR... ;...HEGGE...) cooing filter: mondkeelbuis NCU ZWOLLE 21

22 met ± 30 weken: meervoudige articulatiebewegingen repeterende open-dicht bewegingen: met kaak, lip, tong, en later ook achter in de mond (...D-D-D-D... ;...JEH-JEH-JEH... ;...PH-PH-PH-PH...) brabbelen NCU ZWOLLE 22

23 ontwikkeling van het articulatiesysteem R C U L E enkelvoudige articulatie 0 wkn 10 wkn 30 wkn 2 of meer articulaties NCU ZWOLLE 23

24 D E M H L N G R C U L E F O N E bouwstenen van het productie-instrument in ontwikkeling enkelvoudige articulatie onderbroken fonatie ononderbroken fonatie 2 of meer articulaties veel variatie in fonatie 0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn NCU ZWOLLE 24

25 D E M H L N G R C U L E F O N E fonatie en articulatie gecombineerd onderbroken fonatie ononderbroken fonatie enkelvoudige articulatie 2 of meer articulaties veel variatie in fonatie 0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn NCU ZWOLLE 25

26 D E M H L N G drie mijlpalen in de coördinatie van spraakbewegingen onderbroken fonatie ononderbroken fonatie enkelvoudige articulatie 2 of meer articulaties veel variatie in fonatie R C U L E F O N E 0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn NCU ZWOLLE 26

27 R C U L E stappen in spraakontwikkeling (fonatie en articulatie gecombineerd) enkelvoudige articulatie V 2 of meer articulaties F O N E onderbroken fonatie ononderbroken fonatie V veel variatie in fonatie V 0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn NCU ZWOLLE 27

28 klassificatieschema van fonatie- en articulatiebewegingen universeel toepasbaar maakt kwantitatieve data mogelijk over afwijkende spraakontwikkelingsprocessen kan antwoord geven op de vraag of een kind in zijn geluidsproducties afwijkt van een controlegroep of een norm bv: kinderen met een gespleten gehemelte dove en slechthorende kinderen kinderen met het risico dyslectisch te zijn Uv: onderzoek naar geluidsproducties van dove baby s NCU ZWOLLE 28

29 resultaten van 6 dove en 6 horende baby s in de eerste 18 maanden van hun leven dove baby s produceren meer uitingen dan horende dove baby s verschillen in hun geluidsproducties al in de eerste zes maanden dove baby s produceren meer fonatie zonder articulatie dove baby s produceren meer articulaties zonder fonatie dove baby s produceren minder variaties in hun uitingen dove baby s brabbelen niet in hun eerste jaar (!!! ) dove baby s maken lettergreepeffecten door de fonatie te onderbreken vanaf 7.5 mnd dove baby s maken minder contrasten in hun klinkers NCU ZWOLLE 29

30 problematisch voor dove kinderen: coördinatie van fonatie + articulatie auditieve feedback noodzakelijk voor spraakontwikkeling onderbroken fonatie ononderbroken fonatie enkelvoudige articulatie 2 of meer articulaties veel variatie in fonatie R C U L E F O N E 0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn NCU ZWOLLE 30

31 oor in een normaal horend kind oorschelp gehoorgang trommelvlies gehoorbeentjes slakkenhuis gehoorzenuw bij dove kinderen wordt na cochleaire implantatie de gehoorzenuw gestimuleerd met electrische pulsen naar electroden in de cochlea NCU ZWOLLE 31

32 cochleaire implantatie inwendig: ontvanger electroden uitwendig: microfoon spraakprocessor zendspoel NCU ZWOLLE 32

33 cochleaire implantatie op jonge leeftijd geeft waarschijnlijk de beste resultaten voor een normale spraakontwikkeling in Nederland meestal niet voor het eerste levensjaar, in België en in Duitsland vaak al vroeger NCU ZWOLLE 33

34 na cochleaire implantatie: auditieve feedback auditieve feedback maakt coördinatie van fonatie + articulatie mogelijk onderbroken fonatie ononderbroken fonatie enkelvoudige articulatie BRBBELEN 2 of meer articulaties veel variatie in fonatie R C U L E F O N E 0 wkn 6 wkn 10 wkn 20 wkn 30 wkn NCU ZWOLLE 34

35 spraakontwikkeling van baby s: vanzelf sprekend...of toch niet...? NCU ZWOLLE 35

36 tekeningen van: Otto Dicke, Kinderen NCU ZWOLLE 36

37 Fun with twins NCU ZWOLLE 37

38 Floor van Beinum gelieerd gastonderzoeker CLC (msterdam Center for Language and Communication) Universiteit van msterdam Lillian van t Hullenaar- Doppen spraaktaalpatholoog voorheen docent Opl. Logopedie Hogeschool rnhem Nijmegen NCU ZWOLLE 38

39 OPBOUW BOEK: Deel Spraak in ontwikkeling Bestudering van het spraakontwikkelingsproces De spraakperceptie van baby s Het spraakproductiesysteem van baby s Communicatie in ontwikkeling Deel Registratie van de spraakproductie van baby s ranscriptie en descriptie Deel Registratie in de praktijk oepasbaarheid Oefeningen ppendix Vragenlijst Prelexicale Spraakontwikkeling NCU ZWOLLE 39