rapporteur: ir. L. J. Visser raadgevend ingenieur
Het programma van eisen bij nader inzien De functie van het programmeren in de bouwvoorbereiding Een systeembenadering 128 Rotterdam, 1985 I(br Stichting Bouwresearch
Het doel van de Stichting is het coördineren, stimuleren en begeleiden van speurwerk op het gebied van de bouwvoorbereiding, de bouwtechniek en de bedrijfstechniek in de bouwnijverheid, alsmede de verbreiding van de resultaten daarvan, zowel ten behoeve van de opleiding als tot de vorming van kennis bij het bouwen. De Stichting verstrekt opdrachten aan researchinstituten; zij vormt stuurgroepen en studiecommissies voor onderwerpen die zij in opdracht geeft. De Stichting en degenen die aan deze publikatie hebben medegewerkt, hebben een zo groot mogelijke zorgvuldigheid betracht bij het verwerken - volgens de huidige stand van wetenschap en techniek - van de in deze publikatie vervatte gegevens. Nochtans moet niet worden uitgesloten de mogelijkheid dat zich toch onjuistheden in deze publikatie zouden bevinden. Degene die van deze publikatie gebruik maakt, aanvaardt daarvoor het risico. De Stichting sluit, mede ten behoeve van al degenen die aan deze publikatie hebben medegewerkt, iedere aansprakelijkheid uit voor schade die mocht voortvloeien uit het gebruik van deze gegevens. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Stichting Bouwresearch. No part of this book may be reproduced in any form by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the Stichting Bouwresearch.
- 3 - INHOUD Woord vooraf 5 Samenstelling van de studiecommissie 7 Samenvatting 8 Summary 10 1 INLEIDING 11 1.1 1.2 1.3 De problematiek van het programma van eisen Het programmeren als proces Doel en karakter van de publikatie 11 16 17 2 PROBLEEMBENADERING 20 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 Uitgangspunten Het bouwproject Het voorbereidingsproces Bouwvoorbereiding als informatieverwerking De beheersing van het proces 20 21 22 24 25 3 EEN MODEL VAN HET BOUWPROCES 27 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 Het doel van het model Het project als systeem De fasering van het proces De functionele structuur De besturing van het project Het proces als informatiestroom Het fasemodel Het programmeren 27 28 29 30 31 32 34 36 4 HET BOUWPROJECT IN DE PRAKTIJK 38 4.1 4.2 4.3 Model en praktijk De utiliteitsbouw De projectomgeving 38 40 42
- 4-5 HET VOORONDERZOEK 46 5.1 5.2 5.3 5.4 Het initiatief 46 De analyse van de doelstellingen 50 Het haalbaarheidsonderzoek 53 De projectdefinitie en het projectbeleid 56 6 DE ORGANISATIE VAN HET BOUWPROJECT 60 6.1 6.2 6.3 6.4 De aanloopfase 60 De projectstructuur 60 De fasering van het proces 63 De beheersing van het proces 67 7 HET PROGRAMMEREN 71 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 Proces en object 71 Het functionele programma 77 Het technische programma 88 Kosien en tijd 92 Het faseprogramma 96 Planbeoordeling 101 8 NABESCHOUWING 107
- 5 - WOORD VOORAF De titel van deze publikatie wekt de suggestie, dat het programma van eisen, zoals wij dat bij de voorbereiding van bouwprojecten kennen, wel eens niet zou kunnen zijn wat het lijkt. In de bestaande literatuur over bouwvoorbereiding wordt de opstelling van het programma van eisen veelal beschouwd als een fase of een activiteit die plaatsvindt voordat aan het voorlopig ontwerp wordt begonnen. Vaak wordt daarbij een soort inhoudsopgave van het programma van eisen gegeven en blijft de vraag onbeaptwoord, hoe deze omvangrijke hoeveelheid informatie tot stand moet komen. Het programma van eisen komt daarbij als een nogal statisch en onveranderbaar document naar voren. In deze publikatie wordt uiteengezet dat het programma van eisen zich in de praktijk niet voordoet als een éénmalige activiteit aan het begin van het voorbereidingsproces. Het programmeren strekt zich - evenals het ontwerpen - over een veel groter deel van het bouwproces uit en moet daarom in samenhang met de overige voorbereidingsactiviteiten worden beschouwd. Bij nader inzien blijkt dus dat de functie van het programmeren in de bouwvoorbereiding veel meer een integraal onderdeel van het ontwerpproces is dan vaak wordt aangenomen. Reeds enige jaren geleden was de stuurgroep Speurwerk Bouwvoorbereiding van de Stichting Bouwresearch van mening dater groot belang moet worden toegekend aan de wijze waarop het zogenaamde programma van eisen voor een nieuw bouwwerk tot stand komt. In de praktijk worden immers veel tekortkomingen op dat gebied geconstateerd. Verbetering van het programmeren zal in veel gevallen een beter resultaat, zowel voor het bouwwerk als voor het bouwproces, kunnen geven. De stuurgroep sprak daarom in eerste instantie de wens uit te komen tot een publikatie in de vorm van een algemene handleiding; wellicht bestemd voor een specifieke doelgroep, zoals bijvoorbeeld opdrachtgevers. De SBR-studiecommissie C 25 'Programmering verbeteren' belastte
- 6 - zich met het onderzoek. Al snel bleek dat aan de samenstelling van een dergelijke handleiding vooraf diende te gaan een fundamentele studie van het fenomeen 'programma van eisen' in het voorbereidingsproces van bouwwerken. Het resultaat van deze fundamentele studie werd in 1984 gepubliceerd onder de titel 'Programmeren; de functie van het programmeren in het voorbereidingsproces van bouwwerken' (SBR-publikatie C 25-1). Van die publikatie stond al bij voorbaat vast, dat zij niet geschikt zou zijn voor een breed publiek, vanwege het fundamentele karakter van de studie. Een meer op de praktijktoepassing gerichte handleiding met betrekking tot het programmeren, gebaseerd op de grondslagen van C 25-1, werd daarom het volgende doel van de commissie. Het resultaat dat nu voor U ligt (verkregen mede dank zij de financiële steun van het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer) is bedoeld voor allen die hetzij als opdrachtgever, hetzij beroepshalve betrokken zijn bij de bouwvoorbereiding: architecten en ontwerpers, adviseurs, projectmanagers, enz. Hoewel de studiecommissie zich bij haar werkzaamheden heeft beperkt tot het in beschouwing nemen van de utiliteitsbouw, is de stuurgroep ervan overtuigd, dat denkwijze en aanpak evenzeer van toepassing zijn op het programmeren in de woningbouw of bij de voorbereiding van civieltechnische projecten. E.A.B. van Vianen voorzitter stuurgroep Speurwerk Bouwvoorbereiding
- 7 - SAMENSTELLING VAN DE STUDIECOMMISSIE C 25 prof. ir. H. J. Wagenmaker voorzitter ir. J.A. Kooren secretaris P.J.J. van Assem G. Attema ir. F. Groot ir. I. Moerman ir. J.F.W. de Wit ir. G.W.H. Zorn ir. L.J. Visser rapporteur TH Delft afd. Civiele Techniek Stichting Bouwresearch Rotterdam Buro OptenNoort Blijdenstein bv Utrecht Verhoeven Raadgevend Ingenieurs bv Amersfoort Rijksgebouwendienst 's Gravenhage Stichting Bouwresearch Rotterdam Hollandsche Beton Maatschappij bv Rijswijk Berenschot bv Utrecht Raadgevend Ingenieur Vlaardingen
- 8 - SAMENVATTING Het programmeren blijkt in de praktijk veelal een zwakke schakel in het proces van de bouwvoorbereiding. Hoewel veelvuldig wordt benadrukt dat een goed programma van eisen voor het maken van een ontwerp van wezenlijk belang is, worden er toch vaak tekortkomingen geconstateerd, die het proces ernstig bemoeilijken of vertragen. Verbetering van het programmeren zou daarom een belangrijke bijdrage kunnen leveren voor de doelmatigheid van het bouwproces. Er heeft zich in de laatste decennia in de bouw een ontwikkeling voorgedaan, die het bouwproces steeds gecompliceerder heeft gemaakt: grotere projectomvang, nieuwere technologie, verdergaande specialisatie, ingewikkelder besluitvorming, enz. In die toenemende complexiteit verplaatste het accent zich van het programma van eisen als éénmalig en bindend document naar het programmeren als een geïntegreerd deel van het voorbereidingsproces. Er ontstond behoefte aan een duidelijker inzicht in de functie van het programmeren in dat proces en de wijze waarop die functie in de praktijk wordt vervuld. De SBR-studiecommissie C 25 heeft zich in dat probleem verdiept; de resultaten van deze studie zijn in een in 1984 verschenen rapport vast- 1 gelegd ). De voorliggende publikatie bevat een bewerking van dat rapport; deze heeft tot doel de fundamentele benadering van de studiecommissie voor de praktijk toepasbaar te maken. Met dat doel voor ogen is de inhoud als volgt samengesteld. In de inleiding (hoofdstuk 1) is een beeld geschetst van de problematiek van het programmeren, zoals zich dit in de praktijk aftekent. Tevens is de ontwikkeling belicht, die geleid heeft tot de verschuiving van de aandacht voor het programma van eisen naar het proces van het programmeren. 1) SBR: Rapport studiecommissie C 25-1 'Programmeren; de functie van het programmeren in het voorbereidingsproces van bouwprojecten', Rotterdam, 1984.