Inleiding De supermarkt is een Amerikaanse uitvinding die in Nederland na de Tweede Wereldoorlog aan een opmars begint. In Rotterdam opent Albert Heijn in 1955 haar eerste supermarkt aan de Nieuwe Binnenweg, die, met een flinke uitbreiding, nog steeds bestaat. In de Wederopbouwperiode groeit het aantal (en de omvang van) supermarkten gestaag. Daarna krijgt het in alle uitbreidingswijken en winkelcentra een plek. Droeg de opkomst van de supermarkt er aanvankelijk toe bij dat de groenteman, slager en bakker uit het straatbeeld verdwenen, momenteel is de supermarkt de marktplaats voor de buurt waar bijvoorbeeld ook de post afgehandeld wordt, waar omheen de speciaalzaken zich juist graag willen vestigen, en waar de via internet bestelde pakketjes kunnen worden opgehaald. Na de fixatie op de autoklant waardoor supermarkten uit de stadstraten vertrokken en ankers werden van planmatig ontwikkelde wijkwinkelcentra zijn de voetganger en fietser opnieuw als interessante doelgroep ontdekt voor een ander soort, maar niet per se kleinere supermarkten. En wat te denken van de nieuwste ontwikkeling, waarbij zogenaamde afhaalpunten de consument faciliteren via het (mobiele) web boodschappen te doen en deze op weg naar huis op te pikken? De supermarkt is ingeburgerd geraakt, kent vele vormen en eigenaren en geen enkele nederzetting kan zonder (Rotterdam kent bijvoorbeeld meer dan 300 supermarkten). Dit kan zowel negatief (zie Carolyn Steel: De Hongerige Stad) als positief opgevat worden. Hoe je dit ook beoordeelt, we leven nu eenmaal in een supermarktstad; een stad waarin iedereen zijn/haar dagelijkse levensmiddelen in een supermarkt kan kopen. En dit lijkt zo vanzelfsprekend dat het tijd wordt om dit fenomeen aan een nadere beschouwing te onderwerpen. Doel van project Het doel van dit project is om de vraag te beantwoorden: hoe heeft de supermarktstad Rotterdam zich sinds de jaren vijftig (toen de eerste supermarkt zijn deuren opende in de stad) ontwikkeld en welke ontwikkelingen kunnen we in de supermarktstad in de nabije toekomst verwachten? 1
Deze vraag is relevant omdat: 1. De supermarkt een symbool is van moderne tijdsbesparing door een combinatie van zelfbediening (geen verkoopgesprekken), breed assortiment (goed en goedkoop, zonder van de ene naar de andere winkel te hoeven gaan) en een gunstige locatie. Het daarmee gepaard gaande functionalistische denken met name als het gaat om functiescheiding in de architectuur en stedenbouw aan kritiek onderhevig is. 2. De tijd van grootschalige stadsuitbreidingen voorbij is, bottom- up planning terrein wint en sociale media grotere invloed krijgen op ons koopgedrag waardoor supermarkten de stad in de toekomst anders zullen vormgeven dan we gewend zijn. 3. De wederzijdse relatie tussen supermarkt en stad - als ingeburgerd en samenhangend fenomeen - nog nimmer integraal onderzocht en verbeeld is ten behoeve van een breed publiek. Dit is van belang voor zowel de supermarkten zelf om voeling te houden met maatschappelijke en ruimtelijke veranderingen, voor de overheid om het detailhandelsbeleid te moderniseren als voor de consument die zich bewust wordt van de ruimtelijke gevolgen van zijn boodschappenwensen. En uiteraard ook voor de ontwerpende disciplines om de toekomstige relatie tussen gebouw en omgeving en functie en vorm te exploreren. Het bovenstaande impliceert dat het (ontwerpend) onderzoek Supermarktstad Rotterdam vooral innovatief is omdat de wederzijdse relatie tussen supermarkt en stad nog nimmer integraal onderzocht is ten behoeve van een breed publiek. Tevens zal sprake zijn van kennisverdieping omdat door het ontbreken van directe belangen van een opdrachtgever de vrijheid genomen wordt om de diepte in te gaan. Zonder de rest van Nederland tekort te willen doen is gekozen voor Rotterdam als representatief voorbeeld van een moderne (functionalistische) stad waar Amerikaanse uitvindingen zoals die van de supermarkt wortel heeft kunnen schieten. Onderzoeksvragen en na te streven resultaten Het onderzoek richt zich op de wederzijdse relatie tussen de supermarkt en de stad, waarvoor als werktitel supermarktstad is gekozen. Het onderzoek brengt, ten behoeve van een nastrevenswaardige tentoonstelling en symposium/debat, de ontwikkeling van de supermarktstad Rotterdam in beeld vanaf 1955, onderverdeeld in stappen van ongeveer 30 jaar (1955-1985- 2015-2045) die verschillende periodes in de stadsontwikkeling vertegenwoordigen. In de eerste periode (1955-1985) speelt de wederopbouw van de stad een belangrijke rol, groeien de welvaart en de automobiliteit en vinden vele stadsuitbreidingen en suburbanisatie plaats. In de tweede periode (1985-2015) komt een kentering op gang richting stadsvernieuwing en de compacte- stad- gedachte. De derde periode beslaat de komende dertig jaar waarin enkele scenario s op basis van voorgaande periodes ontwikkeld worden. Deze drie periodes zijn niet precies te scheiden, ze geven wel een indicatie van veranderende trends in de stadsontwikkeling. De centrale vraag van het onderzoek luidt: Hoe heeft de supermarktstad Rotterdam zich sinds de jaren vijftig (toen de eerste supermarkt zijn deuren opende in de stad) ontwikkeld en welke ontwikkelingen kunnen we in de supermarktstad in de nabije toekomst verwachten? Deze vraag wordt in de volgende deelvragen onderverdeeld: 2