Lezing ouders Puberteit Bornego, Heerenveen, 27 oktober 2015 ppp Deze avond Puberteit in het algemeen Groei hersenen Jongeren, seks en internet Omgaan met je puber: hoe houd je het leuk (+ tips). Jullie kinderen zitten nu in de brugklas en zo langzamerhand gaan dingen anders dan jullie gewend waren. De puberteit zet het een en ander op zijn kop. Jonge mensen hebben in deze periode het nodig om afstand van hun ouders te nemen en om uit te zoeken wie ze zijn. Spannend voor hen, maar zeker ook voor hun ouders. Betekent dat dat je ze maar helemaal los moet laten? Of moet je er bovenop blijven zitten? Ik ben zo n 45 minuten aan het vertellen over verschillende aspecten van de puberteit. Haalt u er uit wat u nuttig vindt. Na de pauze mag u met elkaar discussiëren over stellingen die bij mij vandaan komen. ppp Wie staat voor u? Schrijfster van puber oeuvre Lerares Moeder 3 zoons jongerencoach Prijs en nominaties Jonge Jury ervaringsdeskundige Eigen praktijk Leeuwarden ppp Voorlezen Brugklassers paperback: ruzie thuis (p. 305) 1
ppp puberteit in het algemeen De puberteit: onder invloed van hormonen en veranderingen in de hersenen. Met eigen ontwikkelingstaken en als einddoel: volwassen worden. Chemische veranderingen nodig om puberteit in te zetten. Voor ieder kind eigen moment. Meisjes vanaf (9 à) 10 jaar, jongens vanaf (11 à) 12 jaar. Duurt tot 21 à 22 jaar. Anderen zeggen tot 24 à 25 jaar. ppp Ontwikkelingstaken Biologische veranderingen: o lichaam verandert o groeispurt o groei hersenen: de hersenen van jonge mensen zijn nog niet af. Ontdekken en vorming seksualiteit voortplanting! Identiteitsontwikkeling: wie ben ik? wat wil ik? wat kan ik? o ook sociale identiteit = hoe kom ik over? Hoe wil ik overkomen op anderen Verwerven van autonomie o Voor jezelf leren zorgen. Losmaken van ouders. En uiteindelijk het op zich nemen van de maatschappelijke taak Tip! Geen wonder dat onze kinderen daar moe of onzeker van worden! Heb een beetje geduld met ze. 2
ppp hormonen hebben invloed op rijping hersenen zijn verantwoordelijk voor stemmingswisselingen en prikkelbaarheid beginnende seksuele rijping Hier begint alles mee. Ik geef nu overzicht verloop ontwikkeling in puberteit naar leeftijd. Dit gemiddelden, zegt niets over eigen kind. En alles is normaal. Start, volgorde veranderingen, hoe uw kind eruit komt te zien, hoe uw puber zich gedraagt: alles dus onder invloed van hormonen! ppp 10/12 tot 14 jaar groei en beginnend losmakingsproces groeispurt: meiden vanaf 10 à 11 jaar gem. 9 cm per jaar, jongens vanaf 13 e jaar gem. 10 cm. lichaam wordt een vrouw / man Verwarring en onzekerheid: Jongens en meiden kunnen het veranderende lichaamsbeeld niet direct verwerken: pubers kijken met hun kinderlichaamsbeeld naar dat nieuwe lichaam. Het voelt niet meer als van henzelf. Zij vergelijken dit nieuwe lichaamsbeeld met door de media aangeboden (gemanipuleerde!) ideaalbeeld. o Door toenemende vetgehalte van het lichaam zijn meisjes verder af van schoonheidsideaal = negatieve lichaamsbeleving. Tip! o Door toenemende spiergehalte van het lichaam groeien jongens meer toe naar ideale mannenlichaam = positieve lichaamsbeleving 3
meisjes moeten een vrouwelijke identiteit en jongens een mannelijke identiteit ontwikkelen het ervaren van seksuele gevoelens kan heel verwarrend zijn Verder: Op zoek naar mensen buiten het gezin om zich mee te identificeren, leeftijdgenoten worden belangrijker. Sociaal emotionele ontwikkeling: veel impulsief gedrag, snel toegeven aan wensen en verlangens. Egocentrische houding. ppp 14 tot 16 jaar Zoeken van eigen identiteit. Experimenteren en (gemiddeld) eerste seksuele ervaringen Wat neem ik over van mijn ouders, wat niet? Wat neem ik over van mijn vrienden? Veel groepsgedrag en grensoverschrijdend gedrag. Daarbij nemen ze veel risico s. Verklaring: de werking vh brein! Experimenteren met de vele nieuwe keuzemogelijkheden en gedrag (alcohol, blowen). Puber doet stoer, maar onzekerheid en twijfel kan heel groot zijn. Uitgroeien cognitieve vaardigheden en denkvermogen, hypothetische en kritisch denken ontwikkelt zich. ppp 16 tot 18 jaar 4
Steeds meer eigen ideeën. Ontwikkeling positief zelfgevoel en geweten. Minder afhankelijk van thuis, maar ook van leeftijdgenoten. Nadenken over waarden en normen komt meer van binnen uit. Realiseert zich steeds meer: als ik wat wil bereiken, moet ik dit wel en dat niet doen. Hij denkt vooruit, voelt zich verantwoordelijk. Langere verkeringen. Leert steeds beter omgaan met intimiteit en seksualiteit. Oftewel: periode waarin kind steeds meer zelfstandig, onafhankelijk en volwassen wordt. ppp 18 tot 21 jaar Aangaan van verplichtingen op het gebied van maatschappelijke positie en persoonlijke relaties. Rol ouders wordt hiermee steeds kleiner! Bv nog wel coachende rol. ppp Groei van de hersenen I groeispurt van de hersenen II veranderingen in het emotionele systeem III nieuwe stoffen in het brein Hersenen blijven door groeien tot het 24 ste / 25 ste levensjaar. Ik bespreek drie veranderingen. 5
ppp groeispurt Tijdelijke chaos! Doel: verhogen efficiëntie Groeispurt van de hersenen tijdens de puberteit! = veranderingen in de organisatie van de hersenen. Hersenen zitten vol neuronen (zenuwcellen) die met elkaar verbonden zijn. Die verbindingen nemen snel toe tijdens puberteit en oude, niet gebruikte verbindingen sterven af. Er wordt anders geordend, gegevens worden anders opgeslagen. gevolgen: 1. Er is dus even een tijd van chaos: een echte verbouwing van de hersenen! 2. De verschillende subgebieden in de hersenen nog niet op elkaar afgesteld en is de communicatie dus niet optimaal. Dit gebeurt vooral in de voorste hersendelen (prefrontale cortex = hersenschors). Rose gedeelte! Waarom??? Doel: efficiëntie verhogen. Dit heeft gevolgen voor plannings en controlefuncties van pubers! Dat bevindt zich nl. in de voorste hersendelen, direct achter voorhoofd. Rijpt het laatst! ppp prefrontale cortex 6
Prefrontale cortex is verantwoordelijk voor / een 25 jarige kan: Prioriteiten stellen Gestelde doelen waarmaken (doelgericht gedrag) Gevolgen overzien van handelingen Impulsen beheersen (zelfbeheersing) oftewel aangepast, wenselijk gedrag Emoties beheersen Keuzes maken Anticiperen op gedrag van anderen Pubers kunnen dit alles (nog) niet of slechts moeizaam!!! Dit heeft gevolgen voor alles wat we wél thuis en op school van ze verwachten! We vragen en verwachten vaardigheden waar pubers (nog) niet aan toe zijn. Daarom gaat het zo vaak mis met zelfstandig werken, met plannen en organiseren op de lange termijn. ppp huiswerkopdracht Wat concreter. Sta eens stil bij een huiswerk opdracht: starten met een taak overzien welke stappen gezet moeten worden die stappen in de goede volgorde uitvoeren controleren of een en ander goed verloopt zonodig de stappen aanpassen 7
Voor sommigen een heel ingewikkelde opdracht! Er wordt op verschillende vaardigheden tegelijk een beroep gedaan. Belangrijkste controlefunctie nog niet volledig ontwikkeld = je aanpak veranderen n.a.v. feedback over eigen gedrag. Fout gemaakt? Werkt iets niet goed? Doen we het anders! Dat is lastig Extra moeilijkheden die pubers ondervinden: 1. Het werkgeheugen wordt nog verbeterd (vooral als in gedachten met informatie moet worden gewerkt) 2. Het brein kan nog niet verschillende taken tegelijk uitvoeren. Dus ook geen helicopterview (overzicht) 3. Het vermogen om niet te reageren op afleiding is nog niet uitontwikkeld. Pubers reageren dus automatisch op pratende medescholieren op school of binnenkomende appjes thuis. Maar! Hoe ouder, hoe rijper, hoe beter alles werkt. ppp huiswerk / plannen Hoe kun je ze thuis helpen? Maak samen een planning. Plannen = vrije tijd bewaken Verwoord prioriteiten en vraag naar hun doelen. Geef steeds aan wat de consequenties zijn van de keuzes van pubers. Wat denk jij dat er gebeurt als jij nu met je vrienden meegaat naar buiten? Kortom, wees de prefrontale cortex van je puber!!! 8
Telefoonruzies? Tip! Laat ze ervaren hoe huiswerk maken verloopt met én zonder telefoon. Laat je kind de verschillen benoemen Wees positief. Uit onderzoek blijkt (Eveline Crone p. 68) dat jongeren in vergelijking met volwassenen minder hersenactiviteit vertonen na negatieve feedback maar méér hersenactiviteit na positieve feedback. De hersenen van jongeren zijn meer gericht op krijgen van stimulans en bevestiging dan straffen en afkeuring. Belonen heeft dus meer effect dan straffen! Daarmee komen we op het volgende: ppp veranderingen in het emotionele systeem Korte termijn keuzes Extreme emoties en ook nog eens een kort lontje... Emotionele en rationele breinsystemen niet met elkaar in balans Het emotionele systeem wordt verder ontwikkeld (de kleine hersenen in het achterhoofd). Pubers kunnen zich daarom moeilijk inleven in gevoelens van anderen en/of sociale signalen niet altijd snappen. Hersenen zijn nog niet zover dat ze een goede koppeling maken tussen emotie en actie: pubers maken vooral korte termijnkeuzes. Snelle winst! Bij emoties is het emotiegedeelte van de hersenen overactief. Gevolg: Pubers zijn overgevoelig, hebben extreme emoties die elkaar snel afwisselen, hebben een kort lontje In combinatie met een langzaam rijpend controlesysteem levert dit de bekende taferelen op. Verschillende breinsystemen werken niet goed samen. 9
Wat te doen? Tip! Accepteer dat pubers zo zijn! Heb begrip! Reageer met humor. Ga maar uit van dít gedrag, dan valt het misschien nog mee. ppp stoffen in het brein dopamine melatonine Twee stoffen die niet nieuw zijn in de puberteit maar wel anders inwerken op het brein en daardoor overlast veroorzaken 1) dopamine Er is een gebiedje in de hersenen (nucleus accumbens) dat ook wel pleziercentrum of beloningscentrum genoemd. Er wordt een stofje aangemaakt nl. dopamine, dat zorgt voor een prettig gevoel. Als het vrij komt, beloont het bepaald gedrag zoals het hebben van seks of eten met positieve gevoelens. Het beloningscentrum heeft veel verbindingen met het emotionele systeem en is tijdens de puberteit overactief. Dit beloningsstofje geeft de aanzet om iets te ondernemen. Je wordt hierdoor alerter en actiever, maar het maakt ook dat je meer risico s neemt. En omdat pubers hier gevoelig voor zijn én weinig zelfcontrole hebben, doen ze gevaarlijke dingen als joy riden of blowen en zoeken ze steeds weer die kick op. Is vooral actief bij 14 /16 jarigen. 10
Dit stofje heeft een functie: om op eigen benen te moeten staan en de wereld te gaan verkennen is moed nodig en moet je risico s durven nemen. 2) melatonine Waren je kinderen vroeger veel te vroeg op, nu is je puber niet uit zijn nest te branden. In de puberteit wordt de stof melatonine (slaaphormoon die ervoor zorgt dat je slaperig wordt en daarmee je dag en nachtritme bepaalt) twee uur later geproduceerd. De biologische klok gaat dus anders tikken. Oftewel: ze worden later moe en willen later naar bed. Maar ze hebben door al die lichamelijke veranderingen nog wel die acht à negen uur slaap per nacht nodig. Dus zouden ze s ochtends langer willen slapen. Maar ja, die school. Gevolg: lekker lang uitslapen in het weekend! Als ze op zaterdag ook vroeg opmoeten ivm sport of krantenwijk, bouwen ze gemakkelijk chronisch slaaptekort op. ppp Is er dan niets goed aan het puberbrein? Er is goed nieuws! Jawel, het puberbrein heeft ook z n goede kanten! Tussen 15 en 25 jaar kunnen jongeren uitblinken. Ze zijn vele malen creatiever, idealistischer en vindingrijker dan wij! 11
Hoe komt dat? De hersengebieden die belangrijk zijn voor creativiteit en vindingrijkheid, muzikaliteit, sport en maatschappelijke betrokkenheid zijn het laatste aan de beurt om verbindingen te snoeien. In combinatie met de nog niet volledig gerijpte frontale cortex, zijn pubers in staat buiten de geijkte banen te denken. Hun hersenen hebben een flexibiliteit en gevoeligheid die volwassenen niet meer hebben om nieuwe oplossingen te vinden, uitvindingen te doen, talenten te ontplooien. Ook op gebied van sport, muziek, debatteren. ppp jongeren, seks en internet Voorlezen fragment #selfie: p. 71 Nu over seksueel gedrag van jongeren. 5 vragen: Wat is gem. leeftijd dat jongere voor het eerst met iemand naar bed gaat? Gemiddelde leeftijd dat een jongere voor het eerst met iemand naar bed gaat? 14,6 jaar: zitten 15,6 jaar: staan 16,6 jaar: 1 hand omhoog 17,6 jaar: 2 handen omhoog 1995: 17,7 jaar 2005: 16,7 jaar 2012: 16,6 jaar Cijfers zijn van seks onder je 25 e uit 2012 uitgevoerd door Rutgers Nisso Groep ism Soa Aids, onderzoek onder 10.000 jongeren 12 25 jaar 12
Je kunt het ook anders zeggen: 17,1 helft jongeren wel/niet eerste keer beleefd NB media doet geloven dat jongeren nog steeds jonger worden bij eerste keer. Vmbo leerlingen beginnen eerder dan havo/vwo leerlingen. Conclusies o.a.: wat gaat goed? o Beschermingsgedrag (slechts 13% van de jongens en 9% van de meisjes deed de eerste keer niets; nog wel te veel). Maar: hoe jonger, hoe vaker onveilig o Testen op soa en /of hiv o Communicatie over wensen en grenzen Waar of niet waar? 50% van alle tieners experimenteert met seks via internet. Bijna alle tieners experimenteren met seks via internet. Kwetsbare groep is 12 14 jaar Niet waar. Moet natuurlijk zijn bijna alle jongeren. Seksuele chat. Borsten, billen of geslachtsdelen laten zien voor de webcam, of seksuele handelingen. Beelden van zichzelf of anderen doorsturen via sociale media. Meestal binnen bestaande relaties. Sexting is overigens strafbaar! Kwetsbare groep is 12 14 jaar. Zij komen veelal ongewild in aanraking met seksuele beelden of chat. Tip: praat hierover, vraag (zonder oordelen!) of uw zoon of dochter weet hoe hij hierop moet reageren. 13
Jongeren gaan voor informatie over seks en relaties vooral naar internet. Jongeren gaan voor informatie over seks en relaties vooral naar internet. www.sekswoordenboek.nl en www.sense.info Waar. Uit onderzoek blijkt dat kinderen en jongeren met hun vragen over seks eerst gaan zoeken op internet. Beide genoemde sites zijn populair. Meisjes praten ook met hun vriendinnen. Met hun ouders praten tieners vooral over relaties en vriendschap. 1 op de 10 meisjes zegt wel eens gedwongen te zijn iets seksueels te doen Dit is niet waar, het zijn er meer: een op de 6 meisjes en één op de 25 jongens zegt wel eens gedwongen te zijn om iets seksueels te doen wat ze eigenlijk niet wilden. Het komt vaker voor bij homoseksuele tieners en lager opgeleide jongeren. Geen nee durven zeggen, emotionele chantage, drank. Ouders doen er toe als het gaat om veilig gedrag van jongeren Vindt u? Ja! Uit alle onderzoeken blijkt steeds weer dat ouders ertoe doen: praten over seks / de wensen en grenzen van het kind met een open houding en interesse voor de leefwereld van je kind hangt samen met veiliger gedrag. Jongeren gedragen zich dan meer verantwoordelijk tegenover anderen en zichzelf. Ze leren nadenken over wat ze zelf willen en niet. Daardoor zijn ze beter voorbereid voor het maken van keuzes op moeilijke momenten. 14
ppp Iets vervelends gebeurd op internet? Tip: www.meldknop.nl Tip: www.sense.info Can you fix it? ppp omgaan met je puber: hoe houd je het leuk? foto ik ga 5 punten noemen waarom het lastig kan zijn ouder van een puber te zijn, met tips! ppp Hoe houd je het leuk met een puber die zich tegen jou afzet? Voel je niet afgewezen! Pubers zetten zich af tegen jouw rol als ouder, en tegen jouw machtspositie; niet tegen jouw persoon zelf. Kinderen moeten zich losmaken van de ouders. Dat is één van de taken die in de puberteit uitgevoerd moet worden. Pubers gaan zich dus tegen jou afzetten. Ze zijn dwars. Pubers willen de dingen zelf regelen. Op hún manier. Dat die niet altijd de meest handige is, moge duidelijk zijn. Dat moet, dat anders doen, willen ze zelfstandig kunnen worden. Oefenen dus. Het afzetten is nodig om hun eigen ideeën te vormen. Goed om te weten. 15
Moet je dan maar alles laten gebeuren? Tip: Probeer het midden te vinden tussen: trek je er niet teveel van aan en grenzen stellen. Ze kunnen natuurlijk niet zomaar alles zeggen! Je kunt je best kwetsbaar opstellen. Zeg maar: Ik begrijp nu helemaal niets meer van je en dat vind ik vervelend. Of: Ik weet het even niet meer, maar ik wil het toch graag met je er over hebben. Wanneer kan dat? Zet de deur open! Accepteer protest tegen een regel als iets wat er nu eenmaal bij hoort. Protest betekent trouwens niet dat een puber de regel niet accepteert. Hoe houd je het leuk met een chagrijnige puber die almaar ruzie maakt? Tip 1: Laat je niet meesleuren door die emoties. Loop weg van knallende ruzies, zeg dat je pas verder wilt praten als jullie allebei weer rustig zijn. Tip 2: Bevestig hen in hun gevoel, maar geef wel jouw grens aan. Stemmingswisselingen ontstaan onder invloed van hormonen, en hormoonveranderingen is weer nodig om de hersenontwikkelingen te stimuleren. Het is dus even niet anders! Pubers reageren vaak extreem. Bij ruzie kan hun emotionele en hun rationele gedeelte van het brein niet meer samenwerken. Ze handelen / zeggen / doen in een reflex. Ze kunnen niet nuchter nadenken. Al die heftige emoties: voor hen een probleem, voor jou net zo goed. Niet gemakkelijk om mee om te gaan. Bij tip 2 Zeg: Ik begrijp dat je baalt, maar ik pik het niet als 16
Of geef aan wat het jou doet als je dochter boos weg loopt: Ik snap dat je boos bent, maar ik maak me zorgen als ik niet weet waar je bent Of: Nu is mijn grens bereikt. Of jij nu wel of geen zin hebt, ik wil echt graag dat jij ook iets doet in het huishouden. Hoe lossen we dit op? Hoe houd je het leuk als je je als ouder niet meer belangrijk voelt? Blijf betrokken Want je bént nog steeds heel belangrijk Je bent niet meer de belangrijkste persoon in het leven van je kind. Sommige ouders trekken zich terug: mijn kind trekt zich niets van mij aan. Dit betekent niet dat je niet meer belangrijk bént. Blijf vragen naar zijn bezigheden, zijn vrienden, zijn voorkeuren. Word actief op school, kijk naar zijn wedstrijden, leer de vrienden kennen, onderneem samen iets. Dit helpt de relatie met je puber goed te houden. Juist het feit dat zijn ouders op de achtergrond liefhebbend blijven toekijken, maakt dat een puber zich veilig los kan maken. Geef ze mee: Ik sta altijd voor je klaar, kies jij maar wanneer je mijn hulp wilt inschakelen. Hoe houd je het leuk als ze alleen hun eigen pleziertjes najagen? Wees duidelijk en vraag rechtstreeks wat je wilt van hen. Geef het goede voorbeeld 17
Pubers zijn tijdelijk zo met hun eigen ontwikkeling bezig dat er even geen ruimte is voor de omgeving. Zij denken dat de wereld om hen draait. Heb een beetje geduld, over een poosje kan hun blik weer op de buitenwereld gericht worden. Verwacht niet dat pubers uit zichzelf opruimen, helpen of bellen waar ze zijn. Steeds zo je moeten blijven herhalen wat jij van hem verwacht. Zorg dat je gehoord wordt en het komt vanzelf een keer aan. Probeer tot afspraken te komen. Vraag hen: hoe zullen we dit oplossen? Heb je een suggestie hoe we tot een afspraak kunnen komen? Je houdt je makkelijker aan een afspraak waaraan je zelf hebt meegewerkt. Noem een opgelegde regel geen afspraak, dat werkt niet. Trouwens! Kinderen nemen gedrag van ouders over: als je niet wilt dat je kind rookt, drinkt of uren achtereen computert / met de telefoon bezig is: vertoon zelf het gewenste gedrag. Hoe houd je het leuk als ze domme dingen doen? Bied structuur en grenzen Laat zien dat je van hen blijft houden. Geef complimenten Becommentarieer hun gedrag, nooit hun persoon. Zeg niet: Wat ben jij toch een dom wezen! Beter is: Wat ben jij dom bezig geweest, zeg! Pubers willen experimenteren, hun nieuwe wereld leren kennen, hun grenzen ontdekken. En die moet jij bewaken! Dat levert ruzie op! 18
Maar begeleiden en grenzen stellen is goed voor pubers! hier kun je wel invloed uitoefenen. Ouders bieden steun door de regels én geven de mogelijkheid voor pubers zich af te zetten. Als je teveel toegeeft, wijken de grenzen. Pubers gaan dan steeds verder, en gemakkelijk te ver. Maar al te streng is ook niet goed. Je kunt niet alles verbieden. Kies voor jezelf wat je echt belangrijk vindt: waar je je echt aan wilt houden. Daaraan moet iedereen zich houden. BELANGRIJK Geef complimenten. Ook onze jongeren hunkeren naar erkenning en waardering, net als iedereen. Complimenten hebben een positieve invloed op zelfbeeld en sfeer in huis en bevorderen goed gedrag. Benoem goed gedrag! Ik vind het heel fijn te merken dat je op tijd thuis komt. Wat heerlijk dat je je sportkleren hebt opgeruimd, dan hoef ik er niet meer over te zeuren. Beloon goed gedrag, zo kun je ze vrijheden laten verdienen: bv later thuis komen mag, als ze zich aan de regels houden. Kan hij een verworven vrijheid nog niet aan? Probeer het over een paar maanden nog eens. ppp Het kan zo leuk zijn ouder van een puber te zijn 19
Opvoeden doe je vooral in de eerste 12 jaar. Daarna is het vooral een kwestie van coachen. Bedenk eens wat voor jou het antwoord is op de volgende vragen: Wat zou je als kind het liefst van je ouders gekregen hebben? Het antwoord is hoogstwaarschijnlijk iets als liefde, erkenning, waardering, gehoord en gezien worden, dat ik mocht zijn zoals ik was, dat ze me accepteerden. Nu jezelf ouder bent, kun je jezelf de vraag stellen: Wat wil ik het liefst aan mijn zoon/dochter meegeven? Is dat niet hetzelfde, maar dan omgekeerd? Ik wil mijn kind kennen, open en zonder oordeel naar hem/haar luisteren, ik wil mijn kind zien en van hem houden zoals hij is, ik wil er voor hem zijn. Als in de eerste twaalf jaar van het leven van je kind een goede basis is gelegd, komt het over het algemeen wel weer goed. Vertrouw erop dat je kind weer terug komt bij wat jij hebt geïnvesteerd. Geef hen de ruimte te oefenen en hun zelfstandigheid te bevechten, geef wegen en mogelijkheden aan, houd ze de consequenties van keuzes voor. De keuze zelf laat je aan hen over. Het maken van fouten ook. En loopt het niet zoals jij wilt: erken dat je je best doet, erken dat je intentie goed is. Als je met begrip, relativeringsvermogen en wat humor met je puber om kunt gaan, kun je veel plezier aan ze beleven. 20
ppp we doen het best goed! Blijkt uit onderzoeken. 80% van de jongeren in Nederland vindt dat ze goed zijn opgevoed. 15% vindt dat het wel gaat! Slechts zo n 2% is niet tevreden. Marieke Henselmans in Goed opgevoed (2006) De meeste jongeren gehoorzamen hun ouders en zien in hun ouders een voorbeeld, 2/3 van alle jongeren vertoont geen risicogedrag Het puberbrein binnenstebuiten, 2010 ppp meer weten? Survivalgids voor pubers: voor jongeren én ouders!!! Er zijn natuurlijk meer boeken over puberteit. Speciaal aanbevolen: Puberbrein binnenstebuiten (nieuwste druk 2014) en Motivatie binnenstebuiten (2014) ppp Bedankt voor uw aandacht 21