Market Timing 18 juni 2012 Technische & kwantitatieve analyse GLOBAAL TECHNISCH MARKTBEELD Colofon Deze,,Bulls, Bears & Shares is in opdracht van Theodoor Gilissen Bankiers N.V. gemaakt door Loef Technische Analyse B.V. en wordt exclusief beschikbaar gesteld aan de relaties van Theodoor Gilissen. Theodoor Gilissen gaat bij haar beleggingsbeleid uit van fundamentele analyse. Aangezien deze publicatie uitgaat van technische analyse, kan het zijn dat de hier verkondigde meningen afwijken van die van Theodoor Gilissen. De publicatie betreft een exclusieve service voor die relaties van Theodoor Gilissen die de eigen beleggingsideeën mede willen baseren op technische analyse. Edward Loef is bestuurder van Loef Technische Analyse B.V. en is onafhankelijk Technisch Analist en cliëntenremissier voor diverse partijen. Edward Loef kan op elk willekeurig moment (in)direct een long of short positie hebben in de in deze publicatie genoemde financiële markten of instrumenten. Voor informatie over deze uitgave kunt u contact opnemen met uw private banker of andere contactpersoon bij Theodoor Gilissen. Diverse markten TRENDS 2e ST 1e ST koers 1e W 2e W W/V% W/V% KT LT 5D 20D AEX INDEX + - 281 289 297.58 306.00 313.00 2.01 3.05 BRENT CRUDE - - 90 98 98.50 103.00 107.00 0.51-9.48 NYMEX CRUDE - - 76 81 84.87 90.00 95.00 2.62-7.23 DAX INDEX + - 5650 5800 6229.41 6350.00 6600.00 1.61-0.67 DJ STOXX 600 INDEX + - 220 232 244.21 245 252 0.94 2.23 DOW JONES INDEX + - 12400 12600 12767.17 12845.00 13250.00 1.70 2.61 EUR/USD + - 1.2300 1.2540 1.2702 1.2830 1.2830 1.61 0.16 BUND FUTURE - + 139 141.5 142.06 146.00 151.00-0.99-1.10 GOUDPRIJS + - 1530 1590 1623.20 1630.00 1690.00-1.51 1.97 NASDAQ COMPOSITE + - 2650 2738 2872.80 2880.00 3000.00 0.50 2.10 NIKKEI-225 INDEX + - 8200 8200 8730.00 8750.00 9000.00 2.77 2.05 S&P 500 INDEX + - 1267 1308 1342.84 1360.00 1405.00 1.30 2.91 ZILVER + - 1400 2700 2856.50 3000.00 3570.00-0.18-0.52 Samenvatting Het overzicht hierboven toont op onderdelen winstgevende cijfers in de afgelopen 20 handelsdagen. De lange termijn trends zijn nog overwegend negatief. Kortom, het technisch beeld lijkt te verbeteren, maar meer is nodig voor een trendwijziging. De AEX kan herstellen tot (maximaal) 306 (citaat Bulls, Bears & Shares 11 juni). Een sterke opleving eind vorige week heeft gezorgd voor een omgekeerd (H)oofd- (S)chouderbodempatroon, waardoor de AEX zelfs boven 306 kan uitstijgen. De vraag blijft echter of dit ook gebeurd, omdat niet alleen in de AEX, maar ook in de Europese DJ Stoxx 600 index en Amerikaanse S&P 500 index een rising wedge kan worden herkend. Dit patroon wijst juist op een continuatie van verkoopdruk. De stochastics tradingindicator heeft in de S&P 500 index en Dow Jones Industrial Average overbought -waarderingen bereikt, waardoor op de korte termijn een verlenging van het ingezette koersherstel op de tocht staat. De Duitse Bund future is daarentegen oversold. Dit is feitelijk een bevestiging van het technisch beeld dat we zien in de overige beleggingscategorieën. De euro is hersteld boven $ 1,2700. Een eerder gebroken meerjarige steunlijn rond $ 1,2800 kan het terugkerende vertrouwen al snel hinderen. Deze Bulls, Bears & Shares is een publicatie van Theodoor Gilissen Bankiers N.V., in opdracht van Theodoor Gilissen Bankiers N.V. De Technische Analyse en Fundamentele Analyse zijn verschillende disciplines; (mede) daardoor kan de Technische opinie afwijken of niet consistent zijn met de researchadviezen van de researchafdeling van Theodoor Gilissen Bankiers N.V. De in deze publicatie vermelde gegevens zijn ontleend aan door Theodoor Gilissen betrouwbaar geachte bronnen en publiekelijk bekende informatie. Voor de juistheid en volledigheid van de genoemde feiten, gegevens, meningen, verwachtingen en uitkomsten daarvan kan Theodoor Gilissen Bankiers N.V. niet instaan. Theodoor Gilissen Bankiers N.V. geeft geen garantie of verklaring omtrent genoemde juistheid en volledigheid, noch uitdrukkelijk noch stilzwijgend. Theodoor Gilissen Bankiers N.V. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor schade die het gevolg is van de onjuistheid en/of onvolledigheid van bedoelde informatie. Dit rapport dient niet te worden opgevat als een aanbod om waardepapieren te verkopen, noch als een uitnodiging tot aankoop ervan. De adviezen en aanbevelingen in dit rapport zijn generiek van aard en houden derhalve geen rekening met de specifieke beleggingsdoelstellingen, de persoonlijke financiële situatie en persoonlijke behoeftes van de ontvanger. De ontvanger mag de adviezen en aanbevelingen uit het rapport dan ook niet aanmerken als een persoonlijk advies: de ontvanger moet zijn of haar eigen adviseur raadplegen om te overleggen of het waardepapier dat in dit rapport aan bod komt, voor hem of haar een passende investering is en of de adviezen en aanbevelingen in het rapport overeenstemmen met zijn of haar doelrisicoprofiel. Indien u (mede) belegt met geleend geld, betekent dit dat u het risico loopt dat u uw inleg verliest of zelfs een schuld overhoudt. De waarde van uw belegging kan fluctueren. In het verleden behaalde resultaten bieden geen garantie voor de toekomst. Opinies, feiten en meningen in dit rapport kunnen zonder nadere aankondiging worden gewijzigd. De verspreiding van dit rapport in andere jurisdicties dan in Nederland is mogelijk aan restricties onderhevig en de ontvanger van dit rapport dient zichzelf te informeren over eventuele restricties. Theodoor Gilissen Bankiers N.V. verbiedt nadrukkelijk het herverspreiden van dit rapport via internet of op een andere manier en aanvaardt geen enkele aansprakelijkheid voor de acties van derde partijen op dit gebied. De ontvanger van dit rapport is gebonden aan de restricties zoals vermeld staan in deze disclaimer. Theodoor Gilissen Bankiers N.V., haar directie en haar medewerkers aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid voor schade die voortvloeit uit of verband houdt met het gebruik (of juist de onmogelijkheid van gebruik), het vertrouwen op of (het nalaten van) acties ondernomen naar aanleiding van de informatie in de aanbieding. Uw persoonsgegevens worden zonder uw uitdrukkelijke toestemming niet aan derden buiten Theodoor Gilissen Bankiers N.V. verstrekt, tenzij dat voortvloeit uit de wet. Theodoor Gilissen Bankiers N.V. wijst cliënt conform de wet op haar recht op inzage, correctie, aanvulling, afscherming of verwijdering van gegevens en tot het doen van verzet tegen het gebruik van persoonsgegevens voor marketing- en charitatieve doeleinden.
Trendoverzicht Asset Allocatie (instrumenten) 5 D 5 D STIJGENDE TREND TOPVORMING % IShares Brclys 20+ Yr Treasury Bnd Fnd 0.95 PowerShares Emrgng Mkt Sovereign Dbt 0.89 ishares Barclays TIPS Bond Fd 0.50 ishares Barclays Credit Bond Fund 0.45 IShares Brclys 7-10 Yr Treasury Bnd Fnd 0.45 ishares Barclays Aggregate Bond Fund 0.43 Vanguard REIT 0.22 ishares Barclays Inter Govt Credit Bd Fd 0.16 Ishares Ftse Epra Nareit US Prop -0.57 iboxx EU Sov. Germany Index 7-10 Yr. Pr -0.81 iboxx EU Sov. Netherl. Index Overall PR. -0.83 BODEMVORMING % DALENDE TREND % SPDR Dow Jones Global Real Estate -0.68 ishares MSCI Emerging Markets Index F 2.79 ishares MSCI Japan Index Fd 2.31 SPDR Gold Trust 2.01 ishares MSCI Pacific ex-japan Index Fund 1.64 ishares MSCI ACWI Indx Fund 1.51 S&P 500 Index 1.30 Vanguard Total Stock Market 1.00 DJ STOXX 600 EUR Price 0.94 Ishares MSCI Latin America (USD) 0.71 Silver 5000 Oz. COMEX Continuous 0.63 Ishares FTSE Epra Nareit Asia 0.22 BrclysiPth DJUBSCommodtyIdxTtlRtrn -0.10 RJ/CRB Index -0.24 United States Oil Fund LP -0.53 ishares FTSE/EPRA European Property F -1.18 Het overzicht met betrekking tot de macro trends signaleert stijgende trends in vastrentende waarden en dalende trends in zakelijke waarden en commodities. De koersgrafiek van de ETF op de S&P 500 index in relatie tot de Amerikaanse 10-jaar s staatsleningen laat enerzijds zien hoe de meerjarige stijgende trend in Amerikaanse aandelen recent met de schrik lijkt vrij te komen, maar dat in relatie tot de US T-Bonds nog geen opwaartse draai in de (groen/zwarte) MACD heeft plaatsgevonden. De tijd om aandelen te overwegen is dus nog niet aangebroken. SPDR S&P 500 ETF t.o.v. ishares Barclays 10-20 yr T-Bond Fund vanaf 2008 2
Een interessante vraag is of de vrees voor een Armageddon op de aandelenmarkten terecht was of is. In aanloop naar een periode van extreme volatiliteit (denk hierbij aan de beurskrach van 1987 of najaar 2008) vertoonde de CBOE VIX index eerst een stijgende vijfstructuur (1-2-3-4-5), waarna de rust even weerkeerde in een reactie (A-B-C). De chartist blijft op dit moment achterdochtig. CBOE VIX t/m september 1987 (in oktober 1987 volgde extreme volatiliteit) CBOE VIX t/m juli 2008 (waarna extreme volatiliteit volgde) CBOE VIX in 2012 t/m heden 3
De futures op de Amerikaanse S&P 500 index laten het spiegelbeeld zien van de CBOE VIX index. Een dalende vijfstructuur wordt opgevolgd door een verwacht A-B-C herstel. De stijgende driehoek met convergerende trendlijnen is een rising wedge -patroon die een daling voorspelt. In de afgelopen uren is een voormalige steun getest en binnen 48 uur wordt duidelijk of de bearish reputatie bewaarheid zal worden of niet. S&P 500 Futures in 2012 In de AEX is ook een rising wedge zichtbaar, maar hieronder is in de grafiek een bullish interpretatie onder het voetlicht gebracht met het aanduiden van een omgekeerd (H)oofd(S)chouderpatroon. Dit trendomkeerpatroon kan de AEX richting 310 voeren, hetgeen ongetwijfeld het optimisme zal voeden. AEX in 2012 De bearish interpretatie blijft helaas bestaan. In de koersgrafiek op de volgende pagina wordt het oorspronkelijke werkschema voortgezet zoals eerder uitgestippeld in de afgelopen weken. Het technisch herstel past prima in de beeldvorming dat de opluchting over de Griekse verkiezingsuitslag tot hetzelfde gedrag leidt als vorig jaar ten tijde van het beschikbaar stellen van een steunpakket voor Griekenland eind juni/begin juli 2011. 4
AEX herhaalt de geschiedenis zich? In het trendoverzicht van de verschillende landenindices is enige verbetering zichtbaar in Turkije en India, echter het merendeel van de beurskoersen noteert nog onder de 120-daags koersgemiddelden. Voor meer gerechtvaardigd optimisme is een stijging van de beurskoersen boven het 120-daags gemiddelde nodig, zodat er in het kwadrant bodemvorming meer commitment optreedt. Trendoverzicht Landenindices 5 D 5 D STIJGENDE TREND % TOPVORMING % CHINA-Shanghai & Shenzhen 300 1.73 MALEISIE-KLCI 0.25 BODEMVORMING % DALENDE TREND % TURKIJE-National 100 2.87 Hang Seng Index 3.95 INDIA-Sensex 30 1.38 RUSLAND-RTS 3.43 POLEN-WIG Index 3.31 Bovespa 3.08 MADRID-IBEX 35 2.55 AEX-index 2.01 Dow Jones Industrials 1897-2001 1.70 DAX INDEX 1.61 TOKYO/NIKKEI 225/DOW JONES INDEX 1.30 S&P 500 INDEX 1.30 CAC 40 1.18 MEXICO-IPC 1.11 Bel-20 0.91 FTSE 100 INDEX 0.80 SWISS MARKET INDEX 0.72 NASDAQ COMPOSITE INDEX 0.50 TORONTO-S&P/TSX Composite -0.30 MILAAN-FTSE/MIB -0.41 Sydney-All Ordinaries Index -1.20 INDONESIE-JCI -1.28 5
Trendoverzicht bedrijfssectoren 5 D 5 D STIJGENDE TREND % TOPVORMING % S&P 500 Telecom Services Sector 3.11 DJ STOXX Food&Bev. 1.56 S&P 500 Consumer Staples Sector 1.47 S&P 500 Utilities Sector 1.16 BODEMVORMING % DALENDE TREND % S&P 500 Health Care Sector 1.82 S&P 500 Energy Sector 2.47 DJ STOXX Health Care 1.23 DJ STOXX Insurance 2.32 S&P 500 Consumer Discretionary Sector 0.39 DJ STOXX Oil & Gas 2.17 DJ STOXX Retail 1.93 S&P 500 Financials Sector 1.90 DJ STOXX Bank Index 1.81 DJ STOXX Utility 1.74 DJ STOXX Basic Resr. 1.30 S&P 500 Index 1.30 S&P 500 Industrials Sector 1.11 DJ STOXX Telecom 1.10 DJ STOXX Fin.Serv. 1.05 DJ STOXX Chemical 0.98 DJ STOXX 600(P)-Euro 0.94 DJ STOXX Constr&Mat 0.86 S&P 500 Materials Sector 0.45 S&P 500 Information Technology S 0.31 DJ STOXX Media 0.06 DJ STOXX Pers&House -0.62 DJ STOXX Technology -0.86 DJ STOXX Trav&Leisur -0.97 DJ STOXX Industrial -1.13 S&P 500 Automobile & Components -2.64 DJ STOXX Auto&Parts -2.84 De defensieve houding prevaleert, totdat meer sectoren bodemvorming tonen. DJ Stoxx 600 Food & Beverage...nog steeds een betrekkelijk veilige sector 6
Obligaties & rentecontracten Geen wijzigingen van inzicht vooralsnog. De recente uitbraak boven de stijgende weerstandlijn langs de toppen van afgelopen jaren is in de technische analyse vaak het startsein voor een opwaartse versnelling. Een terugval blijft meestal beperkt tot de weerstandlijn die bij een test meestal als nieuwe steunlijn fungeert. Bund future vanaf 1990 Bund future ingezoomd vanaf 2011 test van de voormalige weerstandlijn De aktuele technisch conditie veronderstelt nauwelijks lagere koersen in de Bund. Vanuit een intermarket technische analyse zijn de komende uren/dagen belangrijk. Beschouw in dit kader ook de ontwikkelingen aan de andere kant van de oceaan en hetgeen vorige week werd opgemerkt: Citaat vorige week: De koersuitbraak van de ishares Barclays 20+ yr Treasury Bond Fund uit de zijwaartse trend van de afgelopen maanden is voor veel marktpartijen als een verrassing gekomen. Niet zelden vormt een terugval een nieuwe kans om de gemiste rally alsnog opnieuw te bespelen, omdat de shorts in staat worden gesteld om break-even hun posities nabij het uitbraakniveau glad te strijken. 7
ishares Barclays 20+ yr Treasury Bond Fund vanaf september 2011 Vooralsnog voldoet het koersgedrag in de Amerikaanse ETF op de Amerikaanse staatsleningen aan de technische theorie en blijven grondstoffen nog uit de gratie. Commodities Trendoverzicht grondstoffencontracten 5 D 5 D STIJGENDE TREND % TOPVORMING % Gas Natural NYMEX Cont 7.00 Wheat Pit CBOT Continuous -3.29 Soybean Meal Pit CBOT Cont -4.58 5 D 5 D BODEMVORMING % DALENDE TREND % Cotton No. 2 ICE FUT US Continuous 9.71 Platinum NYMEX Continuous 3.99 Copper High Grade COMEX Continuous 3.99 Sugar World No.11 Continuous 3.95 Palladium NYMEX Continuous 3.02 Gold 100 Troy Oz. COMEX Continuous 2.29 Cocoa ICE FUT US Continuous 1.95 NY-DJ-AIG Energy Index 1.65 Silver 5000 Oz. COMEX Continuous 0.63 NY-DJ-AIG Softs Index 0.54 NY-DJ-AIG Industrial Metals Index 0.50 Crude Oil Light Sweet Continuous 0.10 NY-DJ-AIG Commodity Index -0.01 RJ/CRB Index -0.24 NY-DJ-AIG Petroleum Index -0.54 Rough Rice Pit CBOT Continuous -0.93 Goldman Sach Commodity Indx Comp C Cont -1.27 Soybean Oil Pit CBOT Continuous -2.06 Brent Crude Oil Continuous -2.17 NY-DJ-AIG Livestock Index -2.42 Orange Juice (FCOJ-1) ICE FUT US Continuous -3.04 Corn Pit CBOT Continuous -3.09 NY-DJ-AIG Grains Index -3.26 Coffee Continuous -4.76 8
Brent Crude Oil vanaf 2010 De neerwaartse overdrijvingsfase in de prijs van Brent Crude Oil (zie boven) heeft nauwelijks geleid tot enig herstel. Het gebrek aan veerkracht geeft informatie over de mate van vertrouwen die er momenteel heerst. VALUTA De euro is op dit moment een interessant onderwerp, omdat na de meerjarige trendbreuk momenteel een terugtest plaatsvindt, waarbij het dieptepunt van januari dit jaar op $ 1,2628 mogelijk de rol van steun inwisselt voor nieuwe weerstand. Indien dit zo is, dan zal dit fenomeen aan het einde van de week zichtbaar moeten worden in de wekelijkse candlestick (citaat vorige week). De euro opende vorige week op $ 1,2647 en eindigde op $ 1,2636. Vorige week werd een verlies naar $ 1,2446 weer bijna geheel ingelopen. De euro probeert in de afgelopen uren de $ 1,2700 te passeren, echter vanuit een lange termijn perspectief blijft deze poging gedoemd niets meer te zijn dan een klassieke pullback naar een meerjarige (gebroken) stijgende steunlijn. De indruk wordt bevestigd dat er meer nodig is om het vertrouwen onder beleggers terug te winnen. EUR/USD vanaf 1993 9
ALGEMEEN ADVIES Hanteer indien mogelijk - stop loss limieten om koersrisico s beter te beheersen! Verklarende woorden en begrippen uit de technische analyse Een uitleg van woorden en begrippen die gangbaar zijn in de technische analyse en in de Bulls, Bears & Shares worden gebruikt zijn op deze pagina op een niet limitatieve wijze ter verduidelijking samengevat. Technische Analyse (TA) bestudeert primair met behulp van grafieken de koershistorie van marktprijzen (lees: beurskoersen en hiervan afgeleide handelsvolumes) met het doel om de meest waarschijnlijke toekomstige richting te bepalen. De technische analyse kent twee hoofdstromingen. Enerzijds is er de klassieke visuele analyse van grafieken met het oogmerk om trends en koerspatronen te herkennen. Anderzijds is er de kwantitatieve analyse om met behulp van de beurskoers afgeleide formules ( indicatoren ) koop- en verkoopsignalen te genereren. De Bulls, Bears & Shares combineert de visuele analyse met de kwantitatieve analyse. De technische en kwantitatieve analyses worden vooral gebruikt als hulpmiddel voor de timing van beleggingsbeslissingen. TA = afkorting voor technische analyse KT = korte termijn trend op basis van de positie van beurskoers ten opzichte van het 20-daags koersgemiddelde LT = lange termijn trend op basis van de positie van het 20-daags koersgemiddelde ten opzichte van het 120-daags koersgemiddelde TREND = algemene richting waarheen een koersontwikkeling tendeert herkenbaar aan een proces van twee opeenvolgende toppen en/of bodems TRENDLIJN = lijn langs opeenvolgende toppen of bodems STEUN = indicatie voor een bodem in de koersgrafiek WEERSTAND = indicatie voor een top in de koersgrafiek BULLISH = positieve stemming ten aanzien van de koersontwikkeling BEARISH = negatieve stemming ten aanzien van de koersontwikkeling NEUTRAAL = aanduiding voor richtingloos en/of zijwaarts koersverloop TACTISCH = specifieke actie/benadering bedoeld om een strategie uit te voeren RS = relatieve sterkte ter bepaling van outperformance of underperformance OUTPERFORMANCE = betere prestatie ten opzichte van UNDERPERFORMANCE = slechtere prestatie ten opzichte van LONG = positionering in de markt anticiperend op een koersstijging SHORT = positionering in de markt anticiperend op een koersdaling NONE = geen positionering in verband met overgangfase tussen bulls en bears BUY = koopmoment op basis van een technische en/of kwantitatieve analyse SELL = verkoopmoment op basis van een technische en/of kwantitatieve analyse MA = moving average / voortschrijdend gemiddelde van een reeks van beursdata RSI = relatieve sterkte index (indicator voor het meten van het momentum) RSI waardering onder 30 illustreert een relatief sterke koersdaling RSI waardering boven 70 illustreert een relatief sterke koersstijging MOMENTUM = indicator voor het meten van de snelheid en de sterkte van een koersbeweging STO = afkorting voor stochastics, indicator voor korte termijn kansberekening STO waardering onder 20 illustreert een relatief sterke koersdaling STO waardering boven 80 illustreert een relatief sterke koersstijging DMI = afkorting voor directional movement indicator, geeft informatie over de kracht van vraag en aanbod in de onderliggende trend ADX = afkorting voor average directional movement indicator, geeft de kracht aan van een trendmatige beweging, maar zegt niets over de richting ervan ADX waardering onder 25 wijst potentieel op een zijwaarts gerichte trend 10
ADX waardering boven 25 wijst potentieel op een trendmatige beweging TRADINGRANGE = richtingloze koersbeweging binnen bepaalde bandbreedte UITBRAAK = koersbeweging boven/onder vorige weerstand/steun TRAP = mislukte uitbraak PULLBACK terugkeer van de beurskoers naar een recent uitbraakniveau GAP = koershiaat in de grafiek zichtbaar tussen twee handelsnoteringen in OVERBOUGHT = situatie waarin de beurskoers kwetsbaar is voor een correctie OVERSOLD = sitiuatie waarin de beurskoers rijp is voor een technisch herstel RISING WEDGE = driehoekspatroon met 2 convergerende stijgende lijnen FALLING WEDGE = driehoekspatroon met 2 convergerende dalende lijnen STOP LOSS = prijsniveau ter beperking van onverhoopte verliezen van openstaande beleggingsposities. LEGENDA KLEUREN CANDLES GETOONDE GRAFIEKEN Donkergroen - stijgende trend (= koers > 20 daags gemiddelde & 120 daags gemiddelde) Lichtgroen - koerscorrectie binnen stijgende trend (= koers > 120 daags gemiddelde) Rood - dalende trend (= koers < 20 daags gemiddelde & 120 daags gemiddelde) Oranje - koersherstel binnen dalende trend (= koers < 120 daags gemiddelde) Blauw - sterk opwaarts momentum tijdens een opgaande trend Paars - sterk neerwaarts momentum tijdens een neergaande trend Geel - overdrijvingsfase (extreem hoog risico van een significant trendomslag) Zwart - overgangsfase tussen stijgende en dalende trend (geen positie) Rode lijn Blauwe lijn Paarse lijn belegging - 120 daags simpel gemiddelde - 20 daags simpel gemiddelde - relatieve kracht ten opzichte van een andere Heeft u vragen of opmerkingen, neemt u dan a.u.b. contact met ons op. 11