Sexual Education for Adults with Disabilities Tool 9 Handbooks Preventief voorlichten The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsi ble for any use which may be made of the information contained therein. 1
Preventief voorlichten In deze wegwijzer leest u over het preventief voorlichten en het belang daarvan. Daarnaast worden stappen en handvatten beschreven vanuit het oplossingsgericht werken dat u kan helpen bij het geven van voorlichting op een methodische manier. Inhoud Wat is preventief voorlichten en wat is het belang hiervan? Frequent voorlichten werkt heel preventief. Het geeft de mogelijkheid om eerder te kunnen signaleren en vervolgens stappen te kunnen ondernemen. Als u eerder kunt signaleren, kunt u ook eerder stappen ondernemen. Problemen en vragen van de ontvanger komen vroeg aan het licht en kunnen worden aangepakt. Door die stappen te ondernemen, kunt u de ontvanger weerbaarder maken tegen onbedoelde situaties, bijvoorbeeld seksueel misbruik. Oplossingsgericht werken m.b.t. seksualiteit en intimiteit In gesprek met de ontvanger Vragen naar het doel Vragen naar uitzonderingen Schaalvragen Vervolggesprekken Conclusion Afsluiting Specifieke oplossingen voor het thema seksueel misbruik 3 4 6 In tegenstelling tot reactief werken helpt preventief werken om een onjuiste beeldvorming te voorkomen. Als de beeldvorm van de ontvanger er eenmaal is, is het moeilijk om deze te veranderen. Bijvoorbeeld het gebruik van pornografische materialen kan zorgen voor een onjuiste beeldvorming. Het is hier belangrijk op voorhand met de ontvanger te bespreken, dat de getoonde beelden niet de realiteit weergeven. Oplossingsgericht werken m.b.t. seksualiteit en intimiteit Wat is preventief voorlichten en wat is het belang hiervan? Mensen met een verstandelijke beperking zijn extra kwetsbaar. Daarom is het van belang om vooral veel aandacht te geven aan preventie. Door preventief seksueel voor te lichten kunnen de risico factoren worden beïnvloed. In gesprek met de ontvanger Tijdens het eerste gesprek met de ontvanger van de seksuele voorlichting zijn er een aantal dingen van belang. Het is een soort protocol, waarin verschillende stappen worden doorlopen, die u als handvat zou kunnen gebruiken:
1 Rolverheldering Beschrijving van de opbouw van het gesprek, het nemen van een denkpauze, de duur van het gesprek en eventueel, afhankelijk van het niveau van de ontvanger, uitleg over de oplossingsgerichte werkwijze. Invoegen De eerste stap bestaat uit het opbouwen van een positieve werkrelatie door aan te sluiten bij de ervaringswereld van de ontvanger. 3 De vraag naar verbetering vóór het eerste gesprek Wat is er veranderd sinds we elkaar zagen/spraken/ belden? De vraag naar verbetering maakt gebruik van het veranderingsproces dat de ontvanger mogelijk al heeft ingezet of de kennis die hij al heeft opgedaan. 4 Probleemomschrijving/erkenning Wat brengt je hier? Hoe is dat een probleem voor je? Wat heb je al geprobeerd en wat hielp? Erkenning geven is belangrijk: respectvol luisteren, gevoelsreflecties en complimenten geven, samenwerkingsrelatie ( klant, klager, bezoeker ) inschatten, walking on two legs. Doelformulering/wondervraag (of een variant) Je gaat vannacht slapen en er gebeurt een wonder. Door dat wonder is het probleem (probleem concreet benoemen) weg (of bijna weg). Wat is er dan morgen veranderd? En wat nog meer? 6 Uitzonderingen Welke uitzonderingen (momenten waarop de klacht er niet is of minder is) zijn er? De professional gaat samen met de ontvanger op zoek naar de verschillen tussen de uitzonderingen en het probleem, en naar de mate waarin de ontvanger zelf controle heeft over het optreden van de uitzonderingen. 7 Schaalvragen Als 10 is: Ik heb mijn doel helemaal bereikt en als 0 is: Ik heb...helemaal niet bereikt/niet voor elkaar, welk cijfer geef je dan? Schaalvragen worden vaak gebruikt in de volgende domeinen: De vooruitgang van de ontvanger tijdens de gesprekken; De mate van hoop van de ontvanger; De hoeveelheid energie die de ontvanger wil investeren om zijn leven te verbeteren; De mate van vertrouwen dat de ontvanger zijn doel zal bereiken; De mate van motivatie om ergens de schouder onder te zetten; Later in het document wordt het nog nader uitgelegd. 8 Competentievragen Bij competentievragen kunt u de hermeneutische cirkel toepassen, een nadere uitleg vindt u in de wegwijzer Praten over seksualiteit en intimiteit met de ontvanger van de voorlichting. De professional geeft directe complimenten, stelt competentievragen (indirecte complimenten) en geeft positieve karakterduidingen: Wat dapper van je.. Hoe ben je op het goede idee gekomen om...? Je moet wel een stevig persoon zijn als je... Vertel eens. 3
9 Feedback Feedback aan de ontvanger bestaat uit drie onderdelen: Complimenten voor wat de ontvanger al deed dat hielp en positieve karakterduidingen. Complimenten zijn een positieve bevestiging van eerdere successen en de competentie van de ontvanger. Een reden ( rationale of brug ) voor de taak (liefst in de woorden van de ontvanger). Dit onderdeel verbindt de complimenten met de suggesties en taken. Een brug begint meestal met: en omdat... Een taak of suggesties voor huiswerk. Deze component bevat een of meer gedragstaken of observatietaken die worden voorgelegd aan de ontvanger. De oplossingssgerichte professional kan voorafgaand aan de feedback een korte pauze van ongeveer minuten inlassen, waarin hij nadenkt over de feedback die hij gaat geven. De feedback verschilt voor bezoeker, klant, en klager : Bezoekers krijgen geen suggesties voor huiswerktaken (wel complimenten). Klanten krijgen observatietaken en/of gedragstaken. Klagers krijgen alleen suggesties voor observatietaken. (Roeden & Bannink, 009) Vragen naar het doel Bij oplossingsgericht werken is het bepalen van het doel essentieel. Daardoor vindt stimulatie bij de ontvanger plaats om na te denken over hoe het probleem zich in de toekomst niet meer of minder voor zal doen. Eerste kleine stappen worden duidelijk en helder geformuleerd. Om het doel te bepalen kunt u de ontvanger de wondervraag stellen. Zie hiervoor stap vijf van het kopje In gesprek met de ontvanger. (Roeden & Bannink, 009) Vragen naar uitzonderingen Vinden van uitzonderingen Als uitzonderingen worden momenten of ervaringen beschreven, waarbij men eigenlijk ervan uit gaat dat het bepaalde probleem zou optreden. Als bij de ontvanger bijvoorbeeld één dag of moment het probleem niet of minder speelt, moet op deze moment worden ingegaan. Er wordt dan deze uitzondering bekeken en aan de ontvanger gevraagd wat hij op dit moment anders deed, of wat er dan anders was. Het oplossingsgericht werken concentreert zich op wie, wat, wanneer en waar van de uitzondering en niet op het wie, wat, wanneer en waar van het probleem. Vragen naar details U zou in het begin van een gesprek een topografische analyse kunnen maken. Onder een topografische analyse wordt het beschrijven van concreet gedrag verstaan, dat op een bepaalde plaats en tijd plaatsvindt. Als de topografische analyse oplossingsgericht is, wordt een situatie beschreven die uitzonderingen toont en tot een uitvergroting van gewenst gedrag leidt. Vinden van hulpmiddelen Als de ontvanger van de seksuele voorlichting tegen problemen aanloopt, vergeet diegene vaak wat hij al weet om het probleem op te kunnen lossen of welke hulpmiddelen er al zijn. Voor de voorlichter is het dus van belang om deze voorhandene hulpmiddelen bloot te leggen. U laat aan de ontvanger zien wat er al om hem heen is, om zijn probleem op te kunnen lossen. 4
Schaalvragen Met behulp van schaalvragen kunt u met de ontvanger van de seksuele voorlichting communiceren. Schaalvragen kunnen bijvoorbeeld worden gebruikt om in het begin van een voorlichtingstraject te kijken waar de ontvanger met zijn probleem staat of om de vooruitgang van de ontvanger tijdens de voorlichting te toetsen. Op een schaal van 10 tot 0 geeft de ontvanger aan hoe de huidige situatie is. Schaalvragen kunnen op verschillende manieren worden gesteld. U kunt bijvoorbeeld een schaal van 1 tot 10 aanreiken, daarbij wordt de slechtste situatie uitgesloten. Er werd vastgesteld dat de ontvanger bij een schaal van 10 tot 0 een iets hoger cijfer aangeeft. De voordelen van cijfers zijn de volgende: Cijfers zijn vergelijkbaar: meer, minder, gelijk Cijfers geven een maat: halverwege, ver verwijderd, dichtbij Cijfers zijn flexibel Cijfers hebben een persoonlijke betekenis voor de ontvanger, het is zijn cijfer Cijfers zijn neutraler dan woorden en hebben geen emotionele betekenis of bijklank Cijfers bieden de mogelijkheid om van een afstand naar het probleem te kijken Cijfers vereenvoudigen een complexe situatie Cijfers vergelijken de inschattingen van verschillende personen U kunt de schaalvragen ook varieeren door bijvoorbeeld met picto s te werken. Dan begint 0 met een donderwolk en 10 is een zon. Er zijn natuurlijk meer mogelijkheden om een schaalvraag vorm te geven. Vervolggesprekken Binnen het voorlichtingstraject volgen na het eerste gesprek de vervolggesprekken. Het doel van een vervolggesprek is om erachter te komen of de situatie van de ontvanger is verbeterd. Bijna altijd kunnen er kleine verbeteringen worden gevonden, het is dan belangrijk om deze te benoemen, en de ontvanger te stimuleren om deze te herhalen. Als er geen verbeteringen te boeken zijn, is het van belang dat u ervoor zorgt dat er niet méér van hetzelfde wordt gedaan. Vervolggesprekken bieden ook de mogelijkheid voor evaluatiemomenten. Een openingsvraag bij een vervolggesprek zou kunnen zijn: Wat is er beter?. De ontvanger kan dan op vier verschillende manieren antwoorden: het gaat beter, het gaat hetzelfde, het gaat slechter of men verschilt van mening. Afsluiting Al in het begin van de voorlichtingsbijeenkomsten wordt over de toekomstige situatie gesproken. Daarbij gebruikt u positieve, haalbare en gedragsmatige termen. Als voorlichter neemt u een houding aan, die de ontvanger hoop en vertrouwen geeft, zodat hij in staat is om zijn doel te kunnen bereiken. U kunt op verschillende manieren een voorlichtingstraject afsluiten. Oplossingsgericht werken is ook vooral creatief. In het volgende vindt u voorbeelden, om een traject af te sluiten: U maakt een afscheidscertificat voor de ontvanger met daarop complimenten U maakt een oorkonde of pamflet met het wonder van de ontvanger en geeft deze aan de ontvanger
U vraagt aan het begin van het voorlichtingstraject hoe de ontvanger zijn succes in het einde zou willen vieren. Tijdens de laatste bijeenkomst komt u daarop terug U kunt het de afsluiting bijvoorbeeld met koekjes, chips en bloemen vieren U kunt vragen hoe de ontvanger de overwinning van het probleem wil vieren U vraagt welke mensen de ontvanger voor de afsluiting wil uitnodigen U zou de ontvanger een tekening kunnen laten maken, met zijn beginsituatie en zijn eindsituatie U kunt een knuffel of poppetje aan de ontvanger geven, een zogenaamd transitional object U kunt vragen of de ontvanger andere personen met hetzelfde probleem kan helpen, als een soort mentor Specifieke oplossingen voor het thema seksueel misbruik Ontvanger die ervaringen met seksueel misbruik hebben gemaakt leiden vaak een leven met negatieve gedachten en een teruggang van het gehele functioneren. Bij methodisch werken met betrekking tot seksualiteit en intimiteit wordt de ontvanger actief gestimuleerd om iets te doen aan het verbeteren van de kwaliteit van zijn leven. Er wordt gebruik gemaakt van verschillende interventies, die voor eenopeen situaties geschikt zijn en structuur geven: List of positive things in life. U halt positieve herinneringen terug als aanmoedigingen (prompts) om soortgelijke activiteiten in het hier en nu te doen Bodywork. Positieve ervaringen van aanrakingen (bijvoorbeeld dansen) in plaats van negatieve ervaringen van aanrakingen Artistic selfexpression. Een expressief medium voor het uiten van positieve emoties en ervaringen. Het dient als tegenwicht tegen verbale uitingen over schuld en zelfverwijt Identifying a healing symbol. Een plant of dier kiezen waarvoor gezorgd wordt. Het is een symbool voor de eigen emotionele en persoonlijke groei. U moet wel goed daarover nadenken of de ontvanger daartoe in staat is. Selfnurturing rituals. De ontvanger zichzelf laten verwennen, door bijvoorbeeld een schoonheidsbehandeling, in plaats van zichzelf veroordelen Presentfocused learning. Een nieuw hobby voor de ontvanger vinden. Gerichtheid op een actief leven in het heden en de toekomst. (Roeden & Bannink, 009) Disclaimer The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsi ble for any use which may be made of the information contained therein. 6