Redactieleden en auteurs 5 Voorwoord 9 Leeswijzer 11

Inhoud kort Redactieleden en auteurs 5 Voorwoord 9 Leeswijzer 11 Deel I Theoretische uitgangspunten 33 1 Inleiding 35 2 Verpleegkundige theorieën bij kwetsbare ouderen 49 3 Kansen en mogelijkheden van de hbo-verpleegkundige in de zorg voor ouderen 69 4 Screening en geriatrisch assessment 77 5 Klinisch redeneren met behulp van redeneerhulpen 85 6 Normale veroudering 109 Deel II Geriatrische syndromen 129 7 VERSTORINGEN BIJ SOMATISCHE VEROUDERING 131 7a ADL en IADL 132 7b Visus- en gehoorproblematiek bij ouderen 150 7c Slaapstoornissen 164 7d Vallen en valpreventie 181 7e Ondervoeding en dehydratie 202 7f Mondhygiëne 224 7g Incontinentie en obstipatie 238 7h Decubitus en huidletsel 255 7i Pijn 280 7j Polyfarmacie bij oudere patiënten 301 8 VERSTORINGEN BIJ PSYCHISCHE VEROUDERING 319 8a Dementie 320 8b Delier: wisselend bewolkt bewustzijn 337 8c Depressie en verwante beelden 350 8d Persoonlijkheidsstoornissen 362 8e Stemmings- en gedragsproblematiek 375 9 VERSTORINGEN BIJ SOCIALE VEROUDERING 389 9a Eenzaamheid 390 9b Mantelzorger onder druk 405 9c Woon- en leefomgeving vanuit sociotherapeutisch perspectief 419 9d Ouderenmishandeling 434 Deel III Geriatrische uitdagingen 447 10 Multimorbiditeit en multifunctieproblematiek (MM/MF) 449 11 Inleiding triage in de ouderenzorg 463 12 Palliatieve zorg 471 13 Gezond ouder worden 477 14 Samen werken aan kwaliteit 489 15 Wijkgerichte preventie 505 16 Active ageing actief ouder worden 519 17 Technologie gebruiken in de zorg voor ouderen: kansen en uitdagingen 537 Register 547

Inhoud uitgebreid Digitaal verder studeren en overzicht video s 2 Redactieleden en auteurs 5 Voorwoord 9 Leeswijzer 11 Deel I Theoretische uitgangspunten 33 1 Inleiding 35 Ton Bakker 1.1 Preventie- en interventiemogelijkheden vanuit levensloopperspectief 37 1.1.1 Preventietijdvensters 38 1.2 Het ware leven (alêthês bios) 41 1.3 Lineair en gerodynamisch model 42 1.3.1 Lineair model 42 1.3.2 Integratief gerodynamisch model (IGD-model) 42 1.4 Focus van het boek 46 Literatuur 46 2 Verpleegkundige theorieën bij kwetsbare ouderen 49 Vera Habes 2.1 Inleiding 49 2.2 Verpleegkundige theorieën twintigste eeuw 50 2.2.1 F. Nightingale (1859) 50 2.2.2 Zelfzorgtheorie van D. Orem (1971) 51 2.2.3 Adaptatietheorie van C. Roy (1970) 51 2.2.4 Systeemtheorie van I. King (1971) 52 2.2.5 Holisme van M. Rogers (1970) 53 2.2.6 Neuman Systems Model (NSM) van B. Neuman (overgang twintigste naar eenentwintigste eeuw) 53 2.2.7 Conclusie 57

2.3 Verpleegkundige theorieën eenentwintigste eeuw, passend bij ouderen 57 2.3.1 Diagnosegestuurde zorg 58 2.3.2 Behoeftegestuurde zorg 60 2.4 Conclusie 63 Literatuur 64 Bijlage ASA-schaal 67 3 Kansen en mogelijkheden van de hbo-verpleegkundige in de zorg voor ouderen 69 Germieke Quist en Vera Habes 3.1 Inleiding 69 3.2 Competentiegebieden en CanMEDS-rollen 72 Literatuur 76 4 Screening en geriatrisch assessment 77 Bianca Buurman 4.1 Kwetsbaarheid 77 4.2 Screenen en comprehensive geriatric assessment (CGA) 77 4.2.1 Stap 1: screenen 78 4.2.2 Stap 2: screenend geriatrisch assessment: een multidomeinbeoordeling 79 4.2.3 Stap 3: prioriteren en persoonlijke doelen formuleren 80 4.2.4 Stap 4: diagnostisch geriatrisch assessment 81 4.2.5 Stap 5: opstellen van een zorgbehandelplan 82 4.3 Vaststellen van effectiviteit van systematisch opsporen en begeleiden van kwetsbare ouderen 83 Literatuur 84 5 Klinisch redeneren met behulp van redeneerhulpen 85 Vera Habes, Germieke Quist en Judith van der Sande 5.1 Inleiding 85 5.2 Raamwerk van het boek, redeneerhulpen 87 5.3 Internationale classificatie van het menselijk functioneren (ICF) 87 5.3.1 (Lichamelijke) functies en anatomische eigenschappen 90 5.3.2 Externe en persoonlijke factoren 93 5.3.3 Activiteiten en participatie 96 5.4 Interventies en zelfmanagementondersteuning 98 Literatuur 100 Bijlage 1 Anamnese 75+ volgens de gezondheidspatronen van Gordon 103 Bijlage 2 Redeneerhulpen versus ICF 107

6 Normale veroudering 109 Jeroen Dikken 6.1 Normale somatische veroudering 109 6.1.1 Inleiding 109 6.1.2 Proces van biologische veroudering 110 6.1.3 Bekende theorieën over normale somatische veroudering 111 6.1.4 Belang van onderzoek 114 6.2 Normale psychische veroudering 114 6.2.1 Inleiding 114 6.2.2 Dynamiek van ontwikkeling en veroudering 115 6.2.3 Winst en verlies 115 6.2.4 Aanpassing bij verouderen 116 6.2.5 Psychologische gerontologie 118 6.3 Normale sociale veroudering 121 6.3.1 Inleiding 121 6.3.2 Levensfasen en het levensloopperspectief van de maatschappij 121 6.3.3 Modernization-theorie 123 6.3.4 Disengagement-theorie 125 6.3.5 Activiteits- en continuïteitstheorie 126 6.3.6 Invloed van de theorie op de levensloop 126 Literatuur 127 Deel II Geriatrische syndromen 129 7 VERSTORINGEN BIJ SOMATISCHE VEROUDERING 131 7a ADL en IADL 132 Bianca Buurman 7a.1 Inleiding 132 7a.2 Prevalentie en incidentie 132 7a.2.1 Prevalentie en incidentie bij thuiswonende ouderen 133 7a.2.2 Prevalentie en incidentie bij in ziekenhuis opgenomen ouderen 133 7a.2.3 Prevalentie en incidentie bij ouderen die in een verpleeghuis wonen (exclusief herstel/revalidatie) 134 7a.2.4 Achteruitgang in functioneren als teken van naderend levenseinde 135 7a.3 Anatomie en fysieke functies 136 7a.3.1 Ontstaan van beperkingen in functioneren: een complexe interactie 136 7a.3.2 Cardiovasculair systeem 136 7a.3.3 Brein 137

7a.3.4 Motorisch orgaansysteem 138 7a.3.5 Endocrien systeem 138 7a.3.6 Zintuiglijk orgaansysteem 138 7a.4 Externe en persoonlijke factoren 139 7a.4.1 Restcapaciteit 139 7a.4.2 Persoonlijkheidsfunctiekenmerken 140 7a.4.3 Belevingsfunctiekenmerken 140 7a.4.4 Sociale omgevingskenmerken 140 7a.4.5 Hulpmiddelen 141 7a.4.6 Specifieke risicosituatie: functieverlies als gevolg van ziekenhuisopname 141 7a.5 Assessment en diagnostiek 142 7a.5.1 Aandachtspunten 143 7a.6 Interventies 145 7a.6.1 Zelfmanagement: prioriteren en doelen stellen in een zorgbehandelplan 145 7a.6.2 Omgeving zodanig inrichten dat mensen gestimuleerd worden om te bewegen 146 7a.6.3 Vermijden van bedrust 146 7a.6.4 Voorlichten over functieverlies als gevolg van ziekenhuisopname 147 7a.6.5 Trainen voorafgaand aan een ziekenhuisopname 147 7a.6.6 Revalidatie/functioneel trainen 147 7a.6.7 Pijnmanagement 148 7a.6.8 Inzet van hulpmiddelen 148 7a.6.9 Interventies op maat 148 Literatuur 149 7b Visus- en gehoorproblematiek bij ouderen 150 Jeroen Boonstra 7b.1 Inleiding 150 7b.2 Prevalentie 153 7b.2.1 Visus 153 7b.2.2 Gehoor 154 7b.3 Anatomie en fysieke functies 155 7b.3.1 Visus 155 7b.3.2 Gehoor 157 7b.4 Externe en persoonlijke factoren 158 7b.4.1 Somatische functiekenmerken 158 7b.4.2 Belevingsfunctiekenmerken 159 7b.4.3 Cognitieve functiekenmerken 159 7b.4.4 Sociale omgevingskenmerken 159 7b.5 Assessment en diagnostiek 160 7b.5.1 Visus 160 7b.5.2 Gehoor 160

7b.6 Interventies 161 7b.7 Extra informatie 162 Literatuur 162 7c Slaapstoornissen 164 Jeroen Boonstra 7c.1 Inleiding 164 7c.1.1 Definities 164 7c.2 Prevalentie 166 7c.3 Anatomie en fysieke functies 167 7c.3.1 Neurologisch/brein 168 7c.3.2 Motorisch systeem 169 7c.3.3 Endocrien systeem 170 7c.3.4 Zintuiglijk systeem 170 7c.3.5 Thermoregulatiesysteem 170 7c.3.6 Cardiovasculair systeem 171 7c.4 Externe en persoonlijke factoren 171 7c.4.1 Somatische functiekenmerken 171 7c.4.2 Cognitieve functiekenmerken 172 7c.4.3 Belevingsfunctiekenmerken 173 7c.4.4 Persoonlijkheidsfunctiekenmerken 173 7c.4.5 Sociale omgevingskenmerken 173 7c.4.6 Levensloopkenmerken 173 7c.5 Assessment en diagnostiek 173 7c.6 Interventies 175 7c.6.1 Zelfmanagementondersteuning 175 7c.6.2 Preventieve interventies 176 7c.6.3 Curatieve interventies 177 7c.7 Extra informatie 178 Literatuur 179 7d Vallen en valpreventie 181 Anne Larue en Ina Bettman 7d.1 Inleiding 181 7d.2 Prevalentie 181 7d.3 Anatomie en fysieke functies 183 7d.3.1 Neurologisch systeem 183 7d.3.2 Motorisch systeem 184 7d.3.3 Cardiovasculair systeem 185 7d.3.4 Vocht- en elektrolytenbalans 186 7d.4 Externe en persoonlijke factoren 186 7d.4.1 Somatische functiekenmerken 187 7d.4.2 Cognitieve functiekenmerken 188 7d.4.3 Persoonlijkheidsfunctiekenmerken 189 7d.4.4 Belevingsfunctiekenmerken 189

7d.4.5 Sociale omgevingskenmerken 190 7d.4.6 Samenvatting risicofactoren volgens DSA 191 7d.5 Assessment en diagnostiek 191 7d.5.1 Observatie van mobiliteit 191 7d.5.2 Observatie van zintuiglijk systeem 192 7d.5.3 Observatie van neurologisch systeem 193 7d.5.4 Observatie van medicatie 194 7d.6 Interventies 194 7d.6.1 Preventieve interventies 195 7d.6.2 Curatieve interventies 197 7d.6.3 Ondersteuning bij zelfmanagement 199 Literatuur 201 7e Ondervoeding en dehydratie 202 Hinke Kruizenga, Jos Schols en Judith van der Sande 7e.1 Inleiding 202 7e.2 Prevalentie 203 7e.3 Anatomie en fysieke functies 205 7e.3.1 Motorisch systeem 205 7e.3.2 Endocrien systeem (hormonaal stelsel) en motorisch systeem 205 7e.3.3 Afweersysteem 206 7e.3.4 Digestief systeem 206 7e.3.5 Zintuiglijk systeem: verminderde smaak, geur, eetlust 208 7e.3.6 Vocht- en elektrolytenbalans 208 7e.4 Externe en persoonlijke factoren 209 7e.4.1 Somatische functiekenmerken 210 7e.4.2 Cognitieve functiekenmerken 210 7e.4.3 Persoonlijkheidsfunctiekenmerken 211 7e.4.4 Belevingsfunctiekenmerken 211 7e.4.5 Levensloopkenmerken 212 7e.4.6 Sociale omgevingskenmerken 212 7e.4.7 Samengevat: risicofactoren voor ondervoeding en dehydratie bij ouderen 212 7e.5 Assessment en diagnostiek 214 7e.5.1 Ondervoeding 214 7e.5.2 Dehydratie 216 7e.6 Interventies 217 7e.6.1 Zelfmanagementondersteuning 218 7e.6.2 Preventieve interventies 219 7e.6.3 Curatieve interventies 220 Literatuur 223

7f Mondhygiëne 224 Marlou Dorgelo 7f.1 Inleiding 224 7f.2 Prevalentie 225 7f.2.1 Frequent voorkomende gebitsafwijkingen 225 7f.3 Anatomie en functies 225 7f.3.1 Afweersysteem 225 7f.3.2 Digestief systeem 228 7f.3.3 Afbraak en vertering 229 7f.3.4 Transport 229 7f.4 Externe en persoonlijke factoren 230 7f.4.1 Somatische functiekenmerken 230 7f.4.2 Cognitieve functiekenmerken 231 7f.4.3 Belevingsfunctiekenmerken 231 7f.4.4 Persoonlijkheidsfunctiekenmerken 232 7f.4.5 Sociale omgevingskenmerken en levensgeschiedenis 232 7f.5 Assessment en diagnostiek 232 7f.6 Interventies 234 7f.6.1 Preventieve interventies 234 7f.6.2 Curatieve interventies 236 Literatuur 237 7g Incontinentie en obstipatie 238 Paul van Houten 7g.1 Inleiding 238 7g.2 Prevalentie 238 7g.3 Anatomie en fysieke functies 239 7g.3.1 Motorisch orgaansysteem (urine-incontinentie) 240 7g.3.2 Neurologisch en motorisch orgaansysteem (urine-incontinentie) 240 7g.3.3 Externe oorzaken gecombineerd met motorisch en neurologisch orgaansysteem (urine-incontinentie) 240 7g.3.4 Motorisch en cardiovasculair orgaansysteem (urine-incontinentie) 241 7g.3.5 Multipele orgaansystemen (urine-incontinentie) 241 7g.3.6 Digestief orgaansysteem (obstipatie en fecale incontinentie) 242 7g.3.7 Motorisch orgaansysteem (obstipatie en fecale incontinentie) 242 7g.3.8 Multipele orgaansystemen (obstipatie en fecale incontinentie) 242 7g.3.9 Externe oorzaken (obstipatie en fecale incontinentie) 243 7g.4 Externe en persoonlijke factoren 244 7g.4.1 Restcapaciteit 244 7g.4.2 Somatische functiekenmerken 244

7g.4.3 Cognitieve functiekenmerken 244 7g.4.4 Persoonlijkheidsfunctiekenmerken 245 7g.4.5 Belevingsfunctiekenmerken 245 7g.4.6 Specifieke risicosituaties 246 7g.5 Assessment en diagnostiek 248 7g.6 Interventies 250 7g.6.1 Preventieve interventies 250 7g.6.2 Curatieve interventies 250 7g.6.3 Interventies op maat 253 7g.6.4 Zelfmanagementondersteuning 253 Literatuur 254 7h Decubitus en huidletsel 255 Marlou Dorgelo 7h.1 Inleiding 255 7h.2 Prevalentie 255 7h.3 Anatomie en functies 256 7h.3.1 Afweersysteem, de huid 257 7h.3.2 Circulatie, microcirculatie 263 7h.3.3 Brein/neurologisch systeem 265 7h.4 Externe en persoonlijke factoren 266 7h.4.1 Somatische functiekenmerken 266 7h.4.2 Cognitieve functiekenmerken 266 7h.4.3 Belevingsfunctiekenmerken 266 7h.4.4 Sociale functiekenmerken 267 7h.5 Assessment en diagnostiek 267 7h.6 Interventies 269 7h.6.1 Preventieve interventies 269 7h.6.2 Curatieve interventies 275 Literatuur 278 7i Pijn 280 Nienke Bleijenberg 7i.1 Inleiding 280 7i.2 Prevalentie 283 7i.2.1 Thuiswonende ouderen 284 7i.2.2 Ouderen in verzorg- of verpleeghuis 284 7i.2.3 Ouderen in de laatste levensfase 284 7i.3 Anatomie en fysieke functies 284 7i.3.1 Neurologisch systeem/brein 284 7i.3.2 Zintuiglijk systeem 285 7i.3.3 Motorisch systeem 285 7i.3.4 Cardiovasculair systeem 286 7i.3.5 Digestief systeem 286

7i.4 Externe en persoonlijke factoren 287 7i.4.1 Somatische functiekenmerken 287 7i.4.2 Cognitieve functiekenmerken 287 7i.4.3 Persoonlijkheidsfunctiekenmerken 288 7i.4.4 Belevingsfunctiekenmerken 288 7i.4.5 Sociale omgevingskenmerken en levensgeschiedenis 289 7i.5 Assessment en diagnostiek 289 7i.5.1 Zelfrapportage 290 7i.5.2 Anamnese/heteroanamnese 292 7i.5.3 Observatie 292 7i.5.4 Bepalen van de gevolgen van pijn 293 7i.5.5 Lichamelijk onderzoek en vaststellen wat de oorzaken van pijn zijn 294 7i.6 Interventies 294 7i.6.1 Preventieve interventies 294 7i.6.2 Curatieve interventies 295 7i.6.3 Bewegingsinterventies 295 7i.6.4 Cognitieve en psychologische interventies 295 7i.6.5 Farmacologische interventies 296 7i.6.6 Zelfmanagementondersteuning 297 7i.7 Rol van de behandelaar 298 Literatuur 299 7j Polyfarmacie bij oudere patiënten 301 Karen Keijsers en Rob van Marum 7j.1 Inleiding 301 7j.1.1 Veelvoorkomende medicijnen 301 7j.2 Prevalentie en risicofactoren 302 7j.3 Farmacologie: anatomie en fysieke functies 303 7j.3.1 Farmacokinetiek 304 7j.3.2 Farmacodynamiek: cellen in alle orgaansystemen 306 7j.4 Externe en persoonlijke factoren 307 7j.4.1 Somatische functiekenmerken: bijwerkingen bij oudere patiënten 309 7j.4.2 Persoons- en cognitieve functiekenmerken: therapietrouw 310 7j.4.3 Sociale functiekenmerken 311 7j.5 Interventies om polyfarmacie te optimaliseren 311 7j.5.1 Interventies om veilig voor te schrijven 311 7j.5.2 Interventies om bijwerkingen op te sporen 315 7j.5.3 Interventies met betrekking tot het bevorderen van zelfmanagement en therapietrouw 316 7j.6 Samenwerking in de keten 317 Literatuur 317

8 VERSTORINGEN BIJ PSYCHISCHE VEROUDERING 319 8a Dementie 320 Rose-Marie Dröes en Ton Bakker 8a.1 Inleiding 320 8a.2 Prevalentie 321 8a.3 Anatomie en fysieke functies 322 8a.3.1 Brein 322 8a.4 Externe en persoonlijke factoren 326 8a.4.1 Belevingsfunctiekenmerken 326 8a.4.2 Levensgeschiedenis, persoonlijkheidsfunctiekenmerken en sociale omgevingskenmerken 326 8a.5 Assessment en diagnostiek 327 8a.6 Interventies 329 8a.6.1 Preventieve interventies 329 8a.6.2 Curatieve interventies 330 8a.6.3 Zelfmanagementondersteuning 333 Literatuur 334 8b Delier: wisselend bewolkt bewustzijn 337 Herbert Habets 8b.1 Inleiding 337 8b.2 Prevalentie 338 8b.2.1 Thuiswonende ouderen 338 8b.2.2 In ziekenhuis opgenomen ouderen 338 8b.2.3 Ouderen die in een verpleeghuis wonen 338 8b.3 Anatomie en fysieke functies 338 8b.4 Externe en persoonlijke factoren 339 8b.5 Assessment en diagnostiek 342 8b.5.1 Het vaststellen van een verhoogd risico op delier 343 8b.5.2 Screening 343 8b.5.3 Diagnostiek 344 8b.5.4 Vaststellen van de ernst van een delier, volgen van het beloop van een delier 345 8b.5.5 Diagnostiek NANDA 345 8b.6 Interventies 345 8b.6.1 Preventieve interventies 346 8b.6.2 Zelfmanagementondersteuning 347 8b.7 Tot slot 348 Literatuur 348 8c Depressie en verwante beelden 350 Cindy Ooijevaar en Martin Kat 8c.1 Inleiding 350 8c.2 Prevalentie 350

8c.3 Anatomie en fysieke functies 350 8c.3.1 Brein 350 8c.4 Externe en persoonlijke factoren 351 8c.4.1 Levensgeschiedenis en sociale omgevingskenmerken 351 8c.5 Assessment en diagnostiek 351 8c.6 Interventies 354 8c.6.1 Zelfmanagementondersteuning 354 8c.6.2 Preventieve en curatieve interventies 355 8c.7 Conclusie 361 Literatuur 361 8d Persoonlijkheidsstoornissen 362 Leonie van Assen 8d.1 Inleiding 362 8d.2 Prevalentie en incidentie 365 8d.3 Anatomie en fysieke functies 366 8d.3.1 Brein 366 8d.3.2 Motorisch systeem 367 8d.3.3 Zintuiglijk systeem 367 8d.3.4 Endocrien systeem 367 8d.4 Externe en persoonlijke factoren 367 8d.4.1 Restcapaciteit 367 8d.4.2 Somatische functiekenmerken 368 8d.4.3 Cognitieve functiekenmerken 368 8d.4.4 Persoonlijkheidsfunctiekenmerken (zelfbeeld en beeld van de omgeving) 368 8d.4.5 Belevingsfunctiekenmerken (emotioneel en rationeel) 369 8d.4.6 Communicatie 369 8d.4.7 Sociale omgevingskenmerken 369 8d.4.8 Levensloopkenmerken (negatieve en positieve kenmerken) 369 8d.5 Assessment en diagnostiek 369 8d.6 Interventies 370 8d.6.1 Zelfmanagementondersteuning 370 8d.6.2 Stepped-care-interventies 371 Literatuur 373 8e Stemmings- en gedragsproblematiek 375 Leonie van Assen 8e.1 Inleiding 375 8e.2 Prevalentie 375 8e.3 Anatomie en fysieke functies 377 8e.3.1 Ontstaan van stemmings- en gedragsproblemen 377 8e.3.2 Brein 377 8e.3.3 Neurologisch systeem 379

8e.3.4 Motorisch systeem 380 8e.3.5 Zintuiglijk systeem 380 8e.3.6 Endocrien systeem 380 8e.3.7 Afweersysteem 381 8e.4 Externe en persoonlijke factoren 381 8e.4.1 Restcapaciteit 381 8e.4.2 Somatische functiekenmerken 382 8e.4.3 Cognitieve functiekenmerken 382 8e.4.4 Persoonlijkheidsfunctiekenmerken (zelfbeeld en beeld van de omgeving) 382 8e.4.5 Belevingsfunctiekenmerken (emotioneel en rationeel) 382 8e.4.6 Sociale omgevingskenmerken 383 8e.4.7 Levensloopkenmerken (negatieve en positieve kenmerken) 383 8e.5 Assessment en diagnostiek 383 8e.6 Interventies 384 8e.6.1 Zelfmanagementondersteuning 384 8e.6.2 Stepped care 385 Literatuur 387 9 VERSTORINGEN BIJ SOCIALE VEROUDERING 389 9a Eenzaamheid 390 Renate Agterhof en Johanna Broese 9a.1 Inleiding 390 9a.2 Prevalentie 392 9a.3 Etiologie 393 9a.4 Externe en persoonlijke factoren 393 9a.4.1 Somatische functiekenmerken 393 9a.4.2 Cognitieve functiekenmerken 394 9a.4.3 Persoonlijkheidsfunctiekenmerken 394 9a.4.4 Belevingsfunctiekenmerken 394 9a.4.5 Sociale omgevingskenmerken 394 9a.4.6 Levensgeschiedenis 395 9a.5 Assessment en diagnostiek 395 9a.5.1 Signalen die wijzen op eenzaamheid 396 9a.5.2 Anamnese 396 9a.5.3 PES en NANDA 398 9a.5.4 Eenzaamheid meten 398 9a.5.5 Multidisciplinaire consultatie 399 9a.6 Interventies 400 9a.6.1 Preventieve interventies 400 9a.6.2 Curatieve interventie 401 9a.6.3 Zelfmanagementondersteuning 401 9a.7 Kennis over interventies 402 Literatuur 403

9b Mantelzorger onder druk 405 Joke Groeneveld 9b.1 Inleiding 405 9b.2 Prevalentie 406 9b.3 Etiologie 406 9b.4 Externe en persoonlijke factoren 407 9b.4.1 Somatische functiekenmerken 407 9b.4.2 Cognitieve functiekenmerken 408 9b.4.3 Persoonlijkheidsfunctiekenmerken 409 9b.4.4 Belevingsfunctiekenmerken 411 9b.4.5 Sociale omgevingskenmerken 412 9b.4.6 Levensgeschiedenis 413 9b.5 Assessment en diagnostiek 414 9b.5.1 Signaleren 414 9b.6 Interventies 415 9b.6.1 Preventieve interventies 415 9b.6.2 Curatieve interventies 416 9b.6.3 Zelfmanagementondersteuning van mantelzorg en ouderen 417 9b.7 Tot slot 418 Literatuur 418 9c Woon- en leefomgeving vanuit sociotherapeutisch perspectief 419 Ton Bakker en Mandy van Helden 9c.1 Inleiding 419 9c.2 Sociotherapie en de basiselementen (niveau 1) 420 9c.2.1 Fysieke omgeving, sfeer en ambiance 420 9c.2.2 Structuur, dagritme en dagbesteding 421 9c.3 Communicatie en samenwerking (niveau 2) 422 9c.3.1 Relatie van teamleden onderling 422 9c.3.2 Rol individueel teamlid 423 9c.3.3 Overdracht en tegenoverdracht 423 9c.4 Evidence-based benaderingswijzen en interventies (niveau 3) 427 9c.4.1 Algemene benaderingswijzen 427 9c.4.2 Specifieke psychotherapeutische gedragsinterventies 428 9c.5 Enscenering klimaat, situatie en relaties (niveau 4) 430 9c.5.1 Samenhang klimaat, situatie en relatie 431 9c.6 Tot slot 433 Literatuur 433 9d Ouderenmishandeling 434 Marian Adriaansen 9d.1 Inleiding 434 9d.2 Prevalentie 434 9d.3 Externe en persoonlijke factoren 435

9d.3.1 Ouderenmishandeling door de mantelzorger 435 9d.3.2 Mishandeling en grensoverschrijdend gedrag door de professional 443 Literatuur 446 Deel III Geriatrische uitdagingen 447 10 Multimorbiditeit en multifunctieproblematiek (MM/MF) 449 Rolinka Schim van der Loeff-van Veen 10.1 Inleiding 449 10.2 Prevalentie en variatie 450 10.3 Begrijpen van MM en MF in de levensloop 453 10.3.1 Determinanten die de levensloop bepalen 453 10.4 Wat zijn uitdagingen? 455 10.5 Omgaan met de uitdagingen 457 10.5.1 Problemen bij MM/MF vertonen samenhang 457 10.5.2 Passende zorg rendeert als deze echt samen met de patiënt is bepaald 458 10.5.3 Ook in latere levensfase is er sprake van veerkracht, groei en ontwikkeling 459 10.6 Het verzamelbegrip: zelfmanagement 460 10.7 Er blijven uitdagingen... 461 Literatuur 461 11 Inleiding triage in de ouderenzorg 463 Carla Spanninga en Bernadet Derks Mensink 11.1 Ondertriage bij kwetsbare ouderen 464 11.2 Triëren binnen de groep kwetsbare ouderen 465 11.3 Acute en chronische ziekte 466 11.4 Triageproces 468 11.5 Tot slot 469 Literatuur 469 12 Palliatieve zorg 471 Marian Adriaansen 12.1 Inleiding 471 12.2 Assessment 473 12.2.1 Symptomen van de palliatieve fase 473 12.3 Advance care planning 475 12.4 Samenvatting 475 Literatuur 476

13 Gezond ouder worden 477 Pieter Verduin 13.1 Inleiding 477 13.2 Essentie van de mens 480 13.3 Ontisch en ontologisch 481 13.4 Kunst van het lijden 482 13.5 Interventie 484 13.5.1 RPS-formulier 484 13.6 Tot slot 486 Literatuur 486 14 Samen werken aan kwaliteit 489 Vera Habes en Miranda Snoeren 14.1 Inleiding 489 14.2 Kansen en uitdagingen 490 14.2.1 Van traditionele naar lerende werkomgeving 490 14.2.2 Adequaat omgaan met functiedifferentiatie 491 14.3 Aanbevelingen 493 14.3.1 Practice development 493 14.3.2 Aanbeveling voor het creëren van een lerende en innoverende werkomgeving 494 14.3.3 Aanbeveling voor het omgaan met weerstand 497 14.3.4 Aanbeveling voor het waarborgen van persoonsgericht werken, waarbij positieve samenwerkingsrelaties bevorderd worden 499 14.3.5 Aanbeveling voor het delen van kennis die aansluit bij andere zorgprofessionals 500 14.4 Conclusie 501 Literatuur 501 Bijlage Verkorte vragenlijst leerfuncties 503 15 Wijkgerichte preventie 505 Huub Sibbing 15.1 Leren van de toekomst 505 15.2 Paradigmashift noodzakelijk 506 15.3 Aandacht voor omgevingsfactoren noodzakelijk 507 15.4 Voorbeelden van best practices 510 15.5 Stappenplan wijkanalyse en wijkdiagnose 513 15.6 Toekomstperspectief 514 Literatuur 515

16 Active ageing actief ouder worden 519 Anne Larue 16.1 Inleiding 519 16.2 Context 520 16.3 Prevalentie 521 16.4 Risico s van inactiviteit 522 16.5 Lichamelijke functies en anatomische eigenschappen 524 16.5.1 Lichamelijke functies 524 16.5.2 Anatomische eigenschappen 526 16.6 Activiteiten en participatie 527 16.7 Externe factoren 528 16.8 Interventies 531 16.8.1 Preventieve interventies 532 16.9 Tot slot 534 Literatuur 534 17 Technologie gebruiken in de zorg voor ouderen: kansen en uitdagingen 537 Thijs van Houwelingen 17.1 Maatschappelijke ontwikkelingen 537 17.1.1 Vergrijzing en ontgroening 537 17.1.2 Zelfmanagement als oplossing voor de vergrijzing 538 17.1.3 Technologische ontwikkelingen 539 17.1.4 Actieve rol zorgvrager door gebruik van technologie 540 17.1.5 Ouderen en internet 541 17.1.6 Ervaringen ouderen met videocommunicatie 541 17.2 Technologie in de verpleegkundige zorg 542 17.2.1 Verpleegkundige taken met gebruik van technologie 542 17.2.2 Klinisch redeneren met gebruik van technologie 543 17.2.3 Veranderende behandelrelatie tussen verpleegkundige en zorgvrager 544 17.3 Tot slot 545 Literatuur 546 Register 547