H OOFDSTUK Begripsbepaling I 1. WETTELIJKE DEFINITIE Artikel 1075 van het Belgisch Burgerlijk Wetboek (hierna BW) bepaalt: De vader, de moeder en andere bloedverwanten in de opgaande lijn kunnen hun goederen tussen hun kinderen en afstammelingen verkavelen en verdelen. De rechtshandeling omschreven in dit artikel noemt men in de rechtsleer een ouderlijke boedelverdeling of ascendentenverdeling. 1 * Zoals het artikel aangeeft, kan een ouder via een ouderlijke boedelverdeling zijn nalatenschap anticipatief verkavelen en verdelen onder zijn kinderen. Hij legt dus tijdens zijn leven de erfrechtelijke kavels van zijn kinderen reeds vast. 2 Een ouderlijke boedelverdeling kan zowel in een schenking als in een testament opgenomen worden. 3 Het is een rechtsfiguur die gekend is uit het gewoonterecht. 4 In 1804 werd de ouderlijke boedelverdeling in het napoleontisch Burgerlijk Wetboek ingeschreven en sindsdien is het in het Belgisch recht ongewijzigd gebleven. 5 2. BETEKENIS Aangezien de ouderlijke boedelverdeling een verdelingsverrichting is, dient er bij het openvallen van de nalatenschap geen verdeling meer te gebeuren van de goederen die er het voorwerp van uitmaken. 6 Dit betekent ook dat er geen inbreng van deze goederen meer nodig is en dat er geen aanrekening op het beschikbaar deel is. 7 De goederen zijn immers al definitief verdeeld volgens de kavels die de ouder in de ouderlijke boedelverdeling heeft vastgelegd. Goederen die niet begrepen zijn in de ouderlijke boedelverdeling, worden daarentegen verdeeld overeenkomstig het gemeen recht. 8 Daar gelden de inbreng en aanrekening op het beschikbaar deel dus wel. Een bijkomend verschilpunt met een gemeenrechtelijke verdeling is bovendien dat voor een ouderlijke boedelverdeling een gelijkheid in waarde tussen de kavels voldoende is, zodat er gewerkt kan worden met oplegsommen. 9 Door middel van een ouderlijke boedelverdeling kan dus ook afgeweken worden van de gelijkheid in natura. 10 3. VOORDELEN De ouderlijke boedelverdeling is een interessante rechtsfiguur omdat zij het versnipperen van de nalatenschap kan voorkomen. 11 Vaak leidt een verdeling naar gemeen recht immers tot een openbare verkoop van de goederen uit de nalatenschap omdat de kinderen niet overeenkomen. 12 Een ouderlijke boedelverdeling kan deze versnippering uitsluiten door vooraf te bepalen wie welk deel van de nalatenschap zal krijgen. Bovendien vermijdt de ouder zo latere discussies tussen zijn kinderen en kan hij de familievrede bewaren. 13 Daarnaast kan een ouder via een ouderlijke boedelverdeling elke kavel toebedelen aan het kind dat hij het meest geschikt acht om de goederen uit die kavel te beheren. 14 Vooral wanneer er een familiebedrijf in het spel is, toont de ouderlijke boedelverdeling zo een groot nut. 15 Een ander bijkomend voordeel is dat de strenge vormvereisten voor een verdeling waarin een minderjarige of handelingsonbekwame is betrokken via een ouderlijke boedelverdeling omzeild kunnen worden. 16 Tot slot wordt een ouderlijke boedelverdeling klassiek ook als een veruitwendiging van het ouderlijk gezag beschouwd. 17 * De noten kunnen geraadpleegd worden op p. 23 e.v. 4 LARCIER
Via een ouderlijke boedelverdeling kan een ouder namelijk de erfrechtelijke kavels van zijn kinderen vastleggen, terwijl de kinderen slechts in de door de wet voorziene gevallen daar tegenin kunnen gaan. LARCIER 5
H OOFDSTUK II Grondvereisten Afdeling 1. Ouder(s) als opsteller(s) 4. RATIO LEGIS In het Belgisch recht staat een ouderlijke boedelverdeling enkel open voor een ouder, of voor een grootouder indien een kind vooroverleden is en diens afstammelingen bij plaatsvervulling optreden. 18 Over de ratio legis van deze vereiste is er onduidelijkheid. Volgens sommigen volgt het uit de aard van de ouderlijke boedelverdeling zelf. De wetgever vermoedde immers dat ouders hun kinderen gelijk willen bevoordelen, terwijl dat niet voor kinderloze erflaters ten opzichte van hun erfgenamen zou gelden. 19 Laurent beschouwt een ouderlijke boedelverdeling bij testament als een uitzondering op de regel dat wie zijn goederen via testament legateert, zelf niet kan overgaan tot de verdeling van die goederen, en een ouderlijke boedelverdeling bij schenking als een uitzondering op het verbod op erfovereenkomsten. De mogelijkheid tot het opmaken van een ouderlijke boedelverdeling uitbreiden naar kinderloze erflaters zou volgens hem dan ingaan tegen het principe dat uitzonderingen strikt geïnterpreteerd moeten worden. 20 De Page aanvaardt de vereiste van een ouder dan weer enkel voor een ouderlijke boedelverdeling bij schenking, maar niet voor een ouderlijke boedelverdeling bij testament, waartoe iedereen gerechtigd zou moeten zijn omdat het geen erfovereenkomst is. 21 Andere rechtsgeleerden zijn echter van oordeel dat er zelfs bij een ouderlijke boedelverdeling bij schenking geen verboden erfovereenkomst voorligt, omdat het geen louter eventuele rechten betreft. 22 5. BEIDE OUDERS ALS OPSTELLERS Een ouder kan niet enkel zelf een ouderlijke boedelverdeling opstellen, hij kan dit ook samen met de andere ouder van de kinderen doen. In dat geval kunnen gehuwde ouders ook goederen uit de huwelijksgemeenschap verdelen. Aangezien gemeenschappelijke testamenten verboden zijn (art. 968 BW), kan dergelijke conjunctieve ouderlijke boedelverdeling echter enkel bij schenking gebeuren. 23 Afdeling 2. Kinderen als begunstigden 6. RATIO LEGIS Een ouder kan in zijn ouderlijke boedelverdeling enkel zijn kinderen betrekken. 24 Ook hier is de ratio legis onduidelijk. Er kunnen immers ook andere bloedverwanten of zelfs derden tot de nalatenschap geroepen worden, hetzij als wettelijk erfgerechtigde, hetzij als legataris. 25 7. MEERDERE ERFGERECHTIGDE KINDEREN Opdat er sprake kan zijn van een verdeling van de goederen uit de ouderlijke boedelverdeling, moeten er meerdere kinderen zijn. 26 Indien er maar één kind is, moet er immers niet verdeeld worden. Bovendien moeten alle kinderen erfgerechtigd zijn en mogen ze dus niet erfonwaardig zijn of de nalatenschap verwerpen. 27 Wanneer een kind vooroverleden is, kunnen diens eigen kinderen echter wel via plaatsvervulling optreden. 28 6 LARCIER
8. IEDER KIND Niet enkel kan de ouder slechts zijn kinderen in een ouderlijke boedelverdeling begunstigen, hij moet bovendien élk kind erin betrekken. 29 Indien hij dat niet doet, kunnen de kinderen de ouderlijke boedelverdeling laten nietig verklaren op grond van artikel 1078 BW. 30 Daarbij is het van geen belang op welke wijze de verwantschapsband met de ouder vaststaat. 31 Afdeling 3. Goederen begrepen in een ouderlijke boedelverdeling 9. GEHELE NALATENSCHAP OF EEN DEEL ERVAN Een ouder kan ervoor kiezen al zijn goederen op te nemen in een ouderlijke boedelverdeling, dan wel slechts een deel ervan. 32 Een ouderlijke boedelverdeling van alle goederen komt bijna uitsluitend voor bij testament, aangezien een schenking een dadelijke en onherroepelijke afstand van de geschonken goederen inhoudt. 33 10. EIGEN OF GEMEENSCHAPPELIJKE GOEDEREN Wanneer de ouder gehuwd is, kan hij niet zonder medewerking van zijn echtgenoot gemeenschappelijke goederen opnemen in zijn ouderlijke boedelverdeling. 34 In dat geval moeten beide ouders de ouderlijke boedelverdeling tezamen opmaken en wordt er gesproken van een conjunctieve ouderlijke boedelverdeling. 35 Zoals hoger vermeld, kunnen dergelijke ouderlijke boedelverdelingen enkel bij schenking opgemaakt worden, gelet op het verbod op gemeenschappelijke testamenten (art. 968 BW). 36 Wanneer één van beide echtgenoten overlijdt, kan de langstlevende echtgenoot echter wel de goederen van de vooroverleden echtgenoot betrekken in zijn eigen ouderlijke ouderverdeling, wat een cumulatieve ouderlijke boedelverdeling wordt genoemd. 37 Ook hier is dit enkel mogelijk via een schenking die de kinderen moeten aanvaarden. 38 De goederen die afhangen van de nalatenschap van de vooroverleden echtgenoot, komen immers in onverdeeldheid toe aan de kinderen (en de langstlevende echtgenoot bij vroegere gemeenschappelijke goederen), zodat hun toestemming noodzakelijk is om deze goederen te kunnen opnemen in de ouderlijke boedelverdeling. Aangezien een testament een eenzijdige rechtshandeling is, die geen toestemming van de kinderen vereist, kan een cumulatieve ouderlijke boedelverdeling daarom niet bij testament gebeuren. 39 11. EERDER GESCHONKEN GOEDEREN Tot slot is het ook mogelijk om goederen die reeds eerder als voorschot op erfdeel geschonken waren op te nemen in de ouderlijke boedelverdeling. 40 Dit laat toe om een gelijke verdeling tussen de kinderen te bewerkstelligen. Daartoe is wel aangeraden dat deze goederen opnieuw in de kavel van het eerder begunstigde kind vallen. 41 Sommige rechtsgeleerden betwisten echter de mogelijkheid om eerder geschonken goederen op te nemen in een ouderlijke boedelverdeling bij schenking, uit vrees dat het om een verboden erfovereenkomst zou gaan. 42 Afdeling 4. Werkelijke verdeling van de goederen 12. VERDELING ALS CONSTITUTIEF BESTANDDEEL De ouderlijke boedelverdeling moet een werkelijke verdeling van de goederen in verschillende kavels inhouden. 43 Zo niet, kan de akte niet als ouderlijke boedelverdeling gelden. Het louter omschrijven van de goederen die zich in de nalatenschap zullen bevinden met vermelding van de LARCIER 7
erfgenamen, is niet voldoende. De ouder moet concreet zijn goederen indelen in verschillende kavels en bepalen welke kavel aan welk kind toekomt. 44 13. VERSCHIL MET DE DUBBELE AKTE Een ouder kan ook een deel van zijn goederen of al zijn goederen in onverdeeldheid schenken aan zijn kinderen, waarna de kinderen zelf overgaan tot een verdeling. 45 Dit procedé van de dubbele akte kan enkel als een ouderlijke boedelverdeling gelden indien de verdeling in de tweede akte gebeurt op duidelijke en onbetwistbare instructies van de ouder. 46 8 LARCIER