Module Bedrijfsoptimalisatie in de sector Veehouderij De CO 2 -voetafdruk van dit drukwerk is berekend met ClimateCalc en gecompenseerd bij: treesforall.nl www.climatecalc.eu Cert. no. CC-000057/NL
Colofon Auteur Hein de Graaf Mathijs Ruhé Redactie Henrike van Riel Beeldverwerking Arka Media Resonans Agnet Schipper Het Ontwikkelcentrum heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Bent u desondanks van mening dat we u hebben benadeeld, dan kunt u contact met ons opnemen. Eerste druk, 2019 2019 Ontwikkelcentrum, Nederland Email: info@ontwikkelcentrum.nl Internet: www.ontwikkelcentrum.nl Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of op enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Ontwikkelcentrum.
Inhoudsopgave Inleiding 5 Hoofdstuk 1 Bedrijfskunde 7 1.1 Oriëntatie 7 1.2 Bedrijfskunde 8 1.3 Wet- en regelgeving 10 1.4 Bedrijfseconomie Balans 13 1.5 Bedrijfseconomie Opbrengsten 17 1.6 Bedrijfseconomie Kosten 22 1.7 Bedrijfseconomie Jaarrekening 29 1.8 Samenvatting 31 1.9 Opdrachten 32 Begrippenlijst 33 Hoofdstuk 2 Bedrijfsstrategie 37 2.1 Oriëntatie 37 2.2 Optimalisatie 38 2.3 Bedrijfsontwikkeling 40 2.4 Samenvatting 46 2.5 Opdrachten 46 Begrippenlijst 49
Inleiding KWALIFICATIEDOSSIER AGRO PRODUCTIE, HANDEL EN TECHNOLOGIE De module Bedrijfsoptimalisatie in de sector veehouderij is onderdeel van een serie modulen voor het kwalificatiedossier Agro productie, handel en technologie. Deze module sluit aan bij het Profieldeel Optimaliseren bedrijfsactiviteiten (P12-K2) van dit kwalificatiedossier. BEDRIJFSOPTIMALISATIE IN DE SECTOR VEEHOUDERIJ Met het vak bedrijfsoptimalisatie leer je als vakman en ondernemer economische activiteiten te ontplooien met een oogwinstmerk. In deze module wordt vakkennis behandeld om een bedrijf te kunnen analyseren, om vervolgens richting te kunnen geven aan de strategie en de langetermijnontwikkelingen van het bedrijf. Het eerste hoofdstuk gaat over bedrijfskunde, waarbij het begrijpen en beoordelen van een balans centraal staat. De opbouw van opbrengsten en de verschillende kosten op de balans komen uitgebreid aan bod. Vanuit bedrijfseconomisch oogpunt wordt de jaarrekening besproken. Hoofdstuk 2 behandelt verschillende bedrijfsstrategieën. Optimalisatie van de bedrijfsresultaten moet continu nagestreefd worden voor het voortbestaan van een veehoudersbedrijf. Het kiezen van de juiste strategie is daarbij noodzakelijk. De kennis over bedrijfskunde en bedrijfsstrategie wordt toegepast door de gevolgen door te rekenen van verschillende investeringen en het bespreken van de resultaten met klasgenoten, docenten en stagebegeleiders. STUDIELAST De studielast van deze module is bepaald op 60 studielasturen. Wij wensen je veel leerplezier en succes bij het bestuderen van de inhoud van deze module. Het Ontwikkelcentrum.
Leerdoelen Aan het eind van dit hoofdstuk heb je de volgende leerdoelen behaald. Je kunt specifieke wet- en regelgeving voor je sector opzoeken. Je kunt de onderdelen van een balans en van een winst- en verliesrekening benoemen. Je weet hoe je door middel van de balans de financiële situatie kunt beoordelen. Je weet waarom en hoe een jaarrekening opgesteld wordt. Je kent de specifieke opbrengsten en kosten van een veehouder.
HoofDStuk 1 Bedrijfskunde 1.1 ORIËNTATIE In dit hoofdstuk wordt een aantal (overheids)instanties benoemd waar je als melkveehouder mee te maken hebt. De veehouder heeft contact met deze instanties, omdat hij aan wet- en regelgeving moet voldoen. De melkveehouder heeft bezittingen, schulden (vreemd vermogen), verkoopt goederen en koopt zaken aan. Hierbij wil de melkveehouder geld overhouden, zodat hij zijn privé-uitgaven kan financieren en zijn bedrijf kan verbeteren (bijvoorbeeld aanschaf trekker). In een balans en een winst- en verliesrekening worden de bezittingen en de opbrengsten en kosten in een bepaalde periode overzichtelijk weergegeven, zodat de melkveehouder inzicht heeft in de financiële bedrijfsresultaten.
8 Bedrijfskunde 1.2 BEDRIJFSKUNDE Afb. 1.3 De boer als vakman BEDRIJFSVOERING Vroeger was een melkveehouder de vakman die alles wist van de koeien in de stal. Nu is de melkveehouder manager, vakman en ondernemer in één. Door de snel veranderende wet- en regelgeving, vanuit onze eigen regering al dan niet aangestuurd vanuit Brussel (Europese Commissie), moeten boeren goed op de hoogte zijn, een vooruitziende blik hebben en snel kunnen schakelen om zich aan de wet te houden. Een goed voorbeeld hiervan zijn wel de fosfaatrechten, die er plotseling waren en die dusdanig van invloed zijn op de bedrijven van melkveehouders, dat sommige bedrijven hun hele toekomstplanning in rook zagen opgaan. Ondanks de protesten en kortgedingen die zijn gevoerd door ondernemers tegen de invoering van deze wetten, staan vele nu op het punt om een heel nieuwe bedrijfsvoering toe te passen. Daarnaast zien we innovaties en technische verbeteringen. Denk hierbij aan de ontwikkeling van drones, gps op de trekker, meer kennis over veevoer en jongveeopfok, kringlooplandbouw. Automatisering leidt tot ergonomische verbetering en zorgt er ook voor dat je minder personeel nodig hebt, maar vergeet niet dat deze ontwikkeling flink op je begroting kan drukken. Het is belangrijk dat je als ondernemer inzicht hebt en houdt in de financiële resultaten. Ook moet de ondernemer technische innovaties kunnen toepassen en kunnen inspelen op de veranderde wensen uit de maatschappij. De opsomming van de kennis en vaardigheden waarover een melkveehouder moet beschikken is erg lang. We zien dan ook dat de melkveehouder zich steeds meer laat ondersteunen, bijvoorbeeld bij het opstellen van een bemestingsplan, kringloopwijzer e.d. LANDBOUWBELEID MOET 'RENATIONALISEREN' Bedrijfskunde Bedrijfskunde houdt zich vooral bezig met inkoop, verkoop en marketing, kwaliteitszorg, ondernemingsfinanciering en management van bedrijfsprocessen. Het vak bedrijfskunde helpt je om je in de rol van vakman en ondernemer te ontwikkelen tot iemand die economische activiteiten ontplooit met een oogwinstmerk. SOCIALE TRENDS Technische innovaties, kritische consumenten en sociale aspecten binnen het agrarische (gezins)bedrijf leiden tot belangrijke bedrijfsaanpassingen. De wereld verandert snel, net als de vraag van consumenten. Meer dan ooit ligt de agrariër van nu onder een vergrootglas. Consumenten willen weten hoe en waar hun voeding wordt geproduceerd. Dit betekent dat de landbouw (nog) transparanter moet worden en maatschappelijk wenselijke investeringen zal moeten doen als het gaat om het milieu en ons klimaat. Er is een
Bedrijfskunde 9 imago hoog te houden. Wereldwijd wordt Nederland gezien als een land met veel kennis. Naar de Nederlandse burger willen de boeren een imago houden als dieren- en milieuvrienden, die voor een goed stuk voedsel zorgen, tegen een redelijke prijs. Afb. 1.4 De veehouder moet zich aanpassen aan ontwikkelingen in de maatschappij. Maar ook het sociale aspect binnen de bedrijven vormt een reden voor aanpassingen. Zo willen agrariërs meer dan vroeger meedoen in het sociale leven. Speelde vroeger het leven van een boer zich voornamelijk af op en rond het bedrijf, nu hebben boeren soms een baan ernaast, of de jeugd heeft wel interesse, maar dan wel met flexibele tijdsindeling. Automatisering van het bedrijf is dan een manier om het bedrijf `op afstand draaiende te houden. Afb. 1.5 Belangrijkste bedrijfsaanpassingen die volgens sectorexperts worden gevraagd van veehouders in de komende 10 jaar. Inspelen op de Nieuwe Realiteit volgens melkveehouders en experts rapport 115 van de WUR
10 Bedrijfskunde BELANGRIJKSTE BEDRIJFSAANPASSINGEN DIE VOLGENS SECTOR EXPERTS WORDEN GEVRAAGD VAN VEEHOUDERS IN DE KOMENDE 10 JAAR. VRAGEN 1. Zijn de volgende stellingen waar of onwaar? -- Het beoordelen van de werkdruk en het wel/ niet inschakelen van vreemd personeel is een vraagstuk dat onder bedrijfskunde valt. Waar Onwaar -- Het beoordelen van het rantsoen voor het melkvee valt onder bedrijfskunde. Waar Onwaar 2. Geef argumenten aan waarom melkveehouders hun bedrijfsvoering zouden moeten / willen aanpassen. A. De melkafnemers vragen om aanpassing, onder andere van (de regels rond) weidegang. B. De ondernemer gaat nieuwe technieken opnemen in de bedrijfsvoering, bijvoorbeeld drones, gps. C. Regels rond mestwet en milieu veranderen en de ondernemer moet aan deze regelgeving blijven voldoen, onder andere emissiearme stallen. D. De gezinsleden van de melkveehouder willen niet altijd bij hun tijdsindeling afhankelijk zijn van het melkveebedrijf, denk bijvoorbeeld aan vakantie. 3. Welke aanpassing van de ondernemers of bedrijven is het belangrijkst volgens ondernemers en deskundigen? A. sturen op kostprijs B. inspelen op wensen van de maatschappij C. kwaliteit van de ondernemers verbeteren D. inspelen op klimaat en milieu 1.3 WET- EN REGELGEVING INSTANTIES Een onderneming heeft te maken met vele soorten wet- en regelgeving die van grote invloed kunnen zijn op de bedrijfsvoering. Voor de bedrijfsvoering is het daarom van belang op de hoogte te zijn van de relevante wet- en regelgeving binnen de veehouderij. In Nederland zijn vele instanties bezig met het
Bedrijfskunde 11 opstellen en uitvoeren van wet- en regelgeving. In deze paragraaf behandelen we de volgende vier instanties: rijksoverheid provincies gemeenten waterschappen Arbowet NVWA CONTROLERENDE INSTANTIES Deze vier instanties zijn niet alleen verantwoordelijk voor het opstellen en uitvoeren van de wet- en regelgeving, maar ook voor de controle op de naleving hiervan. De waterschappen controleren zelf of hun wetten en regels worden nageleefd. Voor de controle van de vele andere soorten wet- en regelgeving heeft de overheid verschillende instanties in het leven geroepen. Zo controleert de arbeidsinspectie of de wetten en regels van de Arbowet worden nageleefd. En is de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit, ook wel de NVWA genoemd, verantwoordelijk voor het controleren van de voedselveiligheid en het naleven van onder andere de mestwetgeving in Nederland. Dit zijn beide instanties waar de agrarische sector veel mee te maken heeft. Daarnaast zijn er nog vele andere instanties die de ondernemingen in de agrarische sector controleren, zoals de Kamer van Koophandel, de Belastingdienst, de Douane en de Autoriteit Consument en Markt. In dit hoofdstuk worden een aantal wetten en regels nader toegelicht, deze zijn in het bijzonder voor de agrarische sector van belang. Afb. 1.6 Ondernemers hebben te maken met veel verschillende overheidsinstanties.
12 Bedrijfskunde Afb. 1.7 Ook voor de agrarische sector is veel aparte weten regelgeving opgesteld. WETTEN Via de onderstaande links kun je zien hoe een wet er daadwerkelijk uitziet. Over het algemeen zijn wetten erg uitgebreid, staan ze vol met termen waarvan je de betekenis moet opzoeken en staat er veel informatie in die niet relevant is. Gelukkig zijn er ook websites waarop de inhoud van wetten op een duidelijke manier is vertaald. Deze websites bevatten vaak informatie uit verschillende wetten met betrekking tot één onderwerp. Hierdoor kan het zoeken naar relevante wet- en regelgeving voor jouw sector worden vereenvoudigd. Ook geven sommige controlerende instanties informatie over de wet- en regelgeving op hun websites, zoals de NVWA (Nederlandse Voedselen Warenautoriteit). VOORBEELD VAN EEN WETTEKST VIA DE WEBSITE VAN DE NVWA IS VEEL INFORMATIE TE VINDEN OVER DE WET- EN REGELGEVING OVER HET PRODUCEREN VAN VOEDSEL. DE WEBSITE VAN DE RIJKSDIENST VOOR ONDERNEMEND NEDER LAND (RVO) BEVAT VEEL INFORMATIE OVER WETTEN EN REGELS DIE RELEVANT ZIJN VOOR AGRARISCHE ONDERNEMERS. WIST JE DAT? Jurisprudentie Wanneer rechters een uitspraak doen in een zaak, geldt deze uitspraak ook voor alle toekomstige vergelijkbare zaken. Op deze manier worden de uitspraken van rechters ook wetgeving. Al deze uitspraken samen worden jurisprudentie genoemd. Verordeningen Derogatie EUROPESE UNIE De Europese Unie kan richtlijnen voorschrijven die de lidstaten, waaronder Nederland, moeten vertalen naar eigen wet- en regelgeving. Op die manier kan de Europese Unie invloed hebben op de wet- en regelgeving die de overheid in Nederland opstelt en uitvoert. Daarnaast kan de Europese Unie ook nog regels opleggen die direct van kracht zijn. Deze worden verordeningen genoemd en staan boven de nationale wetten van een land. In die gevallen heeft de ondernemer naast de vier Nederlandse overheidsinstanties dus ook nog te maken met wet- en regelgeving vanuit de Europese Unie. Nederland krijgt in bepaalde gevallen toestemming van de Europese Commissie om van Europese richtlijnen af te wijken. Dat heet derogatie. Zo mag een ondernemer op landbouwgrond 170 kilogram stikstof uit dierlijke mest per hectare per jaar gebruiken. Maar met een derogatievergunning kan hij, onder bepaalde voorwaarden, 230 of 250 kilogram stikstof gebruiken op landbouwgrond.
Bedrijfskunde 13 VRAGEN 4. Welke instantie stelt de regels rond de mestwetgeving op? A. Rijksdienst voor Ondernemend Nederland B. Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteiten C. De melkafnemers D. Europese Unie 5. Welke instantie bepaalt of Nederland gebruik mag maken van derogatie? A. Rijksdienst voor Ondernemend Nederland B. Nederlandse Voedsel en Warenautoriteiten C. De melkafnemers D. Europese Unie 6. Welke instantie controleert de melkveebedrijven om te beoordelen of zij de mestwet niet overtreden? A. Rijksdienst voor Ondernemend Nederland B. Nederlandse Voedsel en Warenautoriteiten C. De melkafnemers D. Europese Unie 7. Welke instantie stelt de regels rond weidegang op? A. Rijksdienst voor Ondernemend Nederland B. Nederlandse Voedsel en Warenautoriteiten C. De melkafnemers D. Europese Unie 1.4 BEDRIJFSECONOMIE BALANS Balans Activa BALANS De balans is een belangrijk middel om inzicht te krijgen in de financiële situatie van een bedrijf. Een balans laat zien welke bezittingen een onderneming heeft en hoe deze gefinancierd zijn. Aan de linkerkant van de balans staan alle bezittingen van een onderneming. De totale waarde van deze bezittingen wordt ook wel de activa genoemd. Afb. 1.8 Ook een bedrijfseconomische balans moet altijd in balans zijn.