Module Basisprincipes van het telen in kassen

Transcriptie

1 Module Basisprincipes van het telen in kassen De CO 2 -voetafdruk van dit drukwerk is berekend met ClimateCalc en gecompenseerd bij: treesforall.nl Cert. no. CC /NL

2 Colofon Auteur Deze module is samengesteld door Marc van Stokkum. De tekst is geïnspireerd op het boek De basisprincipes van Het Nieuwe Telen, dat is uitgebracht door LTO Glaskracht Nederland in het kader van Kas als Energiebron. Redactie Marieke van Nimwegen Beeldverwerking ARKA media BV Resonans Aat Dijkshoorn, LTO Glaskracht Nederland, projectleider Het Nieuwe Telen voor Kas Als Energiebron Het Ontwikkelcentrum heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Bent u desondanks van mening dat we u hebben benadeeld, dan kunt u contact met ons opnemen. Eerste druk, Ontwikkelcentrum, Nederland info@ontwikkelcentrum.nl Internet: Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opname of op enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Ontwikkelcentrum.

3 Inhoudsopgave Inleiding 5 Hoofdstuk 1 Optimalisatie en innovatie Oriëntatie Het nieuwe telen Samenvatting Opdracht 10 Hoofdstuk 2 Hoofdlijnen kassenteelt Oriëntatie Speerpunten kasteelten Meten met sensoren Samenvatting Opdracht 21 Hoofdstuk 3 Plantgedrag en kasklimaat Oriëntatie Streven naar evenwicht Aanmaak assimilaten en gewasopbouw Klimaatfactoren en assimilatenbalans De rol van de temperatuur Samenvatting Opdracht 38 Hoofdstuk 4 Energiebalans plant Oriëntatie Straling en convectie Energie en verdamping De rol van de huidmondjes Overmatige verdamping voorkomen Waterbalans van de plant Waterbalans bij instraling Samenvatting Opdracht 56

4 Hoofdstuk 5 Kassen Oriëntatie Het Psychro- of Mollierdiagram Psychrodiagram praktisch toegepast Klimaatbeheersing in moderne kassen Latente en voelbare warmte Energiebalans en ventilatie De vochtbalans Effectief en werkelijk ventilatievoud Afkoeling door uitstraling Energie- en vochtbalans in seizoenen Verneveling of adiabatische koeling Luchtbeweging in de kas Natuurlijke luchtbeweging sturen Licht Samenvatting Opdracht 102 Hoofdstuk 6 Hulpinstallaties Oriëntatie Luchtcirculatiesystemen Luchtbeweging in gewassen Schermsystemen Samenvatting Opdrachten 122 Hoofdstuk 7 Toekomstvisie Oriëntatie Innovaties Samenvatting Opdracht 129

5 Inleiding Afb. 1.1 ORIËNTATIE Rond 1975 werden de eerste klimaatcomputers ontwikkeld (o.a. Hoogendoorn). Met de komst van de computer breidde het aantal regelmogelijkheden in kassen zich enorm uit. Er werd vooral geregeld vanuit gevoel en praktijkervaring. Vanaf 2009 heeft de Nederlandse glastuinbouw een belangrijke stap gezet in de richting van energiezuinig telen en het gebruik van duurzame energie. Dit was een gevolg van het optimaliseren van het groeiklimaat voor de plant. In 2014 zijn er energieafspraken tussen de glastuinbouwsector en de overheid vastgelegd in de Meerjarenafspraak Energietransitie Glastuinbouw Stap voor stap is de kijk op plantbalansen, kasklimaat, techniek en energie veranderd. Het einde van die nieuwe inzichten en toepassingen is nog niet in zicht. Het innovatie- en actieprogramma Kas als energiebron van LTO Glaskracht Nederland en het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselveiligheid, stimuleert deze ontwikkeling. KENNISDOMEIN Deze module behandelt vakkennis over de basisprincipes van het telen in kassen en geeft inhoud aan het Kwalificatiedossier Agroproductie, handel en technologie. De inhoud van deze module sluit aan bij: Basisdeel Kerntaak 1 Zorgdragen voor het agrobusinessproduct (B1-K1) en werkproces Draagt zorg voor de kwaliteit van het agrobusinessproduct (B1-K1-W1) Profieldeel niveau 3: Kerntaak 1 Telen product/gewas (P5-K1) en werkproces 1 Verzorgt teelt (P5-K1-W1) Profieldeel niveau 4: Kerntaak 1 Telen product/gewas (P9-K1) en werkproces 2 Stuurt teeltproces (P9-K1-W2). Kerntaak 2 Optimaliseren bedrijfsactiviteiten (P9-K2) en werkproces 3 Verbetert processen/productie (P9-K2-W3). NIVEAU Deze module is geschikt voor niveau 3: hoofdstukken 1, 2, 3 en 4 en niveau 4: alle hoofdstukken. UITGAVE De module is zowel digitaal als op (duurzaam geproduceerd) papier beschikbaar. Wij wensen je veel leerplezier en succes bij het bestuderen van de inhoud van deze module. Het Ontwikkelcentrum.

6 Leerdoelen Aan het eind van dit hoofdstuk kun je: Uitleggen waarom het systeem van telen in kassen eind vorige eeuw en begin deze eeuw voor wat betreft de mogelijkheden voor optimalisatie op een dood spoor zat. In grote lijnen beschrijven wat de meerwaarde van Het Nieuwe Telen voor de glastuinbouw is.

7 HoofDSTUK 1 Optimalisatie en innovatie 1.1 ORIËNTATIE We telen in kassen en zijn daar in Nederland bijzonder goed in. We zijn hiermee een van de koplopers in de wereld. Per kilogram vers gewicht verbruiken we een minimale hoeveelheid water en wordt het energieverbruik steeds lager. Door een vitaal gewas zijn er minder problemen met ziekten en plagen. Hierdoor is het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen drastisch afgenomen. In dat opzicht laten we zien dat het produceren van potplanten, snijbloemen en bijvoorbeeld groenten zeer duurzaam gebeurt. Dit succes is te danken aan de samenwerking tussen onderzoek, onderwijs en bedrijfsleven én de voortdurende inzet voor optimalisatie en innovatie door deze partners.

8 8 Optimalisatie en innovatie 1.2 HET NIEUWE TELEN Vertrouwde telen Het Nieuwe Telen UITDAGING Vóór 2009 werd vooral geteeld op basis van gevoel en ervaring. Dat bleek een doodlopende weg. Optimalisatie was niet mogelijk op basis van oude inzichten. De uitdaging was om het vertrouwde telen los te laten en nieuw te gaan telen, met meer kennis van natuur en planten. Het begin van een duurzame toekomst voor de glastuinbouw. Deze nieuwe aanpak van het telen in kassen wordt ook wel Het Nieuwe Telen genoemd. Voor veel telers was het lastig om het gangbare klimaatregelen los te laten. VERNIEUWDE DENKWIJZE Tot 2012 bleef de nieuwe teeltaanpak sterk geassocieerd met energiebesparing en het investeren in nieuwe installaties voor luchtcirculatie en inblazen van buitenlucht in de kas. Gaandeweg werd steeds duidelijker dat de meerwaarde van Het Nieuwe Telen vooral zit in de vernieuwde denkwijze over plantgedrag en kasklimaat. Het primaire doel is de groei van de plant te optimaliseren. Dit levert tevens een aanzienlijke energiebesparing op. Bij meer licht ervaar je in de natuur ook meer warmte. Dit geldt ook voor planten. Door bij meer licht de temperatuur, de luchtvochtigheid en de CO2 ook te verhogen, blijft de plant in balans en vitaal. Er wordt gebruik gemaakt van natuurkundige kennis om de teelt optimaal te sturen in onder meer temperatuur, vocht, CO2-dosering, straling (licht en warmte) en schermen. Energieneutrale kas Het streven rond 2020 is realisatie van energieneutrale kassen en 50% energiebesparing in bestaande kassen ten opzichte van UIT DE PRAKTIJK Afb. 1.4 HET NIEUWE TELEN ALS VERKOOPARGUMENT Supermarktketen Lidl profileert zich met haar assortiment verse groenten en fruit en heeft daarvoor een campagne opgezet die de oorsprong van producten in beeld brengt. Het Nieuwe Telen wordt hierbij nadrukkelijk genoemd als modern, schoon en verantwoord. Het illustreert hoe de markt het concept omarmt en inzet als verkoopargument. Lidl bezocht enkele glastuinbouwbedrijven en maakte hiervan filmpjes voor hun campagnewebsite. Een van de filmpjes gaat over glastuinbouwer Thijs Gipmans uit Venlo.

9 Optimalisatie en innovatie 9 VRAGEN Beschrijf in grote lijnen wat de meerwaarde van Het Nieuwe Telen voor de glastuinbouw is. 1. Tot 2012 lag de focus bij telen vooral bij (meerdere antwoorden kunnen goed zijn): A. energiebesparing B. investeren in nieuwe installaties voor luchtcirculatie C. inblazen van buitenlucht in de kas D. plantbalans E. plantgedrag 2. Wat houdt de term vertrouwd telen in? A. Telen op basis van gevoel en ervaring. B. Telen met behulp van natuurkundige kennis. 1.3 SAMENVATTING In dit hoofdstuk heb je geleerd waarom het systeem van telen in kassen eind vorige eeuw en begin deze eeuw op een dood spoor zat voor wat betreft de mogelijkheden voor optimalisatie. Je weet nu dat door een nieuwe weg in te slaan op het gebied van duurzaam telen in kassen, er weer ruimte is om te innoveren en te optimaliseren.

10 10 Optimalisatie en innovatie 1.4 OPDRACHT OPDRACHT HET NIEUWE TELEN IN DE PRAKTIJK Uit: Vakblad van de bloemisterij - 10 december 2016, een interview met Kees van Egmond: Eens even kijken. Meetboxen voor boven het scherm. Een RV-meter buiten. Bladtemperatuurmeters. Ook eentje om de bloemtemperatuur te meten. En natuurlijk een pyrgeometer om de uitstraling in kaart te brengen. Dat zijn er al vijf. Ja, we zijn helemaal om. Het Nieuwe Telen (HNT) heeft bij ons ook zijn intrede gedaan. het is geen sinecure hoor. Je moet gewoon weer opnieuw beginnen! Was je vroeger een beetje benauwd om s middags je energiescherm te vroeg dicht te laten lopen, nu móet dat. En zwoer je in het verleden bij een minimumbuis? Vergeet het! Ventilatoren hebben veel meer effect qua luchtbeweging en ze kosten ook nog minder energie. En meten hè, meten is weten. Onderzoeker Peter van Weel zei het pas al in dit Vakblad: Met gevoel kan ik niks. Oké, dus ook nog de meting van kastemperatuur en RV op meerdere hoogten in de kas. De grondvochtigheid en de worteltemperatuur. De hoeveelheid PAR in de kas. Een stralingsmeter die het netto effect van in- en uitstraling op gewasniveau meet. Én een literteller op de condensopvang. Tien meters die we niet hebben. Man, dat we überhaupt bloemen hebben kúnnen telen Kees van Egmond is volgens het artikel nog niet echt overtuigd van de aanpak van Het Nieuwe Telen. Welke argumenten kun je halen uit dit hoofdstuk om Kees te overtuigen dat de nieuwe aanpak ook beter voor hem kan uitpakken?

11 Optimalisatie en innovatie 11 Begrippenlijst Energieneutrale kassen Het Nieuwe Telen Vertrouwde telen Een kas waarvan het gebouwgebonden verbruik op jaarbasis niet meer bedraagt dan de energie die de door de kas zelf wordt opgewekt. Energiezuinig telen en tegelijk een optimale productie halen door met gebruik van natuurkundige kennis de teelt optimaal te sturen in temperatuur, vocht, CO2-dosering en lichtregulering. Telen op basis van gevoel en gewoonte. Nauwelijks gebaseerd op natuurkundige wetten en plantbalans.