1 Investeren en handeldrijven in Latijns-Amerika
Focus op Latijns-Amerika - Investeren en handeldrijven in Latijns-Amerika is het derde rapport in een reeks verslagen die de potentiële risico s en voordelen onderzoekt van handeldrijven met de emerging markets. Terwijl vele thuismarkten stagneren onder de sluier van een mondiale economische malaise, richten bedrijven met oog voor avontuur/mogelijkheden hun aandacht naar nieuwe markten die winstgevendheid beloven. Dat wordt zeker duidelijk uit dit verslag. In augustus 2008 vroegen we wereldwijd 326 hogere managers van ondernemingen die zakendoen met, of investeren in Latijns-Amerika, of die dat van plan zijn. Meer dan de helft van de respondenten vertelden dat hun beslissing om in Latijns Amerika zaken te gaan doen beïnvloed werd door de economische vertraging in de ontwikkelde landen. Bijna twee vijfde van hen werkt voor bedrijven met het hoofdkantoor in de VS, iets meer dan een vijfde is gevestigd in Europa en de rest is actief op een aantal emerging markets, inclusief Latijns-Amerika. De respondenten vertegenwoordigen zeer uiteenlopende sectoren, voornamelijk IT en technologie, professionele dienstverlening en productie. Meer dan een derde van de bedrijven in de steekproef draait een jaaromzet van minder dan 100 miljoen USD, terwijl een kwart meer dan 5 miljard USD haalt. Zoals bij onze vorige rapporten, werden in aanvulling op de enquête ook lange gesprekken gevoerd met het hoger management en andere deskundigen op dit terrein. Wij willen in het bijzonder het team van The Economist Intelligence Unit bedanken voor hun expertise en het uitvoeren van het onderzoek. In het bijzonder hun experts Thierry Ogier en Paul Lewis, die respectievelijk auteur en uitgever van deze publicatie zijn. Het mondiale economische landschap ondergaat momenteel enkele radicale wijzigingen, we hopen dat ons rapport u een glimp bezorgt van een regio die nog veel te bieden heeft. 2 Wij hebben onze uiterste best gedaan om de nauwkeurigheid van de gegevens te controleren, maar noch Atradius noch de Economist Intelligence Unit zijn aansprakelijk voor de gegevens, meningen of conclusies van deze enquête.
Samenvatting en toelichting Investeerders en handelaars, ongeacht hun omvang en sector, erkennen het marktpotentieel van Latijns-Amerika nu de politieke en economische stabiliteit er in deze regio op vooruit is gegaan. Dit verslag belicht de regio in haar geheel, maar zoomt in op de voornaamste markten: Brazilië, Mexico, Argentinië, Chili, Colombia, Peru en Venezuela. Onze bevindingen baseren zich op een onderzoek onder 326 leidinggevenden die actief zijn in de regio en op enkele diepte-interviews. De vooruitzichten zijn overwegend positief, ondanks de wereldwijde economische baisse en de aanslepende problemen inzake bedrijfsklimaat. De auteur kwam tot de volgende besluiten: De impact van de Amerikaanse crisis bleef tot nog toe beperkt. Op het ogenblik van dit onderzoek gaven respondenten te kennen dat de Amerikaanse economische crisis nog geen gevolgen had voor hun activiteiten in Latijns-Amerika. Drie vijfde van de respondenten gaf aan het afgelopen jaar weinig of geen gevolgen te hebben ondervonden. Evenveel respondenten (60%) verwacht het komende jaar echter een gematigde of grote impact te ondervinden. Dit wijst erop dat het ergste nog moet komen. Het is echter niet duidelijk of dit hun plannen zal dwarsbomen. De voordelen zijn tot dusver nog altijd veel groter dan de risico s op deze markten. Op middellange termijn worden een bescheiden omzetgroei en winsttoename verwacht. 61% van de respondenten voorziet dat de jaarinkomsten de komende drie jaar gemiddeld met minstens 6% of meer zullen stijgen (terwijl slechts 42% een vergelijkbaar gemiddelde aangaf voor de afgelopen drie jaar). Daarnaast wordt ook een winsttoename verwacht: 59% van de respondenten verwacht dat hun winst in Latijns-Amerika op jaarbasis de komende drie jaar met minstens 6% zal groeien, terwijl slechts 40% een vergelijkbaar percentage aangaf voor de afgelopen drie jaar. Hun verwachtingen zijn ondanks dat minder optimistisch dan die van ondernemingen in Zuidoost-Azië. Marktmogelijkheden en geografische spreiding zijn de voornaamste drijfveren. Zo n 83% van alle respondenten gaf aan dat marktgroei voor hen de reden was voor het aanboren van deze markten, wat door 93% van de in West-Europa gevestigde ondernemingen wordt bevestigd. De interesse in deze markten wordt deels aangewakkerd door de afnemende ontwikkelde economieën (de reden voor 62% van de respondenten), plus de concurrentiedruk op de eigen markt (dit geldt voor de helft van de respondenten). Een zichtbare aanwezigheid op de markt is een plus. Een fysieke aanwezigheid in de regio komt de rentabiliteit van de onderneming alleen maar ten goede. Meer dan de helft (52%) van de respondenten van bedrijven met een sterke aanwezigheid in Latijns-Amerika (productiebasis of dienstenkantoor) voert aan dat ze een duidelijke voorsprong nemen op hun concurrenten, dat is twee keer zo veel als het enquêtegemiddelde. Slechts 11% van de respondenten die zich hoofdzakelijk bezighouden met invoer of uitvoer in de regio geeft aan dat ze beter doen dan hun concurrenten, terwijl ruim 24% van de importeurs of exporteurs van mening is dat ze slechter presteren dan de concurrentie (in vergelijking met een enquêtegemiddelde van 17%). Culturele verschillen staan een regionale integratie in de weg. Twee derde van de respondenten stelt dat culturele verschillen op een of andere manier een struikelblok vormen voor een regionale strategie. Ondanks de raakpunten op het vlak van taal, godsdienst en geschiedenis laat de impact van sociaal-economische en geografische verschillen zich voelen in de cultuur. De grootste verschillen tekenen zich af tussen het Portugeestalige Brazilië en de Spaanstalige landen, maar zelfs tussen de Spaanstalige landen onderling zijn de spanningen hier en daar voelbaar. Politieke, economische en corruptieproblemen blijven roet in het eten gooien. Er is een duidelijk verschil tussen overheden die een marktvriendelijk beleid nastreven Brazilië en Mexico en overheden die geen duidelijk inflatiebeperkend beleid voeren Argentinië en Venezuela. Ondanks de aanzienlijke vooruitgang die de voorbije jaren werd geboekt op het vlak van inflatiebeteugeling en de institutionele verankering van de democratie, blijven politieke en macro-economische problemen, bureaucratie en corruptie belangrijke knelpunten voor zo n 80% van de respondenten verspreid over de regio. Corruptie en te veel administratieve rompslomp blijken in veel landen eerder plaatsgebonden te zijn, hoewel leidinggevenden een voorzichtig optimisme aan de dag leggen en aangeven dat er verbetering verwacht wordt. De georganiseerde misdaad blijft een gevoelig punt. Voor ondernemingen houden politieke problemen vaak verband met de georganiseerde misdaad en enige bedrijfszekerheid is vaak ver te zoeken. In Mexico staat de overheidscampagne tegen de georganiseerde misdaad en dan vooral ontvoering, diefstal van lading en mazen in de wet bij sommige leidinggevenden veel hoger op de agenda dan de impact van de financiële wereldcrisis. Brazilië biedt de meeste afzetmogelijkheden, maar lijdt onder de overdreven bureaucratie. Brazilië, de grootste markt in de regio, boekte de afgelopen jaren grote vooruitgang op het vlak van stabilisatie van de nationale economie. Het is de ideale markt voor de afzet van hoogwaardige goederen (volgens twee derde van de respondenten), voor productie (volgens 45% van de respondenten) en voor de aankoop van goederen (42%). Minpunten zijn de inefficiënte douane, een log ambtenarenapparaat en corruptie. De regio kampt met een competentietekort op alle niveaus. Bijna de helft van de respondenten geeft aan dat er een tekort is aan mensen met een goede talenkennis (44%) en kennis van marketing, financiën of risicoanalyse (43%). De gebrekkige schrijfvaardigheid is volgens 29% van de respondenten een belangrijke handicap op de grootste Latijns-Amerikaanse markten. 3
Inleiding Latijns-Amerika beschikt over een paar mooie troeven die handelaars en investeerders van over de hele wereld naar de regio lokken. Het is niet meteen s werelds meest dynamische emerging market. Zeker niet in vergelijking met sommige regio s in Azië en Oost-Europa. Bovendien doet de wankelende Amerikaanse economie de regio geen goed. Of zoals een Latijns-Amerikaanse directeur van een Amerikaanse fabrikant, die liever anoniem blijft, opmerkt over zijn Amerikaanse bazen: De nieuwe bedrijfsleiding is niet vertrouwd met het Latijns-Amerikaanse bedrijfsklimaat en potentieel. Alle aandacht gaat immers uit naar het overleven van de internationale crisis en de onverwachte kostenstijging. Niettemin leggen leidinggevenden die actief zijn op deze markten, over het algemeen een voorzichtig optimisme aan de dag. Uit ons onderzoek blijkt dat de interesse in Latijns-Amerika voor het overgrote deel wordt aangewakkerd door de stagnerende thuismarkten en de zoektocht naar nieuwe groeimogelijkheden. Met een jonge bevolking van bijna 550 miljoen inwoners en een stevige economische groei van bijna 5% per jaar, sinds 2003, past Latijns-Amerika perfect in het plaatje. Het is echter niet alleen rozegeur en maneschijn. Naast het feit dat de wereldwijde economische malaise nu ook naar deze regio doorsijpelt, hekelen managementleden vaak de lokale politieke en macro-economische instabiliteit en de vele struikelblokken de gebrekkige infrastructuur, corruptie, misdaad en bureaucratie die het potentieel van de regio ondermijnen. Hoewel de effecten van de politieke onrust en economische omslag van het afgelopen decennium grotendeels zijn weggeëbd, vooral in de twee kernmarkten Brazilië en Mexico, wordt de administratiedruk als een belangrijke hindernis gezien. De georganiseerde misdaad, die vooral in Brazilië een blijvend probleem vormt, zet ook Mexico het mes op de keel. Maar weinig leidinggevenden zijn ervan overtuigd dat de laagconjunctuur voltooid verleden tijd is: de toenemende inflatie en macro-economische instabiliteit blijven als een donkere wolk boven bedrijven hangen die zakendoen met, of investeren in Argentinië en Venezuela. De interesse in Latijns- Amerika wordt voor het overgrote deel aangewakkerd door de stagnerende thuismarkten en de zoektocht naar nieuwe groeimogelijkheden. 4
Een strategisch overzicht Waarom zijn buitenlandse bedrijven zo geïnteresseerd in deze regio? Ruim de helft (53%) van onze respondenten stelt dat de economische vertraging in de ontwikkelde landen de voornaamste drijfveer is voor ondernemingen om hun geluk in Latijns- Amerika te beproeven. Dit sluit aan bij de resultaten van onze algemene enquête over de emerging markets (Zie Veelbelovend of riskant? De lokroep van emerging markets, juni 2008), waar 50% van de respondenten dezelfde reden naar voren schoof. Ook demografische trends worden als een belangrijke factor gezien. Latijns- Amerika wordt gekenmerkt door een jonge bevolking in vergelijking met de VS, de EU en Japan en is dus een interessante afzetmarkt voor bepaalde sectoren. Welke van de volgende wereldtrends spelen voor uw onderneming mee bij het kiezen van een uitvalsbasis in Latijns-Amerika? Geef maximaal drie trends op. Latijns Amerika is een interessante afzetmarkt voor bepaalde sectoren. Ondanks de mineralenrijkdom van een groot deel van de regio en de lage lonen in sommige gebieden, zien bedrijven de regio vooral als een kweekvijver voor marktgroei een voor 83% van de respondenten erg belangrijke of belangrijke troef. Dit geldt vooral voor de in Europa gevestigde bedrijven (met een score van 93% bij bedrijven uit West-Europa en bijna 90% voor bedrijven uit Centraal- en Oost-Europa). De concurrentiedruk op de thuismarkten is een andere belangrijke factor die door de helft van de respondenten wordt aangevoerd, terwijl 47% vooral op zoek is naar kostenbesparende alternatieven. Andere relevante factoren zijn de aanwezigheid van en toegang tot andere kernmarkten (43%) en een betere uitvalsbasis om klanten wereldwijd te kunnen bedienen (38%). Slechts één derde van de respondenten geeft de natuurlijke rijkdommen op als reden. 5
Hoe belangrijk zijn onderstaande factoren voor uw bedrijfsplannen met betrekking tot Latijns-Amerika? Geef een waarde op van 1 tot 5, waarbij 1=erg belangrijk en 5=niet belangrijk is. Brazilië en Mexico zijn samen goed voor 60% van het BBP van de regio, hoewel hervormingen in de andere landen de interesse van handelaars en investeerders hebben gewekt. Zo n 69% bevestigt dat de Braziliaanse markt de komende drie jaar de voorkeur heeft, gevolgd door de Mexicaanse (een voorkeur van 48%) en de Argentijnse (40%). Chili, dat als het land wordt gezien met het beste bedrijfsklimaat, heeft een voorkeur van slechts 22%, waarschijnlijk vanwege de relatief krappe nationale markt. Een visie die de afgelopen drie jaar nauwelijks veranderde. Brazilië en Mexico zijn samen goed voor 60% van het BBP van de regio. Welke van de volgende markten komen de volgende drie jaar als eerste in aanmerking voor een uitbreiding van uw bedrijf? Geef maximaal drie trends op. De instroom van Directe Buitenlandse Investeringen (DBI) en de eigen prognoses van de Economist Intelligence Unit bevestigen grotendeels deze bevindingen. De Directe Buitenlandse Investeringen stegen in 2007 met maar liefst 42% tot 125 miljard USD als gevolg van de economische heropleving van de regio en de 6
wereldwijde vraag naar basisproducten (hoewel deze nog steeds niet het peil halen van de verwachte instroom voor Oost-Europa). Verwacht wordt dat Brazilië en Mexico het leeuwendeel van de instromende DBI voor de regio tijdens de periode 2008-2012 voor hun rekening zullen nemen, met 155 miljard USD voor Brazilië en 110 miljard USD voor Mexico. Chili zou dan goed zijn voor 86 miljard USD, gevolgd door Colombia (38 miljard USD) en Argentinië (24 miljard USD). Er wordt ook een uitbreiding van de handel verwacht. Geschat wordt dat de jaarlijkse invoer (uitgedrukt in USD) naar de regio tussen 2007 en 2012 zou verdubbelen, vooral de invoer naar Brazilië (stijging met 118%), Chili (105%) en Argentinië (96%). Hoewel Mexico met een invoer van ruim 400 miljard USD in 2012 koploper blijft, betekent dit een groei van slechts 50%. Bedrijven hanteren verschillende strategieën om de kleinere markten in de regio te benaderen. Deze kleinere markten sluiten meestal aan bij de dichtstbijzijnde grote markt, vooral wanneer er een culturele verwantschap is. Deze trend is vooral herkenbaar bij de Amerikaanse bedrijven, terwijl de in Latijns-Amerika gevestigde ondernemingen eerder alle markten, groot of klein, afzonderlijk zouden benaderen. De regionale integratie blijft beperkt. Twee derde van de respondenten stelt dat culturele verschillen op één of andere manier een struikelblok vormen voor een regionale strategie. Toch wel verrassend, gezien de raakvlakken in de regio op het gebied van taal, godsdienst en geschiedenis. Maar de cumulatieve impact van andere sociaal-economische en geografische verschillen op de cultuur en levenswijze speelt hier ook mee. De grootste diversiteit valt op tussen het Portugeestalige Brazilië en de Spaanstalige landen. Zelfs tussen de Spaanstalige landen onderling zijn de verschillen echter tastbaar, waaronder afhankelijk van het land, verschillende autochtone minderheden, een verschillende immigratiegeschiedenis (Spanjaarden, Italianen, Duitsers en Afrikanen), grote inkomensverschillen (Latijns-Amerika is de regio met de meest ongelijke inkomensverdeling op de Sub-Sahara in Afrika na, met een ruime voorsprong op het grootste deel van Azië en Oost-Europa), een groeiende middenklasse, verschillen tussen stad en platteland, aantal inwoners, geografie, topografie, invloed van de VS en misdaadcijfers, om er enkele te noemen. Hoewel 44% van de respondenten stelt dat hun verkoop- en marketingactiviteiten zich lenen voor een goede integratie in de hele regio, zijn ze niet zo van deze mogelijke integratie overtuigd wat aankoop en logistieke activiteiten betreft. Ze zien alleen mogelijkheden voor een beperkte integratie van hun wervings- of retailactiviteiten. Respondenten van Europese bedrijven blijken minder enthousiast over de voordelen van een dergelijke regionale integratie dan hun Amerikaanse collega s. Culturele verschillen vormen op één of andere manier een struikelblok voor een regionale strategie. 7
Southeast Asia still just a plus one? In hoeverre kunnen de volgende bedrijfsfuncties binnen uw bedrijf worden geïntegreerd in een ruimere regionale strategie voor Latijns-Amerika (met drie of meer markten) eerder dan een landspecifieke aanpak te hanteren? Volgens twee derde van de respondenten biedt de Braziliaanse markt de beste mogelijkheden voor de afzet van hoogwaardige goederen in de regio. Vrijwel de helft van de respondenten vindt bovendien dat Brazilië de beste mogelijkheden biedt voor productie (45%) en in mindere mate ook voor de aankoop van goederen (42%). Volgens 25% van de respondenten is Mexico dan de ideale markt voor de afzet van goedkopere goederen, net iets meer dan Brazilië (24%). In alle andere categorieën blijft Mexico echter als laatste volgen. Welke markten bieden volgens u de beste mogelijkheden voor de volgende activiteiten? Kies niet meer dan twee landen per activiteit. (% respondenten) De Braziliaanse markt biedt de beste mogelijkheden voor de afzet van hoogwaardige goederen in de regio. Argentinië Brazilië Chili Colombia Mexico Peru Venezuela Geen idee Verkoop van hoogwaardige goederen 27 67 18 3 27 1 6 12 Verkoop van goedkopere goederen 17 24 11 17 25 19 13 22 Productie 16 45 9 7 34 6 4 20 Aankoop goederen 17 42 10 10 30 6 7 21 Over het algemeen doet de markt het goed. Voor de meesten compenseert de grotere winst ruimschoots het steeds grotere risico. Wanneer we de marktontwikkeling van de afgelopen drie jaar bekijken, bevestigt 35% van de respondenten dat de risico s zijn toegenomen, maar een veel grotere groep (56%) wijst erop dat ook de winst groter is geworden, waarbij 15% aangeeft dat deze zelfs aanzienlijk is toegenomen. Ondernemingen gespecialiseerd in energie en natuurlijke hulpbronnen, logistiek, distributie en telecommunicatie, bevestigen dat ze de wind in de zeilen hebben. Het optimisme is hier echter minder groot dan bij de deelnemers aan onze enquête over de emerging markets van april 2008 (Promise or peril?), waar drie vierde van de respondenten vond dat de winst groter is geworden, volgens één derde zelfs veel groter. Dit verschil kan deels worden verklaard door het relatief minder aantrekkelijke bedrijfsklimaat in Latijns-Amerika. Maar het kan ook wijzen op een geleidelijk tanend optimisme met betrekking tot de wereldeconomie in de aanloop naar deze nieuwe enquête. Ondernemingen gespecialiseerd in energie en natuurlijke hulpbronnen, logistiek, distributie en telecommunicatie, bevestigen dat ze de wind in de zeilen hebben. 8
Hoe evolueerden volgens u tijdens de afgelopen drie jaar het risico en de winst voor uw bedrijf in Latijns-Amerika? Een andere factor die het rendement beïnvloedt, is het feit of de onderneming al dan niet een sterke aanwezigheid op deze markten aanhoudt. Meer dan de helft (52%) van de respondenten van bedrijven met een sterke aanwezigheid in Latijns-Amerika (met een fabriek of een kantoor) geeft aan dat ze een duidelijke voorsprong neemt op haar concurrenten, tegenover slechts 26% wanneer we alle respondenten samen beschouwen. Slechts 11% van de respondenten die zich hoofdzakelijk bezighouden met invoer of uitvoer in de regio geeft aan dat ze beter presteren dan hun concurrenten, terwijl ruim 24% van de importeurs of exporteurs van mening zijn dat ze slechter presteren dan de concurrentie (in vergelijking met een enquêtegemiddelde van 17%). 9
Onweer op komst? Nu de Amerikaanse subprimecrisis ook overwaait naar de rest van de wereld, neemt de onrust bij Latijns-Amerikaanse ondernemers toe. Dit gevoel vertaalt zich ook naar onze enquêteresultaten: 60% van de respondenten gaf aan het afgelopen jaar weinig of geen negatieve gevolgen in de regio te hebben ondervonden. Ongeveer evenveel respondenten verwachten het komende jaar wel een gematigde tot aanzienlijke impact te ondervinden. Het betalingsgedrag is al een eerste indicator. Het afgelopen jaar stelde 32% van de respondenten op dat vlak een verbetering vast. Toch ging het volgens 7% bergafwaarts. Ondernemingen voorspellen echter kredietproblemen en meer wanbetalingen, met een betalingsachterstand van drie maanden in Argentinië, tot wel zes maanden in Venezuela. Ook Mexico zal het zwaar te verduren krijgen. De groei van het BBP blijft de laatste jaren steken en de Mexicaanse economie is helemaal verweven met de Amerikaanse toeleveranciers. De crisis zal ook Mexico (en dan vooral de auto-industrie) teisteren, omdat 80% van onze uitvoer naar de VS gaat, bevestigt Iker Arriola, partner bij een Amerikaans advocatenkantoor, White & Case, in Mexico, dat diensten levert aan een keur van Amerikaanse bedrijven in het land. Maar niet alleen Mexico krijgt rake klappen. Of om het met de woorden van Jairo Mejia, topman bij het consultancybureau 3C in Colombia te zeggen: We weten allemaal dat we niet onder de crisis uit kunnen. Sommige economische sectoren ondervinden nu al de gevolgen. Er worden minder nieuwe huizen gebouwd (vooral in het duurdere segment) en de aflossing van hypotheekleningen en kredieten loopt vertraging op. Gaston Donoso, directeur bij DYS, een Chileense detailhandel, valt hem bij: De belangrijkste gevolgen van de crisis zijn de inflatie, de hogere rente en een afnemende binnenlandse consumptie. Niettemin zien investeerders op langere termijn de toekomst van de Latijns-Amerikaanse economie rooskleurig in. Onze respondenten vrezen nog niet meteen het ergste, althans nu nog niet: een luttele 3% van de respondenten verwacht volgend jaar een zeer grote impact (terwijl geen enkele respondent aangaf een dergelijke impact dit jaar al te hebben gemerkt). Wat nog opvalt, is dat de vrees voor een algehele malaise vooral plaatselijke bedrijven treft, zowel hier als op andere emerging markets, zoals China en Oost-Europa. Vertegenwoordigers van bedrijven uit ontwikkelde markten zien de toekomst met meer vertrouwen tegemoet. Dit heeft mogelijk te maken met de ruimere marge en speelruimte van deze bedrijven, of met het feit dat de problemen op hun eigen markten veel groter zijn. Ondernemingen voorspellen kredietproblemen en meer wanbetalingen. Wat nog opvalt, is dat de vrees voor een algehele malaise vooral plaatselijke bedrijven treft, zowel hier als op andere emerging markets. 10
In welke mate heeft de economische crisis in de VS de activiteiten en plannen van uw onderneming in Latijns-Amerika tot dusver beïnvloed en welke impact verwacht u in de toekomst? Deze ontvankelijkheid ten aanzien van de wereldeconomie heeft ook een aantal voordelen. De economieën van de regio profiteerden volop van de vele bilaterale en multilaterale vrijhandelsovereenkomsten waar deze markten afhankelijk van zijn. Mexico kon meegenieten van de positieve impuls van NAFTA, de Noord- Amerikaanse Vrijhandelsovereenkomst, maar moet nu ook andere alternatieven zoeken om minder afhankelijk te worden van de VS, aldus Arriola van White & Case. Bijna drie vijfde (59%) van de respondenten bevestigt dat de handelsovereenkomsten in belangrijke mate hebben bijgedragen tot de groei van hun activiteiten in de regio, 58% stelt dat enkele verwachte bilaterale en regionale overeenkomsten het bedrijfsklimaat aanzienlijk zouden verbeteren en 67% sluit zich aan bij de stelling dat handelsovereenkomsten perspectieven openen voor een betere concurrentie van bedrijven van buiten de regio. Slechts een derde van de respondenten die hun mening gaven, vindt dat handelsovereenkomsten te ingewikkeld zijn om er echt voordeel uit te halen. Respondenten waren minder te spreken over Mercosur, de douane-unie in de Zuidelijke Hoorn een centraal programmapunt van het overheidsbeleid in Brazilië en Argentinië. Op de vraag of Mercosur alleen een mooie verpakking is met weinig praktische inhoud, antwoordden meer respondenten bevestigend (33%) dan ontkennend (25%). Ondernemingen met een hoofdkantoor in de regio zagen er in ieder geval geen brood in. Misschien hebben plaatselijke bedrijven er minder bij te winnen en zijn ze bang van de concurrentie uit het buitenland. Ongeveer twee derde (66%) van de respondenten bevestigt inderdaad dat hun voornaamste concurrenten dochterondernemingen van buitenlandse multinationals zijn, vooral uit de VS (61%) en de EU (43%), hoewel 30% ook doelde op Braziliaanse bedrijven en 20% op Chinese ondernemingen. Mexico moet nu ook andere uitwegen zoeken om minder afhankelijk te worden van de VS. 11
Gaat u al dan niet akkoord met de volgende stellingen over de impact van handelsovereenkomsten in Latijns-Amerika? Hoewel het spookbeeld van een wereldwijde malaise steeds vaker opdoemt, stelt het plaatselijke politieke en economische klimaat zo mogelijk nog grotere problemen. Ondanks de vooruitgang die de afgelopen twintig jaar werd geboekt in de strijd tegen hyperinflatie en voor de institutionele verankering van de democratie, houdt het grootste knelpunt volgens 87% van de respondenten verband met politieke en macro-economische stabiliteit. Er is een duidelijk verschil tussen overheden die een marktvriendelijk beleid nastreven Brazilië en Mexico en overheden die geen duidelijk inflatiebeperkend beleid voeren Argentinië en Venezuela. De Argentijnse overheid ontwikkelt geen langetermijnstrategie en voert geen rechtlijnig beleid zoals in Brazilië, stelt Sebastian Cesario, een IT-leverancier met hoofdkantoor in Buenos Aires, die bovendien aangeeft dat zo n 40% van de bedrijven in zijn sector hun targets tijdens de eerste helft van 2008 niet haalden. De dalende prijzen voor basisproducten zouden de groei van exportinkomsten en het vertrouwen in de overheidsfinanciën kunnen ondermijnen. Ook de vrees voor economische destabilisatie werd als een van de voornaamste knelpunten gezien voor alle geselecteerde landen, uitgezonderd Chili. Deze vrees uit zich vooral met betrekking tot Argentinië, gevolgd door Brazilië en Peru en uiteindelijk Mexico. De schrik voor politieke onrust zit er ook goed in. Hoewel pragmatische beleidsmaatregelen de gemoederen in Brazilië ietwat konden bedaren, is politieke onrust nooit ver weg in het Venezuela van Hugo Chávez, maar ook in bondgenoten Bolivië en Ecuador. In mindere mate geldt dit ook voor Colombia en Argentinië. Ook in Mexico, waar de politiek onlosmakelijk verbonden is met het misdaadprobleem, sluimert deze onrust. Het plaatselijke politieke en economische klimaat stelt zo mogelijk nog grotere problemen. 12
Misdaad, corruptie en bureaucratie Mexico s campagne tegen de georganiseerde misdaad staat bij sommigen duidelijk hoger op de agenda dan de wereldwijde financiële crisis. Politieke stabiliteit was tot voor kort niet echt een agendapunt, maar de problemen hebben zich in de loop van de afgelopen zes jaren opgestapeld, aldus Arriola van White & Case. De georganiseerde misdaad speelde handig in op de politieke verwarring om haar greep in verschillende steden te vergroten. Het gevoel van onveiligheid neemt toe en bedrijven zijn daar het slachtoffer van. Dit probleem stelt zich bij zowel lokale als buitenlandse ondernemingen, vervolgt hij. Ontvoeringen, diefstal van ladingen, hiaten in de wetgeving en een gebrek aan stabiliteit dragen bij tot het onveiligheidsgevoel. De toestand is het meest kritiek in het noorden, vooral in Ciudad Juárez, in de staat Chihuahua, aldus Arriola. De stad was de afgelopen decennia een echte magneet voor investeerders, maar volgens Arriola is de stad vandaag een poel des verderfs. Fabrieken sluiten hun deuren omdat het er zo onveilig is. Arriola wijst ook op de problemen in Matamoros en Reynosa (in de staat Tamaulipas) en Tijuana (in de staat Baja California). Corruptie, omkoperij en een zwak bestuur worden door 78% van de respondenten als belangrijke of erg belangrijke struikelblokken gezien. Verder hekelen de respondenten de onduidelijke of overdreven administratieve regulering (een belangrijk knelpunt voor 83% van de respondenten), het arbitraire, zwakke of inefficiënte rechtssysteem (70%), trage, corrupte of incompetente douanebeambten (72%) en de strafmaatregelen of een ondoorzichtig belastingstelsel (70%). Vooral voor handelaars zijn de douaneprocedures een nijpend probleem. Zelfs in de meest bedrijfsvriendelijke landen zoals Chili, en dan vooral omwille van de benodigde tijd en formaliteiten, aldus Donoso van DYS. Iker Arriola van White & Case vertelt over soortgelijke toestanden in Mexico: We hebben een open economie, maar er zijn nog altijd veel regeltjes waaraan bedrijfsleiders moeten voldoen en vergunningen worden naar eigen goeddunken door de plaatselijke overheden uitgereikt. Dergelijke discretionaire bevoegdheden zijn vaak een aanzet tot corruptie. Of zoals een bijzonder openhartige importeur in Brazilië zich herinnert: We moesten voortdurend smeergeld betalen, wat argwaan wekte bij de federale belastingdienst. In verscheidene landen klagen importeurs over de overdreven strenge normen voor registratie van hun producten, een proces dat effectief als een non-tarifaire handelsbelemmering wordt gezien. In Colombia geldt een vergunning voor de invoer van een product voor de ene distributeur wel, maar niet voor de andere. In Argentinië kan dit hele proces wel 90 dagen in beslag nemen, aldus IT-leverancier Cesario. De regels voor het voldoen aan de plaatselijke normen en standaarden zijn niet transparant en worden dus verschillend geïnterpreteerd de doodsteek voor producten met een zeer korte gebruiksduur, voegt hij er nog aan toe. Hoe belangrijk zijn de volgende bureaucratische of beleidsmatige belemmeringen op de voor uw bedrijf voornaamste Latijns-Amerikaanse markten? Mexico s campagne tegen de georganiseerde misdaad staat bij sommigen duidelijk hoger op de agenda dan de wereldwijde financiële crisis. Dergelijke discretionaire bevoegdheden zijn vaak een aanzet tot corruptie. 13
Hoe belangrijk zijn de volgende operationele belemmeringen op de voor uw bedrijf voornaamste Latijns-Amerikaanse markten? Uiteraard zijn er grote verschillen tussen de landen onderling. Chili scoort bij respondenten het beste in bijna elke categorie in de voornaamste markten van de regio. Colombia scoort het beste op het gebied van de regeling van contractgeschillen, terwijl Peru koploper is inzake ondernemingsbestuur (Chili staat in beide categorieën op de tweede plaats). Peru, Argentinië en Chili scoren bij onze respondenten ook hoog op het vlak van douane, terwijl Brazilië en Venezuela achter blijven - een mogelijke richtlijn voor verdere hervormingen. Met welke operationele problemen op de volgende emerging markets kampt uw bedrijf? (% respondenten) Gebrekkige infrastructuur Politieke instabiliteit Economische instabiliteit Corruptie Contractgeschillen Zwak ondernemingsbestuur Onaangepast rechtssysteem Inefficiënt douane systeem Argentinië 18 25 37 27 14 18 15 11 Brazilië 17 13 22 37 18 21 20 19 Chili 16 13 17 20 12 14 13 11 Colombia 23 27 22 37 11 17 21 16 Mexico 17 13 20 39 15 21 19 17 Peru 27 17 25 25 13 12 17 11 Venezuela 24 33 26 35 18 20 26 19 Een andere tekortkoming die aan de lijst van overheidsfalen moet worden toegevoegd, is het gebrek aan kerncompetenties. Een nijpend probleem op vrijwel alle emerging markets wereldwijd en volgens bijna drie vierde (73%) van onze respondenten een van de drie grootste struikelblokken voor goed zakendoen in Latijns-Amerika. Gebrekkige schrijfvaardigheid is volgens 29% van de respondenten een belangrijke handicap en bijna de helft geeft aan dat er een tekort is aan mensen met een goede talenkennis (44%) en kennis van marketing, financiën of risicoanalyse (43%). 14
Op zoek naar een veilige haven Brazilië is vanwege zijn omvang en dynamische economie de grootste markt van de regio, maar het is er allesbehalve makkelijk zakendoen. Brazilië is het meest complexe land in de regio op het vlak van bureaucratie, administratieve rompslomp en operationele hindernissen. Je moet overal belastingen op betalen, de papiermolen draait op volle toeren en er zijn gewoonweg te veel ambtenaren, beaamt Romano Morosini, partner bij Equiport, een in Chili gevestigde invoerder van havenuitrusting die al meer dan 30 jaar zakendoet in Latijns-Amerika. Niettemin is de beloning voor bedrijven die uiteindelijk het hele proces in Brazilië hebben doorlopen gewoonlijk groter dan elders in de regio. Een degelijke bedrijfsstructuur zou een immense winstfactor kunnen zijn voor Brazilië, voegt hij er nog aan toe. Dhr. Morosini, geboren in San Marino, voert momenteel reachstackers (gebruikt voor het vervoeren van ladingen in haventerminals) uit Europa, de VS en China in, voor verschillende Latijns- Amerikaanse havens. De doorgedreven privatisering in sommige landen droeg de afgelopen tien jaar in belangrijke mate bij tot de modernisering van de havenactiviteiten. Havenontwikkeling is een indicator voor de toestand van een land en zijn economie, zo stelt hij. Sinds de privatisering in de jaren 90, is er in Peru heel wat verbeterd voor bedrijven, maar de inspanningen van Brazilië bleven op dat vlak eerder kleinschalig. Het inefficiënte douanesysteem is het grootste struikelblok. De procedures zijn zo ondoorzichtig en complex dat expediteurs moeten vertrouwen op douanemakelaars of despachante, die worden betaald om alle mogelijke problemen op te lossen. Zo krijgt corruptie vrij spel, bevestigt Morosini. Zo werd de uitrusting van één van zijn klanten meer dan twee maanden vastgehouden in de haven van Manaus, terwijl de machines van een concurrent nog op de dag van aankomst zelf in een Chileense haven werden vrijgegeven. Wanneer een lading wordt vastgehouden door de Braziliaanse douane moeten bedrijven vaak extra kosten betalen voor de huur van apparatuur tot hun eigen uitrusting wordt vrijgegeven. De regels in Brazilië en Venezuela zijn totaal onvoorspelbaar, omdat ambtenaren vaak handelen in opdracht van politieke organisaties of bedrijven, aldus Morosini. Volgens hem mogen ondernemingen rekenen op een flink rendement op hun investeringen in Colombia, Peru, Chili en Uruguay, maar niet in Venezuela, Ecuador, Bolivië en Argentinië. 15
Deze visie sluit in grote lijnen aan bij de prognose van de Economist Intelligence Unit over vijf jaar met betrekking tot de Business Environment Ranking (BER) van Latijns-Amerika. Deze rangschikt markten op basis van criteria zoals belastingen, regelgeving, macro-economie, arbeidskrachten en infrastructuur, die van wezenlijk belang worden gezien voor goed zakendoen. Algemeen wordt verwacht dat het bedrijfsklimaat in de regio zal verbeteren (behalve in Venezuela, Ecuador en Bolivië). Chili staat in deze wereldrangschikking op de 19de plaats en staat in vergelijking met de andere landen van de regio als hoogste genoteerd, voor Mexico en Brazilië. De grootste verbetering van het bedrijfsklimaat wordt verwacht in Colombia en Peru. Wanneer we alle landen van Latijns-Amerika samen analyseren, stellen we vast dat deze verbetering relatief traag op gang zal komen in vergelijking met andere emerging markets en dat de regio niet aan Azië en Oost-Europa kan tippen. Scores voor handelsomgeving (BER) Rapportcijfers 1 t/m 10 16
Gunstige vooruitzichten De BER-prognose op de voorgaande pagina wijst op positieve vooruitzichten in termen van inkomsten en winsttoename, een trend die ook door onze respondenten wordt bevestigd. Over het algemeen ziet het er op middellange termijn redelijk goed uit voor bedrijven. 61% van de respondenten voorziet dat de jaarinkomsten de komende drie jaar gemiddeld met minstens 6% of meer zullen stijgen (terwijl slechts 42% een vergelijkbaar gemiddelde aangaf voor de afgelopen drie jaar). Daarnaast wordt ook een winsttoename verwacht: 59% van de respondenten verwacht dat hun winst in Latijns-Amerika op jaarbasis de komende drie jaar met minstens 6% zal groeien, terwijl slechts 40% een vergelijkbaar percentage aangaf voor de afgelopen drie jaar (één derde antwoordde echter geen idee of niet van toepassing ). Dit betekent dat één kwart van de respondenten de komende drie jaar een winsttoename van ruim 15% voorziet (tegenover 17% voor de afgelopen drie jaar) en dat 6% een winsttoename van meer dan 25% verwacht, terwijl 9% dezelfde winst voorspelt voor de komende drie jaar. Hun verwachtingen zijn niettemin minder optimistisch dan die van ondernemingen in Zuidoost-Azië (zie Vooruitzichten op een goede oogst: mogelijkheden in de Zuidoost-Aziatische emerging markets) waar bijna een derde van de respondenten de komende drie jaar een jaarlijkse winsttoename van meer dan 15% verwacht en 12% een winsttoename van ruim 25%. Ook de inkomstenverwachtingen zijn in Zuidoost-Azië hoger gespannen. Over het algemeen ziet het er op middellange termijn redelijk goed uit voor bedrijven. Hoeveel bedroeg de afgelopen drie jaar het gemiddelde jaarlijkse percentage van omzet- en winsttoename op de voor uw bedrijf voornaamste Latijns- Amerikaanse markten? Welk gemiddeld jaarlijks groeipercentage verwacht u de komende drie jaar? 17
CASE STUDY: Wijnperikelen Toen Jean Raquin besloot om een nieuw bedrijf op te starten nadat hij vervroegd met pensioen was gegaan bij Eurocopter, trok hij zijn stoute schoenen aan en begon hij een wijnimportbedrijfje in São Paulo. Daarnaast opende hij ook een wijnwinkel Le Tire Bouchon, in een traditionele wijk in de commerciële hoofdstad van Brazilië, inclusief restaurant en wijnbar. Drie jaar later voelt het alsof hij de Mount Everest heeft beklommen. Als ik het zou mogen overdoen, weet ik niet of ik dezelfde keuzes zou maken, geeft hij toe. Jean Raquin was in de eerste plaats onder de indruk van het potentieel van de wijnmarkt in het grootste land van Latijns-Amerika. Er wordt in dit land steeds meer wijn gedronken en het ziet ernaar uit dat deze trend zich nog sterker zal doorzetten, aldus Raquin. De jaarlijkse wijnconsumptie klom er van 1,8 liter per inwoner naar 2,1 liter en dat op tien jaar tijd. Toch is dit nog relatief weinig, aldus Raphaël Allemand, bedrijfsconsultant bij EOC International in São Paulo. Al snel werd Raquin echter geconfronteerd met de immense problemen waarmee het opstarten en leiden van een bedrijfje gepaard gaat. Het begint al moeilijk. Niets verloopt volgens plan, vertelt hij. De regels zijn totaal onoverzichtelijk en ondernemers moeten een beroep doen op een heel legertje advocaten, boekhouders en tussenpersonen die alle radertjes in gang moeten zetten. Wanneer je je bedrijf dan eindelijk opent (één tot vijf maanden later), moet je als importeur al je wijnproducenten laten registreren bij het Braziliaanse ministerie van Landbouw, inclusief al hun producten, wat ook weer meerdere maanden in beslag neemt. Vervolgens moet je een importvergunning aanvragen en nog een andere vergunning die aantoont dat je over voldoende middelen beschikt om de ingevoerde goederen te betalen. Wanneer de eerste bestelling aankomt, moet die eerst de douane passeren (waar het ministerie van Landbouw van iedere levering twee flessen laat analyseren). Daarna krijg je een heleboel belastingen naar je hoofd geslingerd, berekend op CIF-basis, dus met vervoerskosten, in tegenstelling tot FOB (vrij aan boord), goed voor meer dan de helft van de uiteindelijke winkelprijs, bevestigt Raquin. Slecht nieuws komt nooit alleen Invoeren naar Brazilië is een heus kunststukje. Het is niet iets wat je kunt berekenen en beredeneren, beaamt Allemand. Dhr. Raquins bedrijfje is aan de kleine kant. Le Tire Bouchon voert om de drie maanden één container in, terwijl grote importeurs van wijnen en sterke drank verschillende honderden containers tegelijk binnenhalen, zoals het Braziliaanse Expand. Le Tire Bouchon is lang niet het enige bedrijf dat problemen ondervindt. Negentig procent van de wijnimporteurs, groot en klein, moet een aantal hindernissen zien te overwinnen. Niets loopt hier zoals gepland, aldus Allemand. Er moet dan ook extra veel aandacht en zorg worden besteed aan het bedrijfsplan. Je moet alles maal drie doen. Bepaalde kosten kunnen plots drie keer zo hoog uitvallen of een transactie kan drie keer langer duren dan aanvankelijk voorzien. Je moet ook een cashflow aanhouden die je toelaat te overleven gedurende een periode die drie keer langer is dan je had ingepland voor je een break-even bereikt. Dat betekent vaak dat je een flinke winstmarge op de verkoop moet voorzien omdat niet alles even soepel loopt, geeft Raquin nog mee. De invoerhandel kan soms hard zijn, maar volgens Raquin ligt de sleutel tot succes in het inspelen op macro-economische en culturele trends. De groeiende wijncultuur en betere koopkracht van de Brazilianen bieden immens veel mogelijkheden. De administratieve rompslomp weegt daar niet tegen op. Ik koester weinig hoop dat het systeem nog zal veranderen, aldus Raquin. Brazilië is een gevaarlijk land voor ondernemers. Het is onmogelijk om alle factoren in detail te plannen; je moet een ruime foutmarge incalculeren. Het is echter één van de weinige landen waar je nog dromen kunt waarmaken. 18
Conclusie De vooruitzichten en mogelijkheden in de emerging markets van Latijns- Amerika zijn op zijn minst gunstig te noemen. De politieke en economische hervormingen van de afgelopen tien jaar brachten stabiliteit in een groot deel van de regio. Markten zoals Brazilië en Mexico plukten daar de vruchten van. Verschillende landen profiteerden ook van de recente hausse in basisproducten om hun buitenlandse rekeningen en economieën aan te sterken, waardoor ze minder vatbaar worden voor ongunstige invloeden van buitenaf. De liberalisering van het handelsregime had ook een positieve weerslag op de economie en het bedrijfsleven. Dat wil niet zeggen dat de economieën van deze regio geen gevolgen zullen ondervinden van de huidige economische crisis in de VS en andere ontwikkelde landen; zowel handelaars als investeerders bereiden zich nu al voor op een meer overtrokken bedrijfsklimaat. Het lijkt er echter wel op dat deze markten toekomstige klappen beter kunnen incasseren. Er is duidelijk nog ruimte voor verdere hervormingen: de georganiseerde misdaad, corruptie en een overdreven bureaucratie zijn allemaal pijnpunten die de overheid kan aanpakken en die, zoals uit onze enquête blijkt, een grote impact hebben op de activiteiten van bedrijven en op de perceptie met betrekking tot stabiliteit in de regio. Bedrijven die in de regio actief zijn, zullen dus zelf het heft in handen moeten nemen als ze hun targets willen halen. Op korte termijn breiden ondernemingen hun activiteiten naar deze regio vooral uit omwille van de stagnerende thuismarkten. In die context valt er met de tekortkomingen van de regio misschien nog best te leven. Brazilië en Mexico plukten de vruchten. Deze markten zullen toekomstige klappen beter kunnen incasseren. 19
Over Atradius De Atradius Groep biedt kredietverzekeringen, borgstellingen en incassodiensten en is actief in 40 landen met 160 kantoren. De service die we bieden is gebaseerd op meer dan 80 jaar ervaring. Atradius is toonaangevend in credit management en dit wordt mogelijk gemaakt door 4000 medewerkers over de hele wereld. Onze wereldwijde aanwezigheid biedt ons een ongekend voordeel. Door de kennis over import en exportmarkten en de toegang tot een database met kredietinformatie over 52 miljoen bedrijven laten we het verschil zien tussen het geven van overzicht en het geven van écht inzicht. Onze expertise biedt onze klanten een beter perspectief. Een situatie van waaruit vooruitgang wordt geboekt en het vertrouwen om veilig zaken te doen. Hierdoor verminderen handelsbarrières en vergroten de handelsmogelijkheden. 20 Atradius Credit Insurance N.V. Meir 30 2000 Antwerpen Tel: +32 (0)70 661 702 Fax: +32 (0)3226 50 66 Avenue Prince de Liège 74-78 5100 Namur Tel: +32 (0)70 661 722 Fax: +32 (0)81 32 43 01 www.atradius.be