Ontdek het Universum Certificaat

Ontdek het Universum Certificaat Welkom bij het Ontdek het Universum waarneemprogramma van Sterrenvereniging Astra Alteria. Geïnspireerd door het Internationale Jaar van de Sterrenkunde 2009 hebben wij voor jou een lijst samengesteld waarmee je op een boeiende manier kennis en ervaring op kunt doen in de amateur astronomie. De opzet van het programma zorgt voor een brede introductie in het waarnemen van de sterrenhemel vanuit West-Europa. Het helpt je om je waarneemsessie goed voor te bereiden, waardoor je extra voldoening kunt halen uit het observeren. Het programma leidt je langs alle soorten astronomische objecten. Te observeren objecten Benodigd Beschikbaar Sterrenbeelden en heldere sterren 12 24 De Maan 16 32 Het Zonnestelsel 5 10 Deep Sky objecten 12 24 Dubbelsterren 10 20 Totaal 55 110 In elke categorie is bij de keuze van de objecten rekening gehouden met hun zichtbaarheid door het jaar heen, zodat je op iedere moment in het jaar kunt beginnen. Om het certificaat te ontvangen moet je in totaal 55 van de 110 beschikbare objecten hebben waargenomen, verdeeld over de verschillende categorieën. In het programma worden verschillende afkortingen gebruikt. Hieronder staat wat deze betekenen. Instrument O Blote oog (ongewapend) V Verrekijker T Telescoop Het seizoen wanneer het object het best te zien is aan de avondhemel tussen zonsondergang en middernacht. De objecten kunnen ook in andere seizoenen te zien zijn. Sterrenbeeld Het sterrenbeeld waarin het object te vinden is (indien van toepassing). UFA Verwijst naar de pagina(s) in het Unieboek Focus Astronomie van Ian Ridpath (ISBN 978-90-475-0028-5) waar je kunt lezen over dit object. Gezien Zet hier een vinkje als je het item hebt waargenomen. pagina Noteer hier de pagina van je persoonlijke waarneemlogboek, waarin je je waarnemingen vastlegt. De verrekijker is een ideaal instrument voor het waarnemen van astronomische objecten. Dit programma is ontworpen om te kunnen voltooien met je blote oog en de hulp van de verrekijker. Als je je verrekijker op een statief zet kun je meer details zien en observeer je comfortabeler. Ondanks dat een telescoop bij veel objecten op de lijst meer details kan tonen, hebben ervaren waarnemers altijd een verrekijker bij de hand. Kijk voor meer informatie over verrekijkers op pagina 138-139 van het Unieboek Focus Astronomie. Sterrenvereniging Astra Alteria biedt leden de mogelijkheid om een verrekijker een periode te lenen. De Bayer catalogus De Bayer catalogus, gepubliceerd in 1603, geeft de heldere sterren weer van elk sterrenbeeld die met het ongewapende oog te zien zijn. De sterren zijn genummerd in aflopende helderheid (uitzonderingen daargelaten) met de letters van het Griekse alfabet beginnend met Alfa. De helderste ster van Ursa Minor (Kleine Beer) heet Alpha Ursae Minoris en wordt geschreven als α UMi. Hieronder vind je een lijst van de 24 Griekse letters die gebruikt worden in de astronomie: α = Alfa β = Bèta γ = Gamma δ = Delta ε = Epsilon ζ = Zeta η = Eta θ = Theta ι = Iota κ = Kappa λ = Lambda μ = Mu ν = Nu ξ = Xi ο = Omicron π = Pi ρ = Rho σ = Sigma τ = Tau υ = Upsilon φ = Phi χ = Chi ψ = Psi ω = Omega De Flamsteed Catalogus Een andere grote catalogus is de Flamsteed Catalogus. Deze catalogus is een aanvulling op het Bayer-systeem. De met het ongewapende oog zichtbare sterren van een sterrenbeeld zijn genummerd in Rechte Klimming (RA) volgorde van west naar oost. Hoe hoger het nummer, hoe verder ten oosten van het sterrenbeeld de ster zich bevindt. Astra Alteria 1 van 11 Astra Alteria.nl

Informatiebronnen Bij het volbrengen van het Ontdek het Universum programma kan gebruik gemaakt worden van het Unieboek Focus Astronomie. Dit compacte boek biedt veel achtergrondinformatie. Natuurlijk zijn er vele andere boeken die zeker de moeite waard zijn, denk aan Het Heelal van de ANWB, de Sterrengids van de Koepel en als je het Engels machtig bent Stars and Planets van Ian Ridpath. Als aanvulling op deze informatiebronnen heb je ook een sterrenkaart of sterrenatlas nodig om diverse objecten in dit programma te vinden, zoals het bekende Uranometria 2000, volume 1 van Turion Rappaport, Lovi. Veel informatie is ook op internet te vinden. Voor het bestuderen van de Maan is het gratis programma Virtual Moon Atlas zeer uitgebreid. Een gratis alternatief voor de Uranometria 2000 zijn de kaarten van Toshimi Taki. Tot slot is planetariumsoftware zoals het gratis Stellarium, Google Sky, World Wide Telescoop, Celestia een handige aanvulling op je papieren bronnen. Op de website van Astra Alteria vind je in de rubriek Links verwijzingen naar de websites waar je deze gratis software kunt downloaden. Het is leuk om aantekeningen te maken van je waarnemingen. Je kunt later terug zien wat je al gezien hebt en je aantekeningen kunnen je helpen een object sneller opnieuw te vinden. Voor het logboek kun je een schrift gebruiken. Noteer in ieder geval de volgende gegevens: datum, waarneemlocatie, locale tijd, conditie van de atmosfeer (seeing), instrument + vergroting (blote oog, verrekijker, etc.) en het object dat je hebt gezien. Naast deze gegevens noteer je bij ieder object wat je zag of maak je een schetsje. Bij de aanvraag van het certificaat kun je je schrift kopiëren of inscannen en sturen naar Astra Alteria. Er zijn op internet ook (Engelstalige) logboekprogramma s te vinden. Op de website van Astra Alteria kun je de links vinden naar deze software. Als je het handig vindt, kun je hier ook gebruik van maken. Om je certificaat te halen is de manier waarmee of waarin je je vorderingen vastlegt volledig vrij. Doe wat voor jou het prettigst werkt. Aanvragen certificaat Als je voldoende items hebt waargenomen aan de hemel kun je het certificaat aanvragen met het formulier op pagina 11. Na ontvangst zul je binnen 4 weken een certificaat per e-mail ontvangen. Tevens zal je naam op de Wall of Fame op onze website worden geplaatst. Special thanks to the Royal Astronomical Society of Canada for providing inspiration and information. Astra Alteria 2 van 11 Astra Alteria.nl

Sterrenbeelden en Heldere Sterren (12 van 24) Flam- Naam Afk. Aanwijzingen bij observeren Heldere sterren Mag. Bayer steed Len Ursa Major UMa Ursa Major heeft belangrijke richtsterren die Dubhe 1.81 Alpha (α) 50 UMa 158 De Grote Beer leiden naar Polaris, Arcturus Merak 2.34 Beta (β) 48 UMa Len Leo Leo Opvallend sterrenbeeld bevat de heldere ster Regulus 1.36 Alpha (α) 32 Leo 177 De Leeuw Regulus. Denebola 2.14 Beta (β) 94 Leo Len Virgo Vir Maagd bevat de grote Virgo clusters van Spica 0.98 Alpha (α) 67 Vir 178 De Maagd sterrenstelsels, zichtbaar met telescopen Len Libra Lib Alpha & Beta Librae zijn prominent, maar de Zuben El Genubi 2.75 Alpha (α) 9 Lib 179 De Weegschaal andere sterren vragen een donkere hemel. Zuben Eschamali 2.61 Beta (β) 27 Lib Len Boötes Boo Arcturus is de 4 e helderste ster. Maak de Arcturus -0.05 Alpha (α) 16 Boo 161 De Ossenhoeder hoek naar Arcturus vanaf UMa. Len Ursa Minor UMi Bevat Polaris, de Poolster. Een helder hemel Polaris 1.97 Alpha (α) 1 UMi 152 De Kleine Beer is nodig om dit sterrenbeeld te kunnen zien. Kochab 2-07 Beta (β) 7 UMi Zom Scorpius Sco Bevat de heldere rode ster Antares in zijn Antares 1.06 Alpha (α) 21 Sco 204 De Schorpioen hart. Zom Hercules Her Ras Algethi staat in het zuiden van Ras Algethi 2.78 Alpha (α) 64 Her 162 opvallende vierkant van Hercules. Zom Sagittarius Sgr Opvallend theepot patroon, geeft het centrum Nunki 2.05 Sigma (σ) 34 Sgr 200 De Boogschutter van de Melkweg aan. Zom Lyra Lyr Vega is de 5 e helderste ster. Prachtig te zien Vega 0.03 Alpha (α) 3 Lyr 163 De Lier met een verrekijker. Zom Aquila Aql Zoek een diamant-patroon, Altair is de 12 e Altair 0.76 Alpha (α) 53 Aql 183 De Arend helderste ster. Zom Capricornus Cap Een wijde V-vorm, Alpha Cap is wijde Al Giedi 3.60 Alpha (α) 6 Cap 205 De Steenbok optische dubbelster. Dabih 3.05 Beta (β) 9 Cap Zom Cygnus Cyg Rijk aan Melkwegsterren. Deneb 1.25 Alpha (α) 50 Cyg 264 De Zwaan Albireo 3.36 Beta (β) 6 Cyg Her Pegasus Peg Zoek naar het Grote Vierkant van Pegasus. Markab 2.49 Alpha (α) 54 Peg 186 Her Andromeda And Zoek naar twee lijnen met sterren vanuit de Alpheratz 2.07 Alpha (α) 21 And 166 ster Alpheratz. Her Cassiopeia Cas Cassiopeia heeft de opvallende W-vorm in Schedar 2.24 Alpha (α) 18 Cas 155 het noorden. Her Aries Ari Zoek Alpha & Beta Arietis tussen Andromeda Hamal 2.01 Alpha (α) 13 Ari 171 De Ram & Taurus. Sheratan 2.64 Beta (β) 6 Ari Her Perseus Per Het sterrenveld bij Mirfak is prachtig in de Mirfak 1.79 Alpha (α) 33 Per 170 verrekijker. Win Taurus Tau De open sterrenhoop, de Hyaden, staat in de Aldebaran 0.87 Alpha (α) 87 Tau 172 De Stier kop van de Stier. Win Auriga Aur Zoek naar een huis-vorm. Capella is de 6 e Capella 0.08 Alpha (α) 13 Aur 157 De Voerman helderste ster. Win Orion Ori Prominent sterrenbeeld met een rijk Betelgeuze 0.45 Alpha (α) 58 Ori 190 De Jager sterrenveld bij de 3 gordelsterren. Rigel 0.18 Beta (β) 19 Ori Win Canis Major CMa Ten zuidoosten van Orion. Sirius is de Sirius -1.44 Alpha (α) 9 CMa 192 De Grote Hond helderste ster. Win Canis Minor CMi Een klein sterrenbeeld met de ster Procyon Procyon 0.41 Alpha (α) 10 CMi 192 De Kleine Hond als mascotte. Gomeisa 2.89 Beta (β) 3 CMi Win Gemini Gem De sterren Castor en Pollux zijn de tweeling. Castor 1.58 Alpha (α) 66 Gem 174 De Tweelingen Pollux 1.16 Beta (β) 78 Gem Astra Alteria 3 van 11 Astra Alteria.nl

De Maan observeren (16 van 32) Het hemelobject dat het dichtst bij de aarde staat is de Maan. Omdat de Maan zo dichtbij staat kun je er meer details op zien dan bij ieder ander hemelobject. Zo dichtbij zelfs dat je een groot aantal landschapselementen op het oppervlak van de Maan kunt onderscheiden met een verrekijker. Om de Maan succesvol te kunnen observeren heb je een goede Maankaart nodig. Daarnaast heb je kennis nodig van de maanfases en een verrekijker op een statief. Maanfases (4 van 8) Dag Object Aanwijzingen bij het observeren Alle 3 Wassende sikkel (1) Zichtbaar binnen 3 uur na zonsondergang. 98 Alle 7 Eerste Kwartier (2) Binnen 18 uur voor of na het exacte moment van de fase. 98 Alle 11 Wassende schijf (3) Zichtbaar 3-4 dagen na Eerste Kwartier. 98 Alle 14 Volle Maan (4) Binnen 18 uur voor of na het exacte moment van de fase. 98 Alle 17 Afnemende schijf (5) Zichtbaar 3-4 dagen na Volle maan. 98 Alle 21 Laatste Kwartier (6) Binnen 18 uur voor of na het exacte moment van de fase. 98 Alle 26 Afnemende sikkel (7) Zichtbaar binnen 3 uur voor zonsopgang. 98 Alle alle Beweging langs de hemel Houd de beweging van de Maan bij gedurende 1-2 dagen in relatie tot achtergrond sterren. Maanzeeën / Maria (6 van 12) De donkere lavavlaktes op de maan, ook wel bekend als maanzeeën of maria (Latijn voor zeeën ), zijn een eenvoudig zichtbaar terreintype van de maan. De onderstaande zeeën zijn zichtbaar van oost naar west en worden zichtbaar tijdens de maancyclus. Alle zeeën zijn uiteraard zichtbaar tijdens de Volle Maan. object Omvang km² Breedte graad Lengte graad Aanwijzingen bij het observeren Alle Mare Crisium 176.000 17º NB 59º OL Heeft de grootte van Groot-Brittanië, met een diameter van 570 km. Alle Mare Fecunditatis 326.000 4º ZB 50º OL Zee van de Vruchtbaarheid. Alle Mare Nectaris 100.000 15º ZB 35º OL Zee van Nectar, 350 km in diameter. Alle Mare Tranquillitatis 421.000 8º NB 32º OL Zee van Rust, heeft de grootte van de Zwarte Zee. Apollo 11 landde hier. Alle Mare Serenitatis 370.000 28º NB 22º OL Zee van Helderheid. Alle Mare Vaporum 55.000 13º NB 3º OL Cirkelvormig bassin met een diameter van 230 km ten zuidoosten van de Apennijnen, Alle Mare Frigoris 436.000 58º NB 45º WL - 45º Zee van Kou, meest noordelijk gelegen zee in de OL buurt van de krater Plato. Alle Mare Imbrium 830.000 51º NB - 40º WL - Groot bassin met een diameter van 1250 km. 14º NB 6º OL Alle Mare Nubium 254.000 20º ZB 15º WL Zee van Wolken. Alle Sinus Iridum 53.000 45º NB 32º WL Gedeeltelijke krater met een diameter van 260 km die uitloopt in de Mare Imbrium. Alle Mare Humorum 113.000 24º ZB 39º WL Ligt naast de Mare Nubium. Alle Oceanus Procellarum 2.102.000 42º NB - 68º WL -27º Oceaan van de stormen, grootste structuur gelegen 14º ZB WL in het midwesten van de Maan. UFA? Gezien Astra Alteria 4 van 11 Astra Alteria.nl

Kraters (6 van 12) Gedurende lange tijd ging men er van uit dat de kraters op de maan van vulkanische origine waren. We weten nu dat de meesten zijn gevormd door grote inslagen van asteroïden en kometen. Deze ontdekking heeft in grote mate bijgedragen aan het begrijpen van het ontstaan en de evolutie van het zonnestelsel. Beste Fase geeft aan wanneer de objecten in buurt van de terminator (scheidslijn tussen licht en donker) zijn en dus het makkelijkst te zien in detail. Fase object km graad graad Aanwijzingen bij het observeren Beste Diameter Breedte Lengte Alle 3-4 Petavius 177 25º ZB 60º OL Prominente krater met een centrale top. Alle 3-4 Cleomedes 126 28º NB 56º OL Gelegen vlakbij de Mare Crisium; goed te zien met een verrekijker. Alle 4-5 Posidonius 95 32º NB 30º OL Gelegen op de rand van de Mare Serenitatis; de krater is 2300 m diep. Alle 5-6 Theophilus 100 11º ZB 26º OL Prominente krater met een centrale top van 1400 m hoog. Alle 5-6 Aristoteles 87 50º NB 17º OL Gelegen in de Mare Frigoris. Alle 8-9 Ptolemaeus 153 9º ZB 2º WL Prominente ommuurde vlakte. Alle 8-9 Plato 101 52º NB 9º WL Opvallende krater is gemakkelijk te vinden door de donkere grond; Gelegen onder de Mare Frigoris. Alle 8-9 Tycho 85 43º ZB 11º WL Beroemde krater die het best te bekijken is bij volle maan. Alle 9-10 Clavius 225 58º ZB 14º WL Zeer grote krater geflankeerd door diverse kleinere kraters aan de zuidkant van de Maan. Alle 8-9 Copernicus 93 10º NB 20º WL Spectaculaire krater van 3760 m diep; gelegen onder de Mare Imbrium. Alle 11-12 Gassendi 110 18º ZB 40º WL Prominente krater aan de noordelijke rand van de Mare Humorum. Alle 13-14 Grimaldi 222 5º ZB 67º WL Krater met zeer donkere grond; gelegen aan de westelijke rand van de Maan. Astra Alteria 5 van 11 Astra Alteria.nl

Het Zonnestelsel (5 van 10) Ons zonnestelsel bevat de planeten, asteroïden, kometen, de Zon en andere lichamen. Object Instrument Aanwijzingen bij het observeren Mercurius O/V/T Mercurius is de dichtst bij de zon staande planeet. Mercurius is slechts in korte periodes zichtbaar. Venus O/V/T De helderste planeet. Met een telescoop kun je zien dat Venus dezelfde schijngestalten heeft als de Maan. Mars O/V/T Bekend als de Rode Planeet. De planeet is het best te observeren als deze in oppositie staat met de aarde iedere 26 maanden. Jupiter O/V/T De grootste planeet in ons zonnestelsel met vier heldere manen, die dicht in de buurt van de planeet staan. Al zichtbaar met een verrekijker. Saturnus O/V/T De geringde planeet. Met een telescoop wordt de ring zichtbaar. Saturnus heeft een heldere maan Titan en diverse zwakkere manen. Win Uranus V/T Deze planeet kan goed bekeken worden met een verrekijker op een statief. Telescopen maken een smalle ronde schijf zichtbaar van deze verre wereld. Win Neptunus V/T Neptunus lijkt op Uranus, maar is verder weg en lichtzwakker. Een verrekijker op statief is voldoende om de planeet te kunnen zien. Het is moeilijker om de ronde schijf van Neptunus te zien, maar goed mogelijk met een goede amateur telescoop. Alle Alle Beweging aan de hemel Kunstmanen & meteoren O/V/T O Teken de beweging van een planeet aan de hemel. Je doet dit door de sterren rondom de planeet te tekenen op twee of meerdere nachten. De planeet teken je in tussen de sterren. Hierdoor wordt een beweging duidelijk van de planeet ten opzichte van de achtergrond sterren. Je kunt de omgeving van een planeet bekijken met het blote oog, door een verrekijker of telescoop. Observeer minstens 3 kunstmanen (satellieten) die om de Aarde draaien (bv. de Space Shuttle, het Internationale Ruimtestation) en 3 meteoren (sporadische of uit een vallende sterrenregen). Op www.heavens-above.com kun je zien wanneer je een satelliet kunt zien op de plek waar je woont. Alle Zonnevlekken V (geprojecteerd) T (met zonnefilter) De zichtbaarheid van Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en Saturnus varieert ieder jaar. Pas op! Kijk nooit met een verrekijker of telescoop zonder filter rechtstreeks in de zon. Doe dit alleen met een zonnefilter van goede kwaliteit. Je kunt de zon ook projecteren op de grond door een verrekijker omgekeerd op de zon te richten. Als je hier een vel papier neerlegt kun je de donkere vlekken eenvoudig noteren. 90 92 102 108 112 116 118 30 & 122 85 Optioneel: Object Instrument Aanwijzingen bij het observeren Zom Pluto T+ Een tour door het zonnestelsel is niet compleet zonder het noemen van de dwergplaneet 120 Pluto. Het hemellichaam is heel klein en staat heel ver weg. Hierdoor het bijzonder lichtzwak. Het is niet zichtbaar met een verrekijker en kleine telescopen. Je hebt een telescoop nodig met een diameter van minimaal 200 mm en een zeer donkere hemel. Alle Verduisteringen O Een verduistering treedt op wanneer een zonnestelsel-object een ander zonnestelsel-object 87 & voor- of achterlangs passeert. Bij een zonsverduistering staat de Maan tussen de Zon en 99 de Aarde. Bij een maansverduistering staat de Aarde tussen de Zon en de Maan. Alle Conjuncties O Wanneer twee of meerdere hemelobjecten dicht bij elkaar lijken te staan aan de hemel wordt dit een conjunctie genoemd. Alle Vallende O Sporadische meteoren kun je altijd zien op donkere, heldere nachten. Vallende 123 Sterrenregens sterrenregens zijn jaarlijks terugkerende gebeurtenissen, waarbij meteoren in hoge aantallen uit een specifiek deel (radiant) van de hemel lijken te komen. Bv. de Perseïden in Alle Aurorae (Noorderlicht) O augustus. Aurorae borealis (Noorderlicht) wordt veroorzaakt door deeltjes van de zon (zonnewind) die de hoge atmosfeer laten gloeien. Vaak zijn verschillende kleuren zichtbaar. Het best te zien tijdens zeer donkere nachten. Alle Kometen O/V/T Kometen zijn kleine overblijfselen uit de begintijd van het zonnestelsel. De kometen zijn vaak lichtzwak en pas te zien met een medium tot grote telescoop. Soms komt er een komeet langs die helder genoeg is om met een verrekijker of zelfs met het blote oog te kunnen zien. Abonneer je gratis op de Astra Alteria e-alerts om gewaarschuwd te worden via e-mail voor een komeetwaarneming. Alle Planetoïden V/T Er zijn vele planetoïden die helder genoeg zijn om te bekijken met kleine instrumenten. Gebruik hiervoor zoekkaarten. 95 122 124 Astra Alteria 6 van 11 Astra Alteria.nl

Deep Sky Objecten (12 van 24) De term Deep Sky Objecten omvat de diverse astronomische objecten die buiten ons zonnestelsel zijn waar te nemen, zoals: Open Sterrenhopen Een losse verzameling sterren, die recentelijk zijn ontstaan uit een gigantische moleculaire wolk. Bolvormige Sterrenhopen Een verzameling van duizenden zeer oude sterren, die in de vorm van een bol bij elkaar staan. Emissie/Reflectie Nevels Gloeiende wolken van interstellair gas of stof, die meestal de geboorte of dood van een ster markeren. Planetaire nevels / Overblijfselen van Supernovae Gloeiende wolken van gas en stof die de dood van een ster markeren. Sterrenstelsels Grote heelal-eilanden, zoals de Melkweg, bestaande uit miljarden sterren die door de grote afstand niet meer lijken dan lichtzwakke wolkjes. Alle deep sky objecten in deze lijst kunnen worden geobserveerd met een verrekijker, velen zelfs met het blote oog. Grotere telescopen tonen meer details. Het aangegeven seizoen geeft aan wanneer je het object het best kan bekijken tijdens de avonduren, maar veel objecten kunnen ook worden waargenomen voor of na het aangegeven seizoen. Sterren beeld Object Mag. RA Dec Aanwijzingen bij het observeren Len Cnc M44 3.10 8:40.1 +19:59 Open sterrenhoop. 95, door de magnitude van 3.1 is deze De Kribbe sterrenhoop helder genoeg om te kunnen zien met het blote oog bij een donkere hemel. Zoek de nevel langs de denkbeeldige lijn van Regulus in Leeuw naar Pollux in Tweelingen. Len Com Coma Cluster 1.80 12:25.0 +26:00 Open sterrenhoop. 275, deze vrij grote groep van sterren Melotte 111 vind je tussen Leeuw en Boötes. Len Ser M5 5.70 15:18.6 +02:05 Bolvormige sterrenhoop, 17.4, een bol zo groot en helder als NGC 5904 de nog beroemdere M13. De nevel is te vinden zo n 2,5 verrekijkervelden ten noorden van Beta Librae, de meest Zom Her Zom Sco Zom Ser Zom Sct M13 Hercules Nevel M4 NGC 6121 M16 Eagle Nevel M8 Lagune Nevel M17 Omega Nevel M22 NGC 6656 M23 NGC 6494 M24 Boogschutter Sterrenwolk M25 IC 4725 M11 Wilde Eend Nevel noordelijk gelegen heldere ster van de Lier. 5.70 16:41.7 +36:28 Bolvormige sterrenhoop, 17, deze bekende bolvormige sterrenhoop bestaat uit duizenden sterren. Te vinden bij de ster in de rechterbovenhoek van het vierkant van Hercules. 5.80 16:23.6-26:32 Bolvormige sterrenhoop, 26, gelegen een graad ten westen van Antares in Schorpioen. Deze bolvormige sterrenhoop is makkelijk te vinden onder een heldere hemel, maar door de vele lichtzwakke sterren is het lastig bij veel lichtvervuiling. 6.00 18:18. -13:58 Emissie nevel en open sterrennevel 35 x 28, gelegen 4 graden ten noorden van M24 (zie onder) bestaat deze sterrenhoop uit ongeveer 30 sterren van magnitude 8 tot 10. 5.80 18:03.8-24:23 Emissie nevel, 45 x 30, deze grote gaswolk wordt aan een kant doorkruist door een donkere baan. Je vind dit object door de tuit van Boogschutters theepot op te zoeken en 6 graden naar boven te kijken met de verrekijker. 6.00 18:20.8-16.11 Emissie nevel, 20 x 15. De nevel is gelegen tussen M24 en M1. Vlak onder de Zwaan Nevel vind je de open sterrenhoop M18. 5.10 18:36.4-23.54 Bolvormige sterrenhoop, 24, Deze bolvormige sterrenhoop is bijna een magnitude feller dan de bekende M13. Speur naar een nevelschijf twee graden ten noordoosten van de deksel van de theepot. 5.50 17:56.8-19.01 Open sterrenhoop, 27, zo n 5 graden ten westen van M24 (zie onder) vind je deze rijke open sterrenhoop bestaande uit meer dan 120 lichtzwakke sterren. Onder een helder hemel kun je de nevel zien met een 10x50 verrekijker. 4.60 18:16.5-18:50 Open sterrenhoop, 95 x 35, De kleine Boogschutter sterrenwolk bevindt zich een kleine 7 graden ten noorden van de deksel van de theepot. Op sommige zoekkaarten is de wolk ten onrechte gelabeld als de kleine open sterrenhoop NGC 6603. M24 is echter de grote wolk rondom NGC 6603. 4.60 18:31.6-19:15 Open sterrenhoop, 32, verschuif je verrekijker zo n 3 graden naar het oosten van M24 en je zult een mooi klein cluster van diverse heldere sterren zien. 5.80 18:51.1-06:16 Open sterrenhoop, 13, De sterrenhoop staat bekend als de Wilde Eend, daar de V-vorm in kleine telescopen iets wegheeft van een vlucht eenden. In een verrekijker is de 175 176 180 162 204 180 182 Astra Alteria 7 van 11 Astra Alteria.nl

Sterren beeld Object Mag. RA Dec Aanwijzingen bij het observeren sterrenhoop zichtbaar als een vage gloed. Zom Vul Collinder 399 De Kleerhanger Her And M31 Andromeda Nevel Her Per Alpha Persei Group Her Per Double Cluster NGC 869/884 Win Tau M45 Pleiaden 3.60 19:25.4 +20.11 Ook bekend als Brocchi s sterrenhoop, 60, De opvallende groep van 10 sterren in de vorm van een kleerhanger vind je zo n 7 graden onder Beta Lyrae (Albireo), de kop van de Zwaan. 3.40 00:42.7 +41.16 Dichtstbijzijnd groot sterrenstelsel, 185 x 75, Hoe moeilijk of makkelijk het observeren van dit object is hangt af van hoe helder de hemel is. Kijk in het gebied boven de derde ster van Andromeda vanaf het vierkant van Pegasus. Je zult hier een wazig wolkje zien. 1.20 03:22.0 +49.00 Open sterrenhoop, 185, Ook bekend als Melotte 20, deze prachtige grote groep sterren is gelegen bij Alfa Persei (Mirfak) en is het best te zien met een verrekijker. 5.30 02:19.0 +57.09 Dubbele open sterrenhoop, 29, Als je zoekt in de Melkweg tussen Cassiopeia en Perseus onder een donkere hemel zijn deze twee mooie sterrenhopen moeilijk te missen. Zelfs zonder een verrekijker kun je mistige wolkjes zien die de aanwezigheid van een van de mooiste objecten van de Noordelijke sterrenhemel verraden. 1.20 03:47.0 +24:07 Zichtbare open sterrenhoop, 110, Deze sterrenhoop was al bekend in de oudheid. De Pleiaden zie je het mooist met een verrekijker. Win Tau Hyades 0.50 04:27.0 +16:00 Zichtbare open sterrenhoop, 330, Dit is de groep sterren die de V vormen van de kop van Taurus de stier. Hoewel het makkelijk te zien met het blote oog, moet je echt eens kijken met een verrekijker. Je ziet dan de kleurige dubbelsterren Theta (1&2) en Delta (1&2). Win Cam Win Aur Win Ori Win Gem Win Pup Kemble s Cascade M37 NGC 2099 M42 Orion Nevel M35 NGC 2168 M47 NGC 2422 4.00 03:57.0 +63:00 De waterval van Kemble is een keten van sterren, 180, kijk van Alfa Persei twee verrekijkervelden richting Polaris en je ziet een lange keten van sterren die lijkt op een waterval. Je kunt aan het einde de keten ook de kleine open sterrenhoop NGC1502 zien. 5.60 05:52.4 +32.33 Open sterrenhoop, 20, als je een denkbeeldige lijn noordwaarts volgt vanaf de voeten van de Tweelingen stuit je vanzelf op deze sterrenhoop. Je zult niet veel individuele sterren zien met een verrekijker, maar als je goed kijkt zie je hoe de sterren op elkaar gepakt zitten in het centrum. Je kunt M36 & M38 in de buurt zien. 4.60 05:35.4-05:27 Geweldige nevel in Orion, 65 x 60, de helderste nevel zichtbaar op het noordelijk halfrond. De nevel ziet er uit als een heldere groene wolk rond Theta 1 en Theta 2 Orionis, de middelste sterren van het zwaard van Orion. Als je M42 hebt gevonden, kijk dan eens naar het bovenste gedeelte van het beeld in je verrekijker; je ziet hier een kleine groep van 7 sterren in de vorm van een miereneter. Dit is NGC 1981. 5.10 06:08.9 +24:20 Open sterrenhoop, 28, Deze open sterrenhoop vind je bij de voeten van Tweelingen. Het best zie je de sterrenhoop onder een donkere hemel, maar je kunt hem ook nog prima zien met een 10x50 verrekijker vanuit de stad. 4.40 07:36.6-14:30 Open sterrenhoop, 29, Kijk twee verrekijker-velden ten oosten van Sirius naar een kleine vlek van sterren. Onder een donkere hemel is het mogelijk om een zwakke glimp van M46 (NGC 2437) te zien in hetzelfde blikveld. UFA? Gezien 184 166 170 170 172 172 156 157 190 174 211 Magnitude: Magnitudes geven hetzelfde aan als bij sterren, maar deep sky objecten lijken meestal minder helder omdat ze diffuus zijn of meer uitgespreid langs de hemel. Grootte: Gemeten in boogminuten. Noteer de relatieve grootte van een object in boogminuten zodra je hem hebt gevonden. Zo krijg je gevoel voor de manier van meten die gebruikt wordt in de astronomie. Deep Sky objecten zijn van nature uitgestrekt en kunnen een aanzienlijk deel van hemel beslaan. Ter vergelijking: de volle Maan heeft een diameter van ongeveer 30 of een ½ graad. Rechte Klimming (RA) De rechte klimming (RA) aan de sterrenhemel is te vergelijken met ooster- en westerlengte op het aardoppervlak. De 360 graden van de hemel, gemeten rond de hemelbol, is gebruikt als de basis voor een 24-uurs indeling van rechte klimming zoals te zien op sterrenkaarten. Declinatie De 90 graden van de hemel gemeten ten noorden en ten zuiden van de hemelequator, worden op sterrenkaarten weergegeven als +1 tot +90 (graden noord) en -1 tot -90 (graden zuid) waarbij 0 graden de hemelequator markeert. Astra Alteria 8 van 11 Astra Alteria.nl

Dubbelsterren en Meervoudige dubbelsterren (10 van 20) Dubbelsterren lijken voor het blote oog enkele sterren, maar als je ze bekijkt met een verrekijker of een telescoop bestaan ze uit twee sterren. Er zijn twee soorten dubbelsterren. Optische dubbels staan vanaf de aarde gezien dicht bij elkaar, maar draaien niet om elkaar heen. Fysieke dubbelsterren (binaire stelsel) draaien om een gemeenschappelijk zwaartepunt. Als een van de twee zwaarder is ligt het zwaartepunt dichter bij de zwaardere ster. Bij meervoudige dubbelsterren hebben de twee componenten van de dubbelster zelf ook weer een dubbelster. Zo n systeem bestaat dan uit 4 sterren die door de zwaartekracht om elkaar heen draaien. Deze draaibeweging kun je bij bepaalde sterren zien als je ze over periode van enkele jaren observeert. Dubbelsterren bieden interessante kleurcontrasten en verschillen in magnitude. Velen kunnen eenvoudig worden geobserveerd op locaties met gemiddelde of zware lichtvervuiling. Om dit hoofdstuk te voltooien kun je het beste werken met een verrekijker op een statief. Om de sterren in de lijst te vinden heb je een goede sterrenatlas nodig. De aangegeven coördinaten helpen je met het vinden van de sterren in de atlas. Om zeker te weten of je de juiste dubbelster aan het observeren bent, check je de magnitudes (Mag.), de afstand tussen de componenten (Sep.) en de positiehoek. NB. De afstand tussen de componenten wordt aangegeven in boogseconden. Hoe groter de afstand, des te makkelijker kun je de afzonderlijke sterren onderscheiden. De positiehoek geeft de positie in graden aan van de zwakkere ster ten opzichte van de helderste ster. Het noorden op een sterrenkaart vind je door gebruik te maken van de lijnen van de rechte klimming (RA). Deze lijnen lopen altijd van noord naar zuid. Als je beide sterren ziet aan de hemel of op een sterrenkaart, dan is de positiehoek van 0 tot 360 graden tegen de klok in. Sterren beeld Object Mag. Sep. Pos. hoek RA Dec Aanwijzingen bij het observeren Len Leo Zeta-36 3.5 & 5.8 325.9 340º 10:16.7 +23:25 Normale naam: Aldhafera. Begeleider is 35 Leonis. Len Com 17 Com 5.3 & 6.6 145.4 251º 12:28.9 +25:55 In de comasterrenhoop in de Haar van Berenice. Len Com 32 & 33 Com 6.3 & 6.7 95.2 49º 12:52.2 +17:04 Gelegen ten zuiden van de comasterrenhoop in de buurt van de ster Alfa Comae Berenice. Len CVn 15 & 17 6.3 & 6.0 284.0 277º 13:09.6 +38:32 Beide sterren hebben vrijwel dezelfde magnitude; gelegen in de buurt van Alfa CVn. Len UMa Zeta 79&80 2.4 & 4.0 708.7 71º 13:23.9 +54:56 De middelste ster in de steel van de Mizar& Alcor Steelpan (Grote Beer); met een telescoop is te zien dat 79 ook een dubbelster is. Len Lib Alpha 2&1 2.8 & 5.2 231.0 314º 14:50.9-16:02 Normale naam: Zuben El Genubi. De kleuren vallen op. Len Boo Mu 51 4.3 & 7.0 108.3 171º 15:24.5 +37.23 Gelegen bij Beta en Delta Boötis, een mooi contrast in magnitudes. Len CrB Nu-1&2 5.4 & 5.3 364.4 165º 16:22.4 +33:48 Zoek eerst de halve cirkel van de Noorderkroon en starhop dan vanaf 13- Epsilon. Len Dra 17&16 5.4 & 5.5 90.3 194º 16:36.2 +52:55 Zoek de 4 sterren van de kop van de Draak, gebruik de 23-Beta en 33-Gamma als richtsterren. Len Dra Nu-24&25 4.9 & 4.9 61.9 312º 1:32.2 +55:11 Gelegen in de kop van de Draak. Een geweldige gelijkwaardige dubbelster! Zom Lyr Epsilon 5.4 & 5.1 207.7 173º 18:44.3 +39:40 De sterren van deze dubbelster staan ver uit elkaar en zijn met de verrekijker makkelijk te zien. Met een telescoop kun je zelfs proberen om te zien dat de twee afzonderlijke sterren ook weer dubbelsterren zijn. Zom Lyr Zeta 6&7 4.3 & 5.9 43.7 150º 18:44.8 +37:36 Zeta, Epsilon en Vega vormen een grote driehoek. Gebruik een verrekijker op statief of een telescoop om te bekijken. 177 (176) (176) (160) 158 179 161 179 153 153 163 163 Astra Alteria 9 van 11 Astra Alteria.nl

Sterren beeld Object Mag. Sep. Pos. hoek RA Dec Aanwijzingen bij het observeren Zom Lyr Delta 11&12 5.6 & 4.5 630.0 n/a 18:53.7 +36:58 De sterren van deze dubbelster staan heel ver uit elkaar en zijn met een verrekijker makkelijk te zien met kleuren. Ga van Vega naar Zeta en dan door van Delta. Zom Cap Alpha 2&1 3.6 & 4.2 377.7 291º 20:18.1-12:33 Ook de sterren van deze dubbelster staan ver uit elkaar. Zom Cap Beta 1&2 3.4 & 6.2 205.3 267º 20:21.0-14:47 Je vindt Beta vlak onder Alfa. Mooi contrast in magnitude met de begeleider ster. Zom Cyg Omicron 3.4 & 6.2 107.0 173º 20:13.6 +46:44 o 1 en o 2. Prachtige driedubbelster. Let op de (driedubbel!) 4.8 337.5 323º kleuren. Te vinden rechts van Deneb. Zom Cyg Albireo 3.1 & 5.1 34.3 54º 19:30.7 +27:58 Albireo is een van de mooiste dubbelsterren (Beta Cygni) aan de hemel. Gebruik een verrekijker op statief of een telescoop om te bekijken. Her Cyg 61 Cygni 6.0 & 6.2 39.5 133º 19:41.8 +50:32 Indrukwekkend paar gelegen in het gebied van 10-Iota Cygni (3.8m) en vlak naast 13- Theta (4.5m). Gebruik een verrekijker op statief of een telescoop om te bekijken. Win Tau 78&77 Tauri 3.4 & 3.8 337.4 346º 04:28.7 +15:52 Gelegen in de prachtige Hyades sterrenhoop. Win Cep Delta 27 3.4 & 7.5 40.7 191º 22:39.2 +58:25 Deze beroemde veranderlijke ster in Cepheus is tevens een mooie dubbelster. Gebruik een verrekijker op statief of een telescoop om te bekijken. 163 205 205 164 164 164 172 154 Astra Alteria 10 van 11 Astra Alteria.nl

Aanvraagformulier voor het Ontdek het Universum Certificaat Ja, ik heb minimaal 55 van de 110 beschikbare objecten waargenomen. Voornaam:... Achternaam:... Adres:... Postcode:... Plaatsnaam:... Land:... Telefoonnummer:... Geboortedatum:... E-mailadres:... Stuur dit formulier samen met een kopie van je logboek en de Ontdek het Universum-lijst per post naar: Sterrenvereniging Astra Alteria o.v.v. Ontdek het Universum certificaat Arendshorst 48 3772 RV Barneveld Of ingescand per e-mail naar: ontdekhetuniversum@astraalteria.nl. Astra Alteria 11 van 11 Astra Alteria.nl