Eindpunt van een ster Project voor: middelbare scholieren (profielwerkstuk) Moeilijkheidsgraad: Categorie: Het verre heelal Tijdsinvestering: 80 uur
|
|
- Benjamin Joris Martens
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Eindpunt van een ster Project voor: middelbare scholieren (profielwerkstuk) Moeilijkheidsgraad: Categorie: Het verre heelal Tijdsinvestering: 80 uur
2 Inleiding Dit is een korte inleiding. Als je meer wilt weten over supernovae en hoe ze ontstaan kun je de weblinks onderaan dit document (over supernovae en sterevolutie) doorlezen. Deze teksten gaan wat dieper op de materie in en kunnen op sommige punten misschien moeilijk zijn. Wat is een supernova? Als een zware ster aan het einde van zijn leven is gekomen, verandert deze in korte tijd in een zeer klein object met een zeer hoge massa. Een groot deel van de materie waar de ster uit bestaat zal de ruimte in worden geblazen door de explosie die hierbij onstaat. De energie die hierbij vrijkomt is zo gigantisch dat dit een van de meest heftige systemen is die we in de sterrenkunde kennen. Deze ontploffingen zijn zeer heftig. Ze worden supernovae (enkelvoud: supernova) genoemd. Vroeger werd gedacht dat hierbij een zeer heldere nieuwe ster ontstond. De naam komt dan ook van het latijnse woord nova, dat nieuw betekent (het is de 'super' variant van een nieuwe 'nova' ster). Na de ontploffing blijft een neutronenster of zwart gat (zie definties op de website) over. Dit zijn kleine objecten met een zeer hoge massa. Het optreden van een supernova in een sterrenstelsel is vrij zeldzaam. Dit gebeurt ongeveer een keer per eeuw. In onze melkweg is het sinds het begin van onze jaartelling slechts enkele keren een supernova waargenmomen. Sommige supernovae kunnen als 'standaardkaarsen' dienen. Hierdoor kan de afstand tot het stelsel waarin ze voorkomen bepaald worden. Dit geeft ons weer informatie over de afstanden in het heelal. Dit project zal beginnen met een redelijk groot theoretisch gedeelte. Uiteindelijk moeten we zo ver komen dat we weten waar we een grote kans hebben een supernova te kunnen zien. Als dat niet lukt zullen we een al bekende supernova waarnemen. Aan het werk... Vragen: Eerst zullen we een paar vragen stellen waarmee je kunt oefenen met de formules en begrippen. Daarna zijn er een aantal vragen die je voorbereiden om een supernova waar te nemen. Als je een woord niet begrijpt of een formule zoekt kun je op de website in het woordenboek kijken. Als je er niet uit komt kun je je leraar om hulp vragen. Zoals we in de theorie hebben gelezen kunnen bepaalde supernovae gebruikt worden om afstanden in het heelal te bepalen. Een supernova waarmee we dit kunnen doen noemen we een 'standaardkaars'. Inleidende theoretische opdrachten Laten we eens kijken naar een kaars. We nemen aan dat deze kaars alle kanten op even veel licht uitzendt (deze aanname zorgt ervoor dat onze kaars erg op een ster lijkt). De kaars straalt in totaal een vermogen van 15 Watt uit. Je gaat op 10 cm van de kaars af zitten 1. Als je een vierkantje van 1 cm 2 uit een papiertje knipt en je kijkt hier doorheen naar de kaars,
3 wat is de hoeveelheid energie die er op deze afstand door dit gaatje komt? 2. Beantwoord vraag 1 ook in de situatie waarbij je op 20 cm van de kaars af zit (en dus vanaf die afstand kijkt). Stel je nu voor dat je naar een kaars zit te kijken door het eerder genoemde gaatje van 1 cm 2. Je ziet dat er per seconde 1,5*10-2 J doorheen komt. 3. Reken de afstand tot de kaars uit. De manier waarop je net de afstand tot de kaars hebt berekend is eigenlijk hetzelfde als de manier waarmee men in de sterrenkunde de afstand tot een 'standaardkaars' bepaalt. Lees het stukje op de website over afstanden en ga door met de volgende vraag. De zon staat op 1 Astronomische Eenheid van de aarde af. Wij meten hier op aarde een energie van 1367 J per seconde per m Reken uit wat de totale intrinsieke helderheid van de zon is (dit is het totale vermogen dat de zon uitstraalt). 5. Als de zon op 1 parsec zou staan, hoeveel energie per seconde zouden wij hier op aarde dan meten? Lees op de website het stukje over Magnituden en helderheid. Beantwoord hierna de volgende vragen. 6. Een supernova met een absolute magnitude van -8 gaat af in een sterrenstelsel op 2 kpc (=2 x 10 3 parsec) af. We willen deze supernova bekijken met een telescoop met een grensmagnitude van 17,5. Is het mogelijk om deze supernova waar te nemen? 7. Is het mogelijk dezelfde supernova waar te nemen wanneer de afstand niet 2 maar 4kpc is? Praktische opdrachten Voor de volgende vraag moet je wat dingen opzoeken. Je kunt hiervoor het internet gebruiken. Je kunt het best beginnen met de websites die onderaan dit document gegeven zijn. 1. Vul de onderstaande tabel in wat je van de verschillende typen supernova te weten kunt komen. a. Bij Plaats voorkomen wordt gevraagd in welk type melkwegstelsel een supernova plaatsvindt. Je hebt de keus uit spiraal, elliptisch, lensvormig of geen voorkeur. Ook moet je hier aangeven of de supernova binnen het melkwegstelsel een voorkeursplaats heeft. Denk hierbij bijvoorbeeld aan spiraalarmen, centrum, rand, enz. b. Bij percentage van de supernovae moet je invullen welk percentage van de supernovae optreedt in een bepaald type. Dit getal mag er een aantal procenten naast zitten. c. Bij specifieke kenmerken moet je de kenmerken opschrijven die een bepaald type supernova onderscheiden. Geef hier in ieder geval aan of het type als standaardkaars kan worden gebruikt en op welke wijze het ontstaat. Zoek ook op wat de vorm van het spectrum is.
4 Type Plaats voorkomen Percentage van de supernovae (ongeveer) Ia Specifieke kenmerken (denk aan: wel of geen standaard helderheid, zeer helder of juist zeer zwak, vorm van het spectrum, etc.) Ib Ic II
5 2. Wat betekent de kleur van een ster in termen van leeftijd? En kun je op basis hiervan voorspellen in welke kleur sterrenstelsels welke supernovae plaatsvinden? 3. Vergelijk de antwoorden van vraag 1 met je antwoord op vraag 2. Geef aan welk type supernova de grootste kans heeft om waargenomen te worden en wat de kenmerken moeten zijn van een stelsel waarin zo n supernova voorkomt. 4. Zoek een dertigtal objecten op in de NGC-catalogus waarin een grote kans is om een supernova te vinden. Om dit te doen moet je eerst naar Klik op Observing list generator. Zoek in het vakje constellation en sterrenbeeld op dat gedurende de nacht dat je waar wilt nemen zichtbaar is. Selecteer bij Object type de optie Galaxy. Bij Magnitude limit kies je de grensmagnitude van je telescoop (deze magnitude is 16). Klik op Generate Observing List. Je krijgt nu een lijst van objecten. Kies de grote objecten om waar te nemen. Het beeldveld van de telescoop is 20 bij 15 boogminuten dus als het je lukt om meerdere objecten binnen je beeld te krijgen is dat mooi meegenomen. Laat dit controleren door je begeleider(!). 5. Ga dit veld waarnemen. Hoe kun je uitzoeken of je een supernova hebt waargenomen? Als je een supernova hebt gevonden, laat dit controleren en ga door naar 8 6. Als je geen supernova hebt waargenomen, ga dan naar Wat zijn de drie meest balangrijke dingen die je van tevoren op kunt zoeken en waar je rekening mee moet houden wanneer je wilt bepalen of je een supernova wel of niet kunt waarnemen? Vind voor elk van deze zaken een supernova die op de website staat. Hint: een van deze argumenten heb je bij de eerste vragen al eens gebruikt, het tweede heeft ermee te maken dat je naar een object tussen de sterren zoekt en het derde heeft te maken met de eigenschappen van de telescoop en de camera. Zoek ook een supernova uit waarvan je denkt dat je die wél kunt waarnemen en laat dit controleren. 7. Maak een opname van je supernova in verschillende filters (= kleuren). Download de lichtcurve van en teken jouw waarnemingen hierin. Komen je meetpunten overeen met wat je zou verwachten (leg uit)? 8 Bepaal de kleur en helderheid van deze supernova. Hoe ver staat de supernova van ons af (zoek dit op)? Bereken de absolute magnitude van de supernova. Extra opgave (Als de lichtkromme van de supernova al enige meetpunten bevat) Zoek de piek op van de lichtkromme en bereken de absolute magnitude van je supernova in de piek.
6 En wat nu? Nu dit project succesvol is afgerond nog even een verzoek. Mensen van andere scholen of sterrenkunde verenigingen zijn altijd erg benieuwd naar de waarnemingen van anderen. Sommige waarnemingen kunnen zelfs voor wetenschappers van groot belang zijn. Daarom vragen we je om je waarnemingen te posten op Alle verenigingen en scholen die hierbij zijn aangesloten kunnen dan zien wat je gedaan hebt en kunnen je eventueel ook feedback geven over hoe je je waarneming nog zou kunnen verbeteren. Alvast vriendelijk bedankt. We hopen dat je genoten hebt van dit project. Het Einsteinflits team. Literatuurverwijzingen De benodigde websites. Informatie over supernovae Informatie over sterevolutie Overige brukbare websites
TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER,
TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 14 DECEMBER, 14.00-17.00 LEES ONDERSTAANDE IN DETAIL: DIT TENTAMEN OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 2.5 PUNTEN OPGAVE 2: 2.5 PUNTEN OPGAVE 3: 2.5 PUNTEN OPGAVE 4: 2.5
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 9.1 De hemel Wanneer s nachts naar een onbewolkte hemel wordt gekeken is het eerste wat opvalt de vele fonkelende sterren. Met wat geluk kan ook de melkweg worden gezien als een
Nadere informatieComacluster van sterrenstelsels
Wat voor verschillende vormen hebben sterrenstelsels? Hoe classificeren astronomen eigenlijk sterrenstelsels? 1. Verschillende typen sterrenstelsels Bedenk je eigen typen voor de sterrenstelsels hierboven.
Nadere informatieWerkstuk ANW Supernova's
Werkstuk ANW Supernova's Werkstuk door een scholier 1622 woorden 18 oktober 2010 4,8 24 keer beoordeeld Vak ANW Inleiding Ik heb het onderwerp supernova s gekozen omdat ik in dit onderwerp twee onderwerpen
Nadere informatieTE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 12 DECEMBER 2012,
TE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 12 DECEMBER 2012, 14.00-17.00 LEES O DERSTAA DE GOED DOOR: DIT TE TAME OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 3.0 PU TE OPGAVE 2: 2.5 PU TE OPGAVE 3: 2.0 PU TE OPGAVE 4: 2.5
Nadere informatieBasiscursus Sterrenkunde
Basiscursus Sterrenkunde Les 1 Sterrenwacht Tweelingen te Spijkenisse 24 April 2019 Inhoud van de cursus Inleiding Geschiedenis Afstanden in het heelal Het zonnestelsel Onze zon en andere sterren Sterrenstelsels
Nadere informatieLOPUC. Een manier om problemen aan te pakken
LOPUC Een manier om problemen aan te pakken LOPUC Lees de opgave goed, zodat je precies weet wat er gevraagd wordt. Zoek naar grootheden en eenheden. Schrijf de gegevens die je nodig denkt te hebben overzichtelijk
Nadere informatieTENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 15 DECEMBER,
Tentamen Inleiding Astrofysica Pagina 1 uit 8 TENTAMEN INLEIDING ASTROFYSICA WOENSDAG 15 DECEMBER, 14.00-17.00 LEES ONDERSTAANDE INFORMATIE GOED DOOR: DIT TENTAMEN OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 2.0 PUNTEN
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding
Nadere informatieClear Skies Atlas voor de Hickson Catalogus of Compact Galaxy Groups (review door Jan van Gastel)
Clear Skies Atlas voor de Hickson Catalogus of Compact Galaxy Groups (review door Jan van Gastel) Figuur 1: Clear Skies website Al enige tijd kunnen waarnemers van deepskyobjecten en carbonsterren via
Nadere informatieSTERREN EN MELKWEGSTELSELS
STERREN EN MELKWEGSTELSELS 5. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Outline Differentiële rotatie Massavedeling Ons Melkwegstelsel ontleent
Nadere informatieHoe meten we STERAFSTANDEN?
Hoe meten we STERAFSTANDEN? Frits de Mul voor Cosmos Sterrenwacht nov 2013 Na start loopt presentatie automatisch door 1 Hoe meten we STERAFSTANDEN? 1. Afstandsmaten in het heelal 2. Soorten sterren 3.
Nadere informatieHoe meten we STERAFSTANDEN?
Hoe meten we STERAFSTANDEN? (soorten sterren en afstanden) Frits de Mul Jan. 2017 www.demul.net/frits 1 Hoe meten we STERAFSTANDEN? (soorten sterren en afstanden) 1. Afstandsmaten in het heelal 2. Soorten
Nadere informatieGrafieken veranderen met Excel 2007
Grafieken veranderen met Excel 2007 Hoe werkt Excel? Eerste oefening Hieronder zie je een gedeelte van het openingsscherm van Excel. Let op hoe we alle onderdelen van het werkblad noemen! Aantal decimalen
Nadere informatieSupernova SN2014J in M82 gefotografeerd door VSRUG leden.
Supernova SN2014J in M82 gefotografeerd door VSRUG leden. Hugo Van den Broeck Supernovae oefenen een aantrekkingskracht uit op de astrofotografen van de VSRUG. Vorig jaar werd supernova SN2013am in M65
Nadere informatieJanuari maart Erkenningsnummer: P Dit project wordt ondersteund binnen het Actieplan, een initiatief van de Vlaamse Gemeenschap.
ACG- I N F O B L A D Driemaandelijks tijdschrift, uitgegeven door de Astronomische Contact Groep vzw Verantwoordelijke uitgever: Carl Vandaele, Elverdingestraat 93, 8900 Ieper afgiftekantoor Ieper 1 Januari
Nadere informatiePracticum World Wide Telescope
Practicum World Wide Telescope Onderzoeksvraag Hoe kan ik het programma World Wide Telescope inzetten om meer inzicht te krijgen in deelvragen van de sterrenkunde. Inleiding World Wide Telescope is het
Nadere informatievwo: Het maken van een natuurkunde-verslag vs 21062011
Het maken van een verslag voor natuurkunde, vwo versie Deze tekst vind je op www.agtijmensen.nl: Een voorbeeld van een verslag Daar vind je ook een po of pws verslag dat wat uitgebreider is. Gebruik volledige
Nadere informatieTE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 6 FEBRUARI 2013,
TE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 6 FEBRUARI 2013, 14.00-17.00 LEES O DERSTAA DE GOED DOOR: DIT TE TAME OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 2.5 PU TE OPGAVE 2: 2.5 PU TE OPGAVE 3: 2.5 PU TE OPGAVE 4: 2.5
Nadere informatieSterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven
: een aaneenschakeling van superlatieven Wist u dat! Onze melkweg is een sterrenstelsel! Het bevat zo n 200000000000 sterren! Toch staat de dichtstbijzijnde ster op 4 lichtjaar! Dit komt overeen met 30.000.000
Nadere informatieHertentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2015,
Hertentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2015, 14.00-17.00 Let op lees onderstaande goed door! *) Dit tentamen omvat 4 opdrachten. De eerste opdracht bestaat uit tien individuele kennisvragen. Deze
Nadere informatieJe weet dat hoe verder je van een lamp verwijderd bent hoe minder licht je ontvangt. Een
Inhoud Het heelal... 2 Sterren... 3 Herzsprung-Russel-diagram... 4 Het spectrum van sterren... 5 Opgave: Spectraallijnen van een ster... 5 Verschuiving van spectraallijnen... 6 Opgave: dopplerverschuiving...
Nadere informatieKijken naar het heelal
Kijken naar het heelal GROEP 5-6 55 70 minuten 1, 46 en 54 Tip. Je kunt de Melkweg met het blote oog bekijken. Dit kan het beste in januari als het nieuwe maan is. Als het mogelijk is, kunt u de leerlingen
Nadere informatieWiskunde - MBO Niveau 4. Eerste- en tweedegraads verbanden
Wiskunde - MBO Niveau 4 Eerste- en tweedegraads verbanden OPLEIDING: Noorderpoort MBO Niveau 4 DOCENT: H.J. Riksen LEERJAAR: Leerjaar 1 - Periode 2 UITGAVE: 2018/2019 Wiskunde - MBO Niveau 4 Eerste- en
Nadere informatieHOE VIND JE EXOPLANETEN?
LESBRIEF GEEF STERRENKUNDE DE RUIMTE! ZOEKTOCHT EXOPLANETEN Deze NOVAlab-oefening gaat over een van de manieren om planeten buiten ons zonnestelsel op te sporen. De oefening is geschikt voor de bovenbouw
Nadere informatieVoorronde Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2014 30 april 2014
Voorronde Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2014 30 april 2014 Leuk dat je meedoet aan de voorronde van de Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2014! Zoals je ongetwijfeld al zult weten dient deze ronde
Nadere informatieExcel opdracht: Belkosten
Excel opdracht: Belkosten In deze opdracht gaan we Excel gebruiken om uit te vinden wat het meest geschikte mobiele telefoonabonnement voor ons is. Hierbij willen we kijken wat een aantal verschillende
Nadere informatieIk doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.
Boekverslag door J. 1981 woorden 29 juli 2003 6.3 208 keer beoordeeld Vak Nederlands Ik doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.
Nadere informatieHet visueel waarnemen van sterrenstelsels uit de Atlas of Peculiar Galaxies, van Halton Arp 1. (door Jan van Gastel)
Het visueel waarnemen van sterrenstelsels uit de Atlas of Peculiar Galaxies, van Halton Arp 1. (door Jan van Gastel) Er bestaan veel lijsten met waar te nemen deepskyobjecten. De bekendst is wel de uit
Nadere informatieDe Melkweg groep 3-4. Lesbeschrijving De Melkweg. Inleiding 15 minuten. 1 Bron: www.ruimtevaartindeklas.nl
De Melkweg groep 3-4 Als je naar de sterren kijkt, komen als vanzelf veel vragen op. Hoeveel sterren zijn er? Waar bestaan al die sterren uit? Hoe ver weg zijn ze? De sterren die wij vanaf de aarde zien,
Nadere informatieDe kosmische afstandsladder
De kosmische afstandsladder De kosmische afstandsladder Oorsprong Sterrenkunde Maan B Zon A Aarde C Aristarchos: Bij halve maan is de hoek zon-maanaarde, B, 90 graden. Als exact op hetzelfde moment de
Nadere informatieWegwijzer bij de cd-rom
Wegwijzer bij de cd-rom 1 Inloggen De cd-rom houdt bij welke oefeningen je al gemaakt hebt en welke niet. Bij het opstarten vraagt de cd-rom of je een nieuwe gebruiker bent of een bestaande gebruiker.
Nadere informatieHandleiding voor studenten
Handleiding voor studenten 1 Inhoudsopgave 1.1. Inloggen... 3 1.1.1. De startpagina... 3 1.1.2. Inloggen... 3 1.1.3. Registreren... 3 2.1. Persoonlijk menu... 5 2.1.1. Mijn pagina... 5 2.1.2. Resultaten...
Nadere informatieAstronomische hulpmiddelen
Inhoudsopgave Hulpmiddelen Magnitudes... blz. 2 Schijnbare magnitude... blz. 2 Absolute magnitude... blz. 3 Andere kleuren, andere magnitudes... blz. 3 Van B-V kleurindex tot temperatuur... blz. 4 De afstandsvergelijking...
Nadere informatieExcel opdracht: Belkosten
Excel opdracht: Belkosten In deze opdracht gaan we Excel gebruiken om uit te vinden wat het meest geschikte mobiele telefoon abonnement voor ons is. Hierbij willen we kijken wat een aantal verschillende
Nadere informatieMet de Kijker op Jacht, Universum 4, 2004 Door Wouter Verheul
Met de Kijker op Jacht, Universum 4, 2004 Door Wouter Verheul Nu de vakantie weer voorbij is, en de zomer op z'n einde loopt, zijn de Boogschutter en de Schorpioen met het centrum van de Melkweg onder
Nadere informatieTest je kennis! De heelalquiz
Test je kennis! heelalquiz Introductie les 3 Planeten, sterren, manen, de oerknal. Het zijn termen die leerlingen vast wel eens voorbij hebben horen komen. Maar wat weten de leerlingen eigenlijk al van
Nadere informatieBasistechnieken Microsoft Excel in 15 minuten
Basistechnieken Microsoft Excel in 15 minuten Microsoft Excel is een rekenprogramma. Je kan het echter ook heel goed gebruiken voor het maken van overzichten, grafieken, planningen, lijsten en scenario's.
Nadere informatieSterrenstof. OnzeWereld, Ons Heelal
Sterrenstof OnzeWereld, Ons Heelal Mesopotamie: bestudering van de bewegingen aan het firmament vooral voor astrologie. Veel van de kennis, ook over bedekkingen (waaronder maans- en zonsverduisteringen)
Nadere informatieTentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2016,
Tentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2016, 14.00-17.00 Let op lees onderstaande goed door! *) Dit tentamen omvat 4 opdrachten. De eerste opdracht bestaat uit tien individuele kennisvragen. Deze vragen
Nadere informatieHet installatiepakket haal je af van de website http://www.gedesasoft.be/.
Softmaths 1 Softmaths Het installatiepakket haal je af van de website http://www.gedesasoft.be/. De code kan je bekomen op de school. Goniometrie en driehoeken Oplossen van driehoeken - Start van het programma:
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Als je iets niet op een eenvoudige manier kunt uitleggen dan begrijp je het niet goed genoeg. -Albert Einstein Onze plaats in het heelal Ons perspectief op de plaats van de mensheid
Nadere informatieOPZOEKEN IN HET WOORDENBOEK (1)
OPZOEKEN IN HET WOORDENBOEK (1) In de les leer je vaak nieuwe woorden. Je docent kan je helpen, maar je kan nieuwe woorden ook in het woordenboek opzoeken. Wat moet je doen? 1. Neem een woordenboek en
Nadere informatiePLANETENSTELSELS IN ONZE MELKWEG. Opgaven
VOLKSSTERRENWACHT BEISBROEK VZW Zeeweg 96, 8200 Brugge - Tel. 050 39 05 66 www.beisbroek.be - E-mail: info@beisbroek.be PLANETENSTELSELS IN ONZE MELKWEG Opgaven Frank Tamsin en Jelle Dhaene De ster HR
Nadere informatieWerkblad 3 Bewegen antwoorden- Thema 14 (NIVEAU BETA)
Werkblad 3 Bewegen antwoorden- Thema 14 (NIVEAU BETA) Theorie In werkblad 1 heb je geleerd dat krachten een snelheid willen veranderen. Je kunt het ook omdraaien, als er geen kracht werkt, dan verandert
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Chapter 8 Nederlandse Samenvatting Clusters van melkwegstelsels zijn in veel opzichten de grote steden van ons heelal. Ze bestaan uit honderden melkwegstelsels die op hun beurt weer miljarden sterren bevatten.
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/19026 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Uitert, Edo van Title: Weak gravitational lensing in the red-sequence cluster
Nadere informatieDonkere Materie. Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht
Donkere Materie Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht Een paar feiten over ons heelal Het heelal zet uit (Hubble, 1924); Ons heelal is zo n 14 miljard jaar oud; Ons heelal was vroeger
Nadere informatieLesson activity toolkit
KATHOLIEK VLAAMS ONDERWIJS Lesson activity toolkit > Eric Van Eynde 18 MAART 2011 Ten huize van Hoe maak ik interactieve oefeningen voor gebruik op het digitaal schoolbord? Inhoudsopgave LESSON ACTIVITY
Nadere informatieTitel: De titel moet kort zijn en toch aangeven waar het onderzoek over gaat. Een subtitel kan uitkomst bieden. Een bijpassend plaatje is leuk.
Het maken van een verslag voor natuurkunde Deze tekst vind je op www.agtijmensen.nl: Een voorbeeld van een verslag Daar vind je ook een po of pws verslag dat wat uitgebreider is. Gebruik volledige zinnen
Nadere informatieVerslag Sirenekamp 2006
Verslag Sirenekamp 2006 Afgelopen zomer was het zo ver: voor het eerst sinds 2 jaar organiseerde de Jongerenwerkgroep (JWG) weer een sterrenkundekamp in de Provence in Zuid Frankrijk. En we mogen wel zeggen
Nadere informatiehandleiding Sparen met de scan r app
handleiding Sparen met de scan r app De app downloaden Inloggen De Scan r app kan gedownload worden vanuit de App Store Na het downloaden van de app, komt u voor Apple smartphones en vanuit de Google Play
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Hoewel sterren op het eerste gezicht willekeurig verdeeld lijken, zijn ze in werkelijkheid gegroepeerd in collecties van miljarden sterren. Dergelijke eilanden van sterren, in
Nadere informatie5. Functies. In deze module leert u:
5. Functies In deze module leert u: - Wat functies zijn; - Functies uitvoeren; - De verschillende functies van Calc kennen. - Naar een ander werkblad verwijzen. U kunt eenvoudige berekeningen, zoals aftrekken,
Nadere informatieRuitjes vertellen de waarheid
Ruitjes vertellen de waarheid Opdracht 1 Van fouten kun je leren Van fouten kun je leren, jazeker. Vooral als je héél goed weet wat er fout ging. Vandaag leer je handige formules begrijpen door kijken
Nadere informatieZwarte gaten: klein, middel(?) en groot. Peter Jonker SRON, Radboud Universiteit Nijmegen & Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics E PA E N T Y
I Zwarte gaten: klein, middel(?) en groot Peter Jonker SRON, Radboud Universiteit Nijmegen & Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics D RA M T R E PA DBO U D T E N UNI OF V E R AST I S RO T Y P NIJ
Nadere informatieSamenvatting. Sterrenstelsels
Samenvatting Sterrenstelsels De Melkweg, waarin de Zon één van de circa 100 miljard sterren is, is slechts één van de vele sterrenstelsels in het Heelal. Sterrenstelsels, ook wel de bouwstenen van het
Nadere informatieDe mooiste 10 objecten aan de sterrenhemel met elke sterrenkijker op elke avond Door Jeffrey Bout
De mooiste 10 objecten aan de sterrenhemel met elke sterrenkijker op elke avond Door Jeffrey Bout Veel mensen die net een sterrenkijker hebben gekocht vragen zich af wat er nu allemaal mee te zien valt.
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Chapter 1 Nederlandse samenvatting 1. Elementen van de sterrenkunde Het heelal is bezaaid met miljarden sterrenstelsels die als eilanden van vele soorten en maten in een donkere oceaan van onvoorstelbare
Nadere informatieExcel opdracht: ICT cijferlijst. Stap 1: De eerste inhoud. Stap 2: Een beetje opmaak
Excel opdracht: ICT cijferlijst Het leven van een ICT leraar is zwaar. Hij moet niet alleen hard werken om leuke en nuttige Excelopdrachten te verzinnen voor zijn leerlingen. Hij moet ook nog een cijferadministratie
Nadere informatieOm een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de vragen onderverdeeld in 4 categorieën.
Beste leerling, Dit document bevat het examenverslag voor leerlingen van het vak natuurkunde havo, tweede tijdvak (2018). In dit examenverslag proberen we een zo goed mogelijk antwoord te geven op de volgende
Nadere informatie11/15/16. Inleiding Astrofysica College 8 14 november Ignas Snellen. De melkweg
Inleiding Astrofysica College 8 14 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen De melkweg 1 De melkweg Anaxagoras (384-322 BC) en Democritus (500-428 BC): Melkweg bestaat uit verwegstaande sterren Galilei
Nadere informatieD h = d i. In deze opgave wordt de relatie tussen hoekmaat en afstand uitgerekend in een vlak expanderend heelal.
12 De hoekafstand In een vlak, statisch, niet expanderend heelal kan men voor een object met afmeting d op grote afstand D (zodat D d) de hoek i berekenen waaronder men het object aan de hemel ziet. Deze
Nadere informatieNederlandstalige samenvatting
6 Nederlandstalige samenvatting Wanneer we naar de nachtelijke sterrenhemel kijken is deze bezaaid met sterren. Kijken we nog beter dan zien we structuur aan de hemel: een band met meer sterren dan de
Nadere informatieBasisvaardigheden Microsoft Excel
Basisvaardigheden Microsoft Excel Met behulp van deze handleiding kun je de basisvaardigheden leren die nodig zijn om meetresultaten van een practicum te verwerken. Je kunt dan het verband tussen twee
Nadere informatieDeze stelling zegt dat je iedere rechthoekige driehoek kunt maken door drie vierkanten met de hoeken tegen elkaar aan te leggen.
Meetkunde Inleiding We beginnen met het doorlezen van alle theorie uit hoofdstuk 3 van het boek. Daar staan een aantal algemene regels goed uitgelegd. Waar je nog wat extra uitleg over nodig hebt, is de
Nadere informatieExamen VWO. natuurkunde 1,2 Compex. Vragen 1 tot en met 14. In dit deel van het examen staan de vragen waarbij de computer niet wordt gebruikt.
Examen VWO 2009 tijdvak 1 woensdag 20 mei totale examentijd 3 uur natuurkunde 1,2 Compex Vragen 1 tot en met 14 In dit deel van het examen staan de vragen waarbij de computer niet wordt gebruikt. Bij dit
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Spiraalstelsels Het heelal wordt bevolkt door sterrenstelsels die elk uit miljarden sterren bestaan. Er zijn verschillende soorten sterrenstelsels. In het huidige heelal zien we
Nadere informatieKorte instructie bij het werken met de leerlijnen in ParnasSys
Korte instructie bij het werken met de leerlijnen in ParnasSys Advies: werk in Google Chrome of Firefox. Aan de slag met een groep mijn ParnasSys > selecteer de groep > knop groepskaart Wat wilt u doen?
Nadere informatie178 Het eerste licht
178 Het eerste licht Het eerste licht et ontstaan van het heelal heeft de mensheid al sinds de vroegste beschavingen bezig H gehouden. Toch heeft het tot de vorige eeuw geduurd voor een coherent model
Nadere informatieSterrenstelsels. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen
Sterrenstelsels prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Sterrenstelsels Uur 1: Ons Melkwegstelsel Uur 2: Andere sterrenstelsels De Melkweg Galileo: Melkweg bestaat
Nadere informatieHandleiding: inschrijven voor de Missiodag
Ik probeer mijn parochie/federatie in te schrijven, maar het lukt niet. Wat moet ik doen? Volg deze handleiding! Het inschrijven voor de Missiodag gebeurt via de administratieve site van IJD: 'Regi' (www.regi.ijd.be).
Nadere informatieDe Melkweg: visueel. sterren, nevels en stof. De Melkweg: atomair waterstof. atomair waterstof straalt bij een golflengte van 21cm
75 50 25 0-25 0 25 50 75 100 125-25 -50-75 2003 Inleiding Astrofysica De Melkweg: visueel De Melkweg: nabij-infrarood Paul van der Werf Sterrewacht Leiden sterren, nevels en stof nabij-infrarood licht
Nadere informatieTekst lezen en vragen stellen over de tekst
Voorspellen Kijk naar de tekst. Voorspel waar de tekst over gaat. Let op de titel, de kopjes en het plaatje. Tekst lezen en vragen stellen over de tekst 1. Lees de uitleg. Tijdens het lezen van een tekst,
Nadere informatieSamenvatting door D woorden 28 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde
Samenvatting door D. 1387 woorden 28 november 2016 0 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Kosmografie Onderzoeken van heelal basis wetenschap = fysica Hoofdstuk 1: Structuur van het heelal 1.1 Samenstelling
Nadere informatieLes 1 Voorspellen Leestekst: De nieuwe computer. Introductiefase: 2. Vraag: "Kan iemand mij vertellen wat voorspellen betekent?"
Les 1 Voorspellen Leestekst: De nieuwe computer "Welkom:..." Introductiefase: 1. "We gaan vandaag proberen te voorspellen." 2. Vraag: "Kan iemand mij vertellen wat voorspellen betekent?" 3. Discussie:...
Nadere informatieSterrenstelsels en kosmologie
Sterrenstelsels en kosmologie Inhoudsopgave Ons eigen melkwegstelsel De Lokale Groep Sterrenstelsels Structuur in het heelal Pauze De geschiedenis van het heelal Standaard big bang theorie De toekomst
Nadere informatieOp zoek naar de zwaarste ster III: Geboorte, leven en dood
Op zoek naar de zwaarste ster III: Geboorte, leven en dood Claude Doom WE ZIEN UIT WAARNEmingen dat de zwaarste sterren blijkbaar bij elkaar gaan zitten in bepaalde open sterrenhopen, terwijl andere open
Nadere informatieInleiding Astrofysica in 90 vragen en 18 formules Ignas Snellen, Universiteit Leiden, 2014
Inleiding Astrofysica in 90 vragen en 18 formules Ignas Snellen, Universiteit Leiden, 2014 Het tentamen van Inleiding Astrofysica zal uit twee delen bestaan. In het eerste deel (30% van de punten) zal
Nadere informatieDOOSJE BEWAAR JE SPULLEN NETJES! Ontwikkeld door
DOOSJE BEWAAR JE SPULLEN NETJES! MATERIALEN 1 2 3 4 Kies een object waarvoor je een doosje wilt maken en bedenk van welk materiaal je het doosje wilt maken. Zorg dat je beide bij de hand hebt. (1) Om het
Nadere informatieKeuzeopdracht natuurkunde voor 5/6vwo
Exoplaneten Keuzeopdracht natuurkunde voor 5/6vwo Een verdiepende keuzeopdracht over het waarnemen van exoplaneten Voorkennis: gravitatiekracht, cirkelbanen, spectra (afhankelijk van keuze) Inleiding Al
Nadere informatieHet visueel. waarnemen. van. faint fuzzies. Jan van Gastel 14 maart 2013
Het visueel waarnemen van faint fuzzies Jan van Gastel 14 maart 2013 Wat bepaalt de zichtbaarheid van faint fuzzies? Kenmerken object (helderheid, grootte) Telescoop (aperture, vergroting) Contrast met
Nadere informatieBeste leerling, Om een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de examenvragen onderverdeeld in 4 categorieën.
Beste leerling, Dit document bevat het examenverslag van het vak wiskunde A vwo, tweede tijdvak (2016). In dit examenverslag proberen we zo goed mogelijk antwoord te geven op de volgende vraag: In hoeverre
Nadere informatieOP WEG MET TYP-TOP ONLINE
OP WEG MET TYP-TOP ONLINE Handleiding voor de leerling UITGEVERIJ DE BOECK 1 Inhoudstafel 1 Eerste gebruik... 3 1.1 Programma openen via de methodesite... 3 1.2 Je account aan een klasgroep koppelen...
Nadere informatieVAN STEELPAN NAAR LEEUW
ROUTE 1 VAN STEELPAN NAAR LEEUW SPRING VAN DE STEELPAN NAAR ZEVEN PATRONEN AAN DE STERREN HEMEL, WAARONDER POLARIS (DE NOORDELIJKE POOLSTER). SPOT ONDERWEG TWEE STERRENSTELSELS. DE LENTEHEMEL IS HET BESTE
Nadere informatieVerander de waarden in de cellen van het bronbestand niet. Je hebt deze straks nodig ter controle.
Deze proeftoets Excel 2010 is een goede afspiegeling van de kennis en vaardigheden die je moet beheersen om de werkelijke toets te kunnen maken. Voor de echte toets heb je maximaal 60min tijd. Je werkt
Nadere informatieLesmateriaal bovenbouw
Lesmateriaal bovenbouw Workshopdag Satellieten 8 oktober 2008 Space Expo, Noordwijk Bouw je eigen telescoop Benieuwd naar het oppervlak van de maan? Of de ringen van Saturnus? Deze dingen staan te ver
Nadere informatieDigitale invoer BSP. Waarneming doorgeven
Digitale invoer BSP Nadat je bent ingelogd op www.sovon.nl met je waarnemerscode (bestaande uit vier hoofdletters en twee cijfers) en je wachtwoord, verschijnt afhankelijk van de projecten waar je aan
Nadere informatieOp zoek naar de zwaarste ster II: Bovenaan in het HR-diagram
Op zoek naar de zwaarste ster II: Bovenaan in het HR-diagram Claude Doom MOETEN WE ONS ECHT BEPERKEN TOT dubbelsterren om de zwaarste ster te vinden (zie deel I: Sterren wegen, Heelal juli 2015, blz.216)?
Nadere informatieTheorie: Het maken van een verslag (Herhaling klas 2)
Theorie: Het maken van een verslag (Herhaling klas 2) Onderdelen Een verslag van een experiment bestaat uit vier onderdelen: - inleiding: De inleiding is het administratieve deel van je verslag. De onderzoeksvraag
Nadere informatieBijna iedereen heeft s nachts wel eens omhoog gekeken en de met sterren bezaaide
Nederlandse samenvatting Bijna iedereen heeft s nachts wel eens omhoog gekeken en de met sterren bezaaide hemel bekeken. Op zo n moment rijzen er vaak vele vragen zoals: Hoe groot is het? Wat zijn die sterren
Nadere informatie1) Gebruik bij deze oefening het bestand CTB-simpel.rvt, dat te downloaden is via de volgende pagina:
HET BEPALEN VAN HOEVEELHEDEN Enkele opmerkingen vooraf: 1) Gebruik bij deze oefening het bestand CTB-simpel.rvt, dat te downloaden is via de volgende pagina: http://www.bouwonderwijs.net/galleries/revit/hoeveelheden_bepalen/o
Nadere informatie1. Rekenen met tijd en zoeken
13 1. Rekenen met tijd en zoeken Microsoft Excel heeft een groot aantal functies waarmee u standaardgegevens sneller kunt invullen. Vooral voor gegevens die met elkaar samenhangen, bespaart een zoekfunctie
Nadere informatieInhoudsopgave: 2. Inloggen Je komt via onze website www.letshetgooi.nl in Local Exchange (LEX) door te klikken op Ledenmenu.
Lets t Gooi HANDLEIDING ADMINISTRATIEPROGRAMMA LOCAL EXCHANGE Met het programma Local Exchange, afgekort LEX, kun je zelf je vraag en aanbod wijzigen. Ook kun je knikkers overschrijven. Het is een geweldige
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting De titel van dit proefschrift is Growing up in the city: a study of galaxy cluster progenitors at z > 2. Dit kan in het Nederlands ongeveer vertaald worden als Opgroeien in de
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/18643 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Voort, Frederieke van de Title: The growth of galaxies and their gaseous haloes
Nadere informatieGrafiek en dynamisch bereik
Excellerend Heemraadweg 21 2741 NC Waddinxveen 06 5115 97 46 richard@excellerend.nl BTW: NL0021459225 ABN/AMRO: NL72ABNA0536825491 KVK: 24389967 Grafiek en dynamisch bereik Iedereen die vaak met tabellen
Nadere informatieEXAMEN VOORBEREIDEND WETENSCHAPPELUK ONDERWIJS IN 1979 , I. Dit examen bestaat uit 4 opgaven. " '"of) r.. I r. ',' t, J I i I.
.o. EXAMEN VOORBEREDEND WETENSCHAPPELUK ONDERWJS N 1979 ' Vrijdag 8 juni, 9.00-12.00 uur NATUURKUNDE.,, Dit examen bestaat uit 4 opgaven ',", "t, ', ' " '"of) r.. r ',' t, J i.'" 'f 1 '.., o. 1 i Deze
Nadere informatie0. Meerkeuze opgaven. 1) b 2) c 3) c 4) c 5) d 6) a 7) c 8) d 9) b 10) b 11) b 12) c 13) b 14) a 15) c 16) a 17) b 18)d
0. Meerkeuze opgaven 1) b ) c 3) c 4) c 5) d 6) a 7) c 8) d 9) b 10) b 11) b 1) c 13) b 14) a 15) c 16) a 17) b 18)d Vraag 1 1. Waterstof is voor 75 procent in het heelal vertegenwoordigt, helium voor
Nadere informatiePRACTICUM PIEKKRACHT EN DUURKRACHT
LESKIST SPORT EN BEWEGING PRACTICUM PIEKKRACHT EN DUURKRACHT Hoe harder je je spieren aanspant, hoe sneller ze moe worden. Een beweging waarbij je spieren minder hard hoeven werken hou je over het algemeen
Nadere informatie