een speciaal nummer (maart 2015) van het tijdschrift Heelal

Transcriptie

1 de Sterrenkijkkrant ISSN Maandelijks tijdschrift Speciaal nummer Maart 2015 P Afgiftekantoor GENT X een speciaal nummer (maart 2015) van het tijdschrift Heelal naar aanleiding van de Sterrenkijkdagen (op 27 en 28 maart 2015) en de Zonnekijkdag (op 5 juli 2015) Rosetta op bezoek bij een komeet VOOR HET EUROPESE RUIMTEvaartagentschap ESA werd 12 november 2014 een dag om nooit te vergeten. Voor het eerst landde een ruimtetuigje op een komeet. Die primeur was weggelegd voor Philae en komeet 67P/Churyumov- Gerasimenko. Philae was meer dan tien jaar onderweg geweest, en dat onder de veilige vleugels van de ruimtesonde Rosetta. Philae bleef na de landing slechts enkele dagen functioneren. Voor Rosetta begint het echte werk nu pas. De lange weg Op 2 maart 2004 vertrok een Europese Ariane V-raket van op de lanceerbasis in Frans-Guyana en zette zo Rosetta (met de Philae-lander aan boord) op weg naar komeet 67P/Churyumov- Gerasimenko. De tocht van Rosetta was een mooi voorbeeld van kosmisch biljart. Daarbij werd de gravitatiekracht van de Aarde driemaal en die van Mars éénmaal gebruikt om de baan van Rosetta zo te boetseren dat de sonde na tien jaar in augustus 2014 bij de komeet zou aankomen. Onderweg werden de instrumenten al eens gebruikt om de Aarde en Mars in beeld te brengen. Ook planetoïden Steins (september 2008) en Lutetia (juli 2010) werden bezocht. Vanaf juni 2011 werd de sonde in een winterslaap gebracht. Op 20 januari 2014 werd Rosetta weer wakker gemaakt. De voorbereiding op de uiteindelijke ontmoeting kon beginnen. Op 6 augustus 2014 had Rosetta de komeet bijgehaald. Vanaf die dag zou de sonde allerlei tochtjes maken rond de komeet, steeds dichter en dichter bij. Op dat moment was de belangrijkste taak voor Rosetta om een geschikte landingsplaats voor Philae te zoeken. De landing INHOUD p. 1. Rosetta op bezoek bij een komeet (Koen Geukens). p. 4. Op verkenning langs de hemel (Jan Vandenbruaene). p. 6. Venus en Mars (Geertrui Vandist). De belangrijkste Rosetta-ontdekking tot dan toe was dat de komeetkern geen bolvorm had. Het waren eerder twee bollen van ongelijke grootte die met elkaar verbonden waren. Latere metingen zouden laten zien dat het wel degelijk de Sterrenkijkkrant is een uitgave van de Vereniging voor Sterrenkunde vzw naar aanleiding van de Sterrenkijkdagen op 27 en 28 maart 2015 en de Zonnekijkdag op 5 juli Meer informatie over de sterrenkijkdagen: Meer informatie over de Vereniging voor Sterrenkunde op blz. 8 en op Verantwoordelijke uitgever: Frank Tamsin, Oostmeers 122 C, 8000 Brugge. Samenstelling en redactie: Frank Tamsin en Geert Vandenbulcke. Dit kleurenbeeld is een combinatie van drie opnames, genomen op 6 augustus Een pixel komt overeen met 3.9 meter. De komeet lijkt donkergrijs te zijn, maar is in feite eerder zo zwart als kool. Enkel met de nodige beeldbewerkingstechnieken kon deze kleurenopname geproduceerd worden (en dan nog blijft het zoeken naar kleur...). Foto: ESA/Rosetta/MPS for OSIRIS Team MPS/UPD/LAM/IAA/SSO/INTA/UPM/DASP/IDA. om één geheel gaat en niet om twee afzonderlijke objecten die aan elkaar vasthangen. Van ver leek het geheel een beetje op een badeend waardoor de komeet al snel met de bijnaam Space Duck bedacht werd. Het grote gevolg was wel dat de landing op de komeetkern een stuk moeilijker zou zijn dan eerder gedacht. Maar de ingenieurs en wetenschappers van ESA lieten zich niet uit hun lood slaan. Een landingsplaats werd bepaald en de procedure om Philae af te zetten uitgerekend. Op 12 november 2014 kon Philae aan zijn zeven uur durende afdaling beginnen. Op het moment dat de lander het komeetoppervlakte raakte, moesten de landingspoten zich in dat oppervlak vastboren. Een harpoensysteem zou de lander stevig verankeren. Door de geringe zwaartekracht van de komeet bestond immers het gevaar dat de lander terug de ruimte zou invliegen. Maar de twee systemen werkten niet. Gelukkig absorbeerden zowel het landingsgestel als de centimetersdikke bovenste stoflaag genoeg van de daalsnelheid. Zo botste de lander wel terug naar boven, maar niet te snel zodat de komeetzwaartekracht de lander weer naar beneden trok. Onder de vermelde stoflaag lag een veel hardere (ijs)laag. Hadden de harpoenen gewerkt, dan hadden ze deze laag wellicht niet kunnen doorboren. Met als gevolg dat Philae met een DE STERRENKIJKKRANT 1

2 Op deze reeks opnames is Philae te zien in volle afdaling naar het oppervlak van de komeet. Het (eerste) landingspunt is duidelijk te zien aan de achtergelaten pootafdrukken. Jammer genoeg zijn er geen opnames van de tweede en derde landing. Het zou geholpen hebben om Philae terug te vinden. Tijden zijn uitgedrukt in GMT en zijn de werkelijke tijdstippen. De signalen van Philae en Rosetta hadden nog eens 29 minuten tijd nodig om ons te bereiken. Foto's: ESA/Rosetta/Philae/CNES/FD. hogere snelheid omhooggevlogen zou hebben, doelloos de ruimte in. Vervolgens botste de lander nog een tweede keer om uiteindelijk bij de derde touchdown te blijven staan. Geluk Een groot nadeel van de nieuwe landingsplaats was dat de zonnepanelen te weinig zonlicht kregen. Philae kon zo zijn batterijen niet voldoende opladen en zou daardoor op 15 november 2014 zichzelf uitschakelen. Gelukkig was er voldoende tijd om alle instrumenten aan boord van de lander hun ding te laten doen. Zo was uit de landingsfoto's af te leiden dat Philae tussen twee wanden lijkt te staan. De exacte landingsplaats was eind 2014 nog niet gekend, maar nieuwe gedetailleerde opnames van de rondvliegende Rosetta zouden weldra toch resultaat moeten opleveren. Resultaten van de verschillende experimenten zijn nog niet bekend. Veel tijd Zo ziet de vermoedelijke landingsplaats van Philae er uit. Mogelijk raakt maar één landingspoot effectief de grond. Het feit dat Philae als het ware klem zit tussen twee wanden, zorgt er ook voor dat de lander minder zonlicht krijgt. Figuur: ESA/Rosetta/MPS for OSIRIS Team MPS/UPD/ LAM/IAA/SSO/INTA/UPM/DASP/IDA. en energie kroop tot nu toe in de zoektocht naar wat er juist na de eerste landing met Philae gebeurd was. En de doorgestuurde waarnemingen vereisen heel wat analysewerk waarbij de nodige omzichtigheid aan de dag gelegd wordt. Dat vraagt uiteraard tijd. Zo zorgde het feit dat Philae tot driemaal toe landde, er ook voor dat enkele instrumenten hun metingen deden op verschillende plaatsen. Het Ptolemyinstrument vond bij de eerste landig vrij veel organische moleculen, maar die vondst werd niet herhaald op andere Wat zijn kometen? plaatsen. Zoals eerder vermeld, zal het tijd vergen om de puzzelstukjes hun juiste plaats te geven. Mogelijk zou de lander in het voorjaar 2015 toch voldoende zon krijgen om op te starten. Dat zou uiteindelijk nog een leuke bonus zijn. Water op Aarde niet afkomstig van kometen Na de zoektocht naar een geschikte landingsplaats en met Philae op de komeet, kon Rosetta echt aan zijn eigen onderzoek beginnen. De instrumenten waren uiteraard al eerder ingeschakeld. Het ROSINA-instrument (waar ook het Belgisch Instituut Voor Ruimte-Aeronomie aan meewerkt) leverde ondertussen al een eerste opmerkelijk resultaat af: het water op de komeet is anders dan het water op de Aarde. Toen de Aarde zo'n 4.6 miljard jaar geleden gevormd werd, was het er zo warm dat het eventuele aardse water gewoon weggekookt werd. Maar vandaag is het aardoppervlak voor tweederde bedekt met water. Men gaat er van uit dat na de afkoeling van de Aarde het water op onze planeet is terechtgekomen door een bombardement van kometen en planetoïden. Om deze theorie te verifiëren, wilde men het water op komeet 67P/Churyumov- Gerasimenko met dat van de Aarde vergelijken. Dat kan door de verhouding van deuterium ten opzichte van gewoon waterstof te bepalen. Deuterium is een vorm van waterstof, maar dan met een bijkomend neutron. Algemeen wordt aangenomen dat de kometen in de Oortwolk oorspronkelijk afkomstig zijn van een gebied nabij de Wellicht van in het begin dat er mensen op deze aardbol rondliepen, keek men naar boven. De sterrenhemel was in die donkere tijden een prachtig schouwspel. Niet verwonderlijk dat het plotse verschijnen van wat men later staartsterren is gaan noemen, voor heel wat opwinding zorgde. Meer zelfs, men zou kometen al snel associëren met de komst van rampen, oorlogen of andere tegenspoed. Het zou tot in 1577 duren vooraleer Tycho Brahe kon aantonen dat deze verschijnselen zich niet in onze atmosfeer afspeelden. Het waren wel degelijk hemellichamen. Eerst in 1705 zou Edmond Halley aantonen dat (sommige) kometen periodieke verschijningen zijn. Zo betroffen de komeetverschijningen van 1456, 1531, 1607 en 1682 telkens dezelfde komeet. Halley stierf echter nog voor de komeet in 1758 weer aan de hemel verscheen. De meeste kometen draaien dus net als de planeten in ellipsvormige banen rond de Zon. Er zijn twee soorten: de kort-periodieke en de lang-periodieke kometen. De banen zijn vaak zeer langgerekt. Kometen worden ook wel eens als vuile sneeuwballen omschreven, objecten samengesteld uit ijs en stof. Ver van de Zon zijn ze dan ook niet zichtbaar, ook al omdat het gaat om kleinere bollen, vaak niet groter dan enkele kilometer tot enkele tientallen kilometer. Wanneer ze dichter bij de Zon komen, raakt het ijs verhit en sublimeert het. Een gaswolk wordt rond de kern gevormd: de coma. Onder invloed van de zonnewind wordt die gaswolk weggeblazen, recht van de Zon weg. Door het wegspuitend gas op de kern wordt er ook stof de ruimte in geblazen. Deze stofdeeltjes vormen meestal een wat krommere staart, gezien ze te zwaar zijn om door de zonnewind weggeblazen te worden. In ons zonnestelsel zijn er twee gebieden van waaruit kometen afkomstig zijn. De kort-periodieke kometen zijn afkomstig uit de Kuipergordel. Die gordel ligt iets voorbij Pluto. Deze kometen zijn ook daar ontstaan. De lang-periodieke kometen komen van veel verder, van de zogenoemde Oortwolk. Algemeen wordt aangenomen dat deze kometen oorspronkelijk ontstaan zijn ergens tussen de banen van Jupiter en Neptunus maar dat ze door instabiliteiten in het jonge zonnestelsel werden weggeslingerd naar wat nu als de Oortwolk bekendstaat. Een opname van de komeet C2014 Q2 Lovejoy die te zien was in januari Dergelijke heldere kometen zijn eerder zeldzaam. Deze foto werd gemaakt op 16 januari 2015 met een Takahashi FSQ106ED en een Canon EOS 6D, IDAS lichtpollutiefilter; 12 opnamen van elk 120 seconden werden samengevoegd. Foto: Dominique Dierick. 2 DE STERRENKIJKKRANT

3 planeten Uranus en Neptunus. Vooraleer de planeten in hun definitieve banen terechtkwamen, zorgden gravitationele effecten er voor dat deze kometen weggeslingerd werden en zo die Oortwolk vormden. De komeet die door Rosetta bezocht wordt, is evenwel een komeet uit de Jupiterfamilie. Men vermoedt dat deze afkomstig zijn uit de Kuipergordel, een regio voorbij de baan van Neptunus. Eerder werden al elf kometen onderzocht op de verhouding deuterium/waterstof. Alleen bij één andere komeet, met name 103P/Hartley 2 (eveneens uit die Jupiterfamilie), werd een gelijkaardige verhouding gevonden als bij het water in de aardse oceanen. Het probleem is dat deze verhouding bij komeet 67P/ Churyumov-Gerasimenko veel hoger ligt. Dit impliceert dat de oorsprong van de kometen uit de Jupiterfamilie minder eenduidig is dan eerder werd aangenomen. En dat geldt dan ook voor het aardse water. Een (mogelijke) oplossing voor dat laatste is dat planetoïden een grotere bron vormden voor het water op Aarde dan eerder werd vermoed. Onderzoek van planetoïden heeft wel water met de juiste verhouding aan het licht gebracht. Het moet nog allemaal beginnen Veel opwindende dingen liggen achter de rug, maar de interessantste fase moet nog beginnen. De landing werd immers uitgevoerd op een moment dat de komeet zich nog vrij ver van de Zon bevond. De komeet was dan nog vrij kalm en het maakt landen niet alleen een beetje eenvoudiger maar er is ook meer kans op slagen. Wanneer de komeet dichter bij de Zon komt, warmt de kern verder op. De coma groeit en er komt meer stof vrij. Rosetta vergezelt daarbij de komeet in zijn baan om de Zon. Het ruimtetuig zal uiteraard metingen blijven doen naarmate de komeet verandert. April 2015 wordt een spannende maand, want de komeet én Rosetta verdwijnen dan vanop de Aarde gezien achter de Zon. Communicatie met de ruimtesonde zal dan moeilijk tot onmogelijk zijn. Een fenomeen dat in het verleden bij meerdere kometen werd waargenomen, is dat ze bij hun nadering naar de Zon in stukken uit elkaar vallen. Detailopnames gemaakt door de OSIRIS-camera van Rosetta laten in het nekzone van de komeet een scheur zien van een 500 meter lang. Of dit een aanwijzing is dat ook deze komeet uit elkaar zal vallen in twee afzonderlijke stukken, is nog lang niet zeker. De scheur is misschien een gevolg van interne spanningen veroorzaakt door enerzijds de nadering naar de Zon en anderzijds de rotatie van de komeet. Door die rotatie is er niet alleen een dagelijkse verandering van temperatuur (koude doet krimpen en warmte doet uitzetten), maar ook in de (getijden)krachten van de Zon op de komeet. Mogelijk ziet Rosetta in de toekomst de scheur langer en breder worden. Foto: ESA/Rosetta/MPS for OSIRIS Team MPS/UPD/ LAM/IAA/SSO/INTA/UPM/DASP/IDA. Op 13 augustus 2015 heeft komeet 67P/Churyumov- Gerasimenko haar dichtste nadering tot de Zon, het zogenoemde perihelium. In principe zal Rosetta nog tot eind 2015 de komeet blijven observeren. Dat er nog verrassende ontdekkingen gedaan zullen worden, lijkt voor de hand te liggen. Het is immers de eerste keer dat een komeet zo lang van zo dichtbij gevolgd zal worden. Op het internet Volg de Rosetta-missie via de ESA-website De vlucht komt ook aan bod in de wekelijkse nieuwsbrief van de VVS Werkgroep Ruimtevaart. Het Nieuws Uit De Ruimtevaart is te vinden op DE STERRENKIJKKRANT 3

4 Op verkenning langs de hemel BIJ EEN HELDERE AVOND ZIJN in Vlaanderen gedurende het jaar telkens een dertigtal sterrenbeelden aan de hemel terug te vinden. Wie voor de eerste maal zijn blik naar boven richt, heeft het niet altijd gemakkelijk om zijn weg tussen al die sterrenbeelden te vinden. Hieronder geven wel enkele tips om de belangrijkste sterrenbeelden aan onze hemel op te sporen. Orion De meest opvallende sterrenpartij is zonder twijfel het sterrenbeeld Orion of de hemeljager. Deze is in de lente 's avonds als een grote zandloper in het zuiden tot zuidwesten te vinden. In de zomer is Orion echter niet zichtbaar maar vanaf de late herfst en zeker in de wintermaanden domineert dit sterrenbeeld de sterrenhemel boven het zuiden. De heldere ster linksboven heet Betelgeuze en is in werkelijkheid een rode superreus, een gigantisch grote ster die het einde van haar leven nadert. De helderste ster van Orion is Rigel, die rechtsonder staat (althans op onze breedteligging). In het midden lopen drie vrijwel even heldere sterren schuin als een riem, die samen ook wel de Gordel van Orion worden genoemd. Vanaf de middelste ster is het gemakkelijk om de Orionnevel te vinden. Deze wat nevelige vlek ligt bijna precies onder deze middelste ster en is vooral door een telescoop het bekijken waard. Dankzij het licht van enkele centraal gelegen sterren wordt deze grote hoeveelheid gas en stof opgelicht. De Orionnevel is een plaats waar nieuwe sterren worden geboren en staat op een afstand van bijna 1300 lichtjaar. Stier Iets ten westen van Orion staat zijn hemelse prooi: het sterrenbeeld Stier. De opvallende rode ster Aldebaran werd vroeger aanzien als het oog van de woeste stier en is net als Betelgeuze een ster die op het einde van haar leven gekomen is. Aldebaran ligt net naast een V-vormig groepje sterren dat bekendstaat als de Hyaden. Deze zogenoemde open sterrenhoop bestaat uit niet minder dan 200 sterren maar met het blote oog zijn zo'n negen sterren te onderscheiden. De Hyaden staan op 150 lichtjaar van ons verwijderd en zijn hierdoor de dichtstbijzijnde gekende groep van sterren. Nog opvallender zijn de Pleiaden of het Zevengesternte. Dit groepje sterren vormt als het ware een wolkje aan de zuidwestelijke hemel en telt niet minder dan 500 blauwwitte sterren. Met het blote oog ziet men in een stedelijke omgeving 5 of 6 leden maar in een volledig donkere omgeving zijn met scherpe ogen wel 9 of 10 sterren zichtbaar. Door een verrekijker of telescoop zijn afhankelijk van de sterkte zelfs tientallen tot honderden sterren te bewonderen. Voerman en Tweelingen Een stukje boven de ster Aldebaran schittert de helderste witte ster van het sterrenbeeld Voerman: Capella. Deze ster is één van de helderste sterren en staat slechts op 53 lichtjaar van ons verwijderd. Samen met een vijftal andere sterren vormt zij als het ware het hoofd met Capella als oog van een wagenman uit de oudheid. Ten oosten hiervan is het bijzondere sterrenbeeld Tweelingen gelegen, dat opvalt door zijn twee relatief dicht bij elkaar gelegen even heldere sterren. Castor en Pollux vormen samen de meest oostelijk gelegen korte zijde van een grote hemelrechthoek. Grote Hond Helemaal onder de Tweelingen en dicht nabij de zuidelijke horizon is een opmerkelijk heldere ster te zien, Sirius genaamd. Deze fonkelende ster is niet alleen de helderste ster van het sterrenbeeld Grote Hond maar is ook, na onze Zon, de helderste ster aan het firmament. Dit komt voornamelijk omdat Sirius slechts op een afstand van 9 lichtjaar van de Aarde staat. Let ook even op Orion met de Grote Hond en de Kleine Hond. Het heldere punt links is de planeet Jupiter nabij de open sterrenhoop Messier 44 in het sterrenbeeld Kreeft (Cancer). Deze opname dateert van op 29 september 2014 en werd gemaakt met een Canon EOS 6D en een Samyang 14 mm f/1.4 lens. Er is 30 seconden belicht bij ISO1600. Foto: Bart Delsaert. Een foto van het sterrenbeeld Leeuw, gemaakt op 25 december De prominente ster rechts is de planeet Jupiter, linksonder daarvan de ster Regulus. Het fototoestel was een Nikon D610 met een mm zoomlens, ingesteld op 48 mm f/4. Er is 140 seconden belicht bij 200 ISO. Foto: Dominique Dierick. of je tussen Sirius en Castor en Pollux geen zwakke lichtende band kan zien. Moeilijk? Dan is deze misschien gemakkelijker te zien in de buurt van Capella. Deze strook aan de hemel wordt de Melkweg genoemd en is in feite niets anders dan de projectie van het reusachtige schijfvormige sterreneiland waartoe ook ons zonnestelsel behoort. Doorheen een verrekijker of telescoop lost deze zwakke band op in talloze groepjes sterren. Leeuw en Maagd Ten oosten van het sterrenbeeld Tweelingen bevindt zich het grote lentesterrenbeeld Leeuw. Deze groep sterren doet denken aan een groot hemelstrijkijzer en is vooral gekend wegens zijn twee heldere sterren Regulus en Denebola. In de loop van de avond en nacht komt aan de oostelijke horizon de constellatie Maagd te voorschijn. Dit wat zwakke sterrenbeeld bezit één heldere ster: Spica. Grote en Kleine Beer Boven de Leeuw is in het noordoosten het gekende sterrenbeeld Grote Beer te vinden. Hoewel deze constellatie best gekend is door zijn zeven heldere sterren in de vorm van een steelpan, beslaat de Grote Beer een veel groter stuk aan de hemel. In onze streken is het grootste deel van de Grote Beer gans het jaar zichtbaar en hierdoor is het een zogenoemd circumpolair sterrenbeeld. Met de middelste ster van de steel van de steelpan kan je trouwens een leuke oogtest doen. Wie nog over een scherp zicht beschikt of een aangepaste bril of lenzen zou hier twee sterretjes moeten kunnen zien, die dicht bij elkaar staan. Vanaf de buitenste rand van de steelpan is het eenvoudig om de Poolster te vinden. Pas de afstand tussen deze twee sterren vijf maal af en je komt vanzelf bij deze beroemde ster. Op zich is de Poolster of Polaris zeker niet de helderste ster aan de hemel maar doordat deze toevallig in het verlengde van de 4 DE STERRENKIJKKRANT

5 Arend. Deze zogenoemde zomerdriehoek is bijna volledig in de Melkweg gelegen. Vooral het sterrenbeeld Zwaan met zijn heldere ster Deneb vormt een opmerkelijk kruispatroon. Verleng je de lange arm van het sterrenbeeld Zwaan dan reis je als het ware door de Melkweg en kom je al snel opnieuw bij het circumpolaire sterrenbeeld Cassiopeia uit. Van hieruit is het dan opnieuw eenvoudig om de Grote Beer en de Poolster terug te vinden. Deze groothoekopname toont de sterrenbeelden Cassiopeia, Perseus en Auriga. We zien ook nog het Andromedastelsel (Messier 31), de dubbele sterrenhoop h en χ Persei en de Plejaden. De opname is gemaakt op 19 september 2014 met een Canon EOS 60D, Samyang 14 mm f/2.8 ingesteld op f/5.6. Er is 120 seconden belicht bij ISO400. Foto: Geert Vandenbulcke. aardas gelegen is, staat ze ongeveer op de plaats van de noordelijke hemelpool. Hierdoor beweegt de Poolster nauwelijks aan de hemel en kennen we ook de reden van haar naam. Polaris is daarnaast ook de helderste ster van het sterrenbeeld Kleine Beer. Cassiopeia Spiegel je de afstand van de steelpan van de Grote Beer ten opzichte van de Poolster dan beland je bij een andere gekende circumpolaire groep heldere sterren die de vorm van een letter W aanneemt. Dit is het sterrenbeeld Cassiopeia, gelegen middenin de Melkweg. Tussen Cassiopeia en de heldere ster Capella is nog een andere constellatie te herkennen in de Melkweg. Perseus vormt een tweebenige vork en bevat verschillende vrij heldere sterren. Tussen Cassiopeia en Perseus ligt de dubbele open sterrenhoop h en χ Persei, die met het blote oog als een wazig vlekje is te zien. Boötes Wanneer je opnieuw de Grote Beer neemt en je verlengt de kromming van de drie heldere sterren van de steel van de steelpan, dan kom je terecht bij een heldere lichtrode ster. Dit is Arcturus en het is de helderste ster van het sterrenbeeld Boötes of Ossenhoeder. In werkelijkheid is Arcturus een rode reus die op bijna 37 lichtjaar van ons verwijderd staat. Ze vormt tevens het zuidelijk gelegen punt van een soort vliegerfiguur, waarin je met wat fantasie een mannenfiguur kan terugvinden. Tijdens de late lenteavonden en zeker in het begin van de zomer staat Boötes met zijn heldere rode ster prominent aan de zuidelijke hemel. De Zomerdriehoek Opvallender echter in de zomermaanden is de grote driehoekige figuur die wordt gevormd door drie heldere witte sterren uit de sterrenbeelden Zwaan, Lier en DE STERRENKIJKKRANT 5

6 Venus en Mars TWEE BUURPLANETEN, TWEE VERSCHILLENDE WERELDEN VENUS EN MARS ZIJN ONZE buurplaneten. Ze staan het dichtste bij de Aarde. Toch zijn ze zeer verschillend. Tijdens de sterrenkijkdagen zijn ze allebei aan de hemel te zien. Tijd om de twee eens onder de loep te nemen en op de rooster te leggen! Venus en Mars zijn net zoals de Aarde en Mercurius rotsachtige planeten. Dit betekent dat ze een oppervlak hebben dat bestaat uit vaste stof: silicaten en metalen. De aardse planeten zijn de kleinste planeten uit het zonnestelsel. Hun gemeenschappelijke massa is slechts tweemaal die van de Aarde. Toch zijn Mars en Venus totaal verschillend van elkaar en ook om waar te nemen. Venus is de tweede planeet van ons zonnestelsel. Ze draait binnen de baan van de Aarde rond de Zon. Daardoor staat ze nooit zeer ver van de Zon en zien we haar afwisselend enkele maanden aan de avondhemel en enkele maanden aan de ochtendhemel. Ze staat wel verder dan Mercurius, waardoor ze in zeldzame gevallen tot middernacht nog zichtbaar is. Venus kan de helderste planeet aan het firmament zijn en is zelfs, indien je weet waar, soms overdag te zien. Daarvoor moet je wel zeer goed zoeken. In de Hemelkalender, een jaarboek met alle sterrenkundige gebeurtenissen vind je meer informatie. Venus heeft net als de Maan schijngestalten. Met behulp van een eenvoudige verrekijker op statief kan men reeds de verschillende fasen van de planeet zien. Met een telescoop kan je met wat geluk structuren herkennen in het dichte wolkendek van Venus. Venus is niet altijd even groot aan de hemel. Als Venus het dichtst bij de Aarde staat, vertoont ze zich slechts als een smalle sikkel, maar is haar diameter wel het grootst. Haar schijnbare diameter is dan 5 keer zo groot als in het begin van dit jaar (1 januari: 10.4 boogseconden; 19 augustus 58.1 boogseconden). Een hele dunne sikkel is zeer spectaculair om te zien, maar niet gemakkelijk te vinden in de telescoop, omdat Venus dan zo dicht bij de Zon staat. Kortom, een uitdaging! Tijdens de sterrenkijkdagen is Venus voor 78% verlicht en heeft ze een schijnbare diameter van 13 boogseconden. Ter vergelijking: Jupiter heeft dan een schijnbare diameter van 41 boogseconden. Toch zal Venus helderder zijn dan Jupiter. Helderheid wordt uitgedrukt in magnitude en is een omgekeerde logaritmische schaal: Venus heeft tijdens de sterrenkijkdagen magnitude 3.5, daar waar Jupiter magnitude 1.9 heeft. Mars staat in deze periode vrij laag aan de horizon in het sterrenbeeld Vissen. De planeet gaat langzaam achter de Zon verdwijnen. Eind februari was er een mooie samenstand tussen Venus en Mars. Venus is ondertussen verder omhoog geklommen, terwijl Mars in de richting van de Zon opschuift. In juni staan de Aarde, de Zon en Mars op 1 rijtje. Vanaf oktober zal Mars terug zichtbaar zijn aan de hemel in het sterrenbeeld Leeuw. Mars is een hele mooie planeet om waar te nemen. Je kan hem zien schitteren aan de hemel als een helderrode ster. Als je die stip enkele weken na elkaar in het oog zou houden (bijvoorbeeld in het najaar) dan ga je merken dat hij zich beweegt ten opizchte van de sterren. Daardoor weten we meteen dat die rode stip geen ster is, maar een planeet. Bekijk Mars ook eens door een verrekijker. Zorg dat je armen kunnen steunen op een tafel of op een muurtje: Deze opname van Venus dateert van 27 augustus 2014 omstreeks uur UT. Om dergelijk foto's te maken moet je een ultravioletfilter gebruiken zodat er wat detail in het wolkendek zichtbaar wordt. De telescoop was een Celestron 11 Schmidt-Cassegrain- Telescoop met een Flea 3 camera en een Astrodon UV-filter. Foto: John Sussenbach. Deze opname van Mars werd genomen vanuit Heist-op-den-Berg op 16 april 2014 omstreeks uur UT. Het gebruikte instrument was een Celestron 14 Schmidt- Cassegrain-Telescoop met 2.5x barlow, voorzien van rood-groen-blauw-filters, een atmosferische dispersiecorrector en een DMK21AU618 camera. Foto: Leo Aerts. Wie is......de dichtste buur? Venus kan de Aarde het dichtst naderen, tot op 38 miljoen km. Het is hierdoor, na de Zon en de Maan, het helderste object aan de hemel. Als avond- of als morgenster is Venus erg prominent. Mars, de rode planeet die als nummer 4 rond de Zon draait, is eveneens een buurplaneet van de Aarde. Je hebt er wellicht al veel over gehoord; dat is omdat Mars al eeuwen tot de verbeelding spreekt!...het onbekendst? Venus is voor ons het grootste mysterie. Ze staat dichter dan Mars, maar ze heeft een hele dikke atmosfeer. Daardoor is het planeetoppervlak van buitenaf niet te zien. Haar atmosfeer bestaat voor 96.5% uit het broeikasgas koolstofdioxide (CO 2 ). Hierdoor is de temperatuur aan het oppervlak opgelopen tot liefst 480 C. De zeer dikke atmosfeer zorgt er ook voor dat de luchtdruk vele malen (90 keer) hoger is dan op Aarde. De massa van de atmosfeer van Venus is zowat een derde van de massa van alle oceanen op Aarde!...het warmst? Venus is het warmst. De gemiddelde temperatuur aan het oppervlak bedraagt zo'n 480 C. Dit is zelfs warmer dan op Mercurius. Hierdoor smelten metalen....het jongst? Alle planeten zijn min of meer samen gevormd. Venus ziet er echter jonger uit, omdat ze nauwelijks kraters heeft. Dit wijst erop dat het oppervlak niet ouder dan 500 miljoen jaar kan zijn. Kratertellingen op andere hemellichamen hebben ons geleerd dat zeer vroeg in de geschiedenis van het zonnestelsel de inslagfrequentie 1000 maal hoger was dan nu. Als we dit omrekenen voor Venus, rekening houdend met het feit dat kleine brokstukken vergaan in de atmosfeer, dan volgt hieruit dat alle nog zichtbare kraters de laatste 500 miljoen jaar gevormd zijn. Het oppervlak is dus even oud. Dit kan op twee manieren verklaard worden. Ofwel vernietigt vulkanisme de kraters even snel als ze worden gevormd, ofwel hebben er 500 miljoen jaar geleden gigantische vulkanische erupties over de ganse planeet plaatsgevonden. Het oppervlak werd toen volledig hervormd....het meest levensvatbaar? Mars ligt, net als de Aarde, in wat de leefbare zone rond de Zon genoemd wordt. Dit is een begrip uit het onderzoek naar exoplaneten. Wetenschappers veronderstellen dat de kans het grootst is dat leven ontstaat in de zone waar water in de drie fasetoestanden (vast, vloeibaar en gasvormig) voorkomt. Voor onze eigen Zon is dit een zone waarin de Aarde en Mars liggen. Mars ligt wel bijna op de grens. Er zijn al verschillende missies op zoek gegaan naar leven op Mars, maar dat is nog niet gevonden. 6 DE STERRENKIJKKRANT

7 stof verplaatst door winden en stormen, zodat sommige details er na verloop van tijd anders kunnen uitzien. Een bekend en goed waarneembaar voorbeeld is Syrtis Mayor. In schril contrast hiermee is de heldere Hellas, waar we tijdens de Martiaanse zomer een donker centrum in kunnen zien verschijnen. Andere lichte vlekken kunnen wijzen op wolken. Zo zijn er onder andere witte wolken van waterijs te zien. Aan de oostelijke en westelijke rand kan je blauwachtige ochtend- of avondnevel waarnemen. Wat ook voorkomt, zijn grote gele stofstormen, die soms de hele planeet kunnen omvatten! Een beter beeld van Marsmannetjes Bijna centraal op deze kaart van een deel van Mars zien we het donkere gebied Syrtis Major, met daaronder het heldere Hellas. Opname: NASA/JPL-Caltech/Malin Space Science Systems. je zal zien dat het beeld veel stabieler wordt. Nu valt meteen op dat we met een planeet te maken hebben: het stipje is een schijfje geworden, terwijl de sterren lichtpuntjes blijven. Mars in detail Veel details zal je met een verrekijker nog niet kunnen ontwaren, maar misschien zie je toch hier en daar een donker vlekje. Je merkt wel meteen dat Mars niet rood is, maar eerder oranjegeel. Wil je meer details zien, dan moet je een telescoop gebruiken. Je moet niet direct een dure telescoop aanschaffen, ga eerst eens een kijkje nemen bij een volkssterrenwacht! Ze zullen je met veel plezier door een grote telescoop naar Mars laten kijken. Op Mars kan je geen scherpe details zien, maar zie je hoofdzakelijk amorfe lichte en donkere vlekken. De lichte vlekken zie je vooral aan de polen. Dit zijn de poolijskappen. Mars vertoont net als de Aarde seizoenen. Tijdens de Martiaanse winter groeit de ijskap (water en CO 2 -ijs) veel aan. In de zomer sublimeert het ijs terug (er zijn geen vloeistoffen op Mars). Er bestaan ook donkere gebieden op Mars. Dit zijn rotsformaties die bedekt zijn met een fijn laagje stof. Regelmatig wordt dit Je kunt je telescoop een handje helpen om sommige details beter weer te geven. Door middel van filters kan je bepaalde contrasten en verschillen benadrukken. Er bestaan eenvoudige kleurenfilters op de markt, die niet duur zijn, maar toch al het contrast vergroten. Dit kan wel het verschil maken! Om het contrast tussen de poolkap en omliggende donkere rode details te vergroten, gebruik je best een rood- of oranjefilter. De rode filter gaat immers enkel rode kleuren doorlaten en andere kleuren filteren. Wolken van waterdamp en de ochtend- en avondnevel worden dan weer versterkt door een blauwfilter. Antwerp Space, ontstaan in 1962 en gevestigd in Hoboken, ontwerpt end-2-end communicatie systemen voor de ruimtevaartsector. Antwerp Space is gespecialiseerd in: communicatienetwerken voor ruimtevaartprojecten grondcontrolestations voor satellieten systemen voor aardobservatie testsystemen voor satellieten RF & Microwave apparatuur Antwerp Space is een industriële partner in belangrijke ESA programma s zoals Galileo en ATV, en heeft daarnaast hooggekwalificeerde producten in haar portefeuille met onder meer performante demodulatoren en RF convertoren. DE STERRENKIJKKRANT 7

8 De Vereniging voor Sterrenkunde EEN PASSIE VOOR HET HEELAL, REEDS MEER DAN 70 JAAR Ben je op zoek naar een passie? Droom je weg als je sterren aan de hemel ziet fonkelen? Dan is de Vereniging voor Sterrenkunde iets voor jou! Sinds meer dan zeventig jaar komen amateursterrenkundigen bijeen om Maan en planeten te bewonderen, om nevels te fotograferen en uitbarstende sterren in het oog te houden. Iedereen die geïnteresseerd is in sterrenkunde of ruimtevaart vindt er zijn weg: waarnemers van de nachthemel, eclipsjagers, telescoopliefhebbers, ruimtevaarders-in-spe en computerrekenaars. Maar ook wie gewoon wil geïnformeerd blijven over ruimte en sterren vindt zijn gading in de VVS. Of voel je meer voor het aardse weer en onweer? Dan kan je terecht bij de Vlaamse Vereniging voor Weerkunde, één van de vele werkgroepen van de VVS. Heelal, Hemelkalender Als lid krijg je twaalf keer Heelal in de bus, het geïllustreerde maandblad, boordevol nieuws, foto's en praktische tips. Eén keer per jaar, in augustus, verschijnt de Hemelkalender. Daarin staat alles wat gedurende één jaar aan de hemel te zien is: zonsverduisteringen, samenstanden, bedekkingen, meteorenregens, enzovoort. Onmisbaar als je wilt volgen wat er allemaal aan de nachtelijke hemel gebeurt. AANMELDINGSFORMULIER VERENIGING VOOR STERRENKUNDE Naam en voornaam: Straat en nummer: _ Postcode en gemeente: Geboortedatum: _ Ben je jonger dan 21 jaar? Dan ben je automatisch lid van de Jongerenvereniging voor Sterrenkunde (JVS, zie ook hiernaast) en krijg je er gratis het jongerentijdschrift Astra bovenop! Voel je er iets voor? Je kunt lid worden door het strookje hieronder in te vullen en het juiste bedrag over te schrijven. Wil je eerst kennismaken met de Vereniging voor Sterrenkunde? Vraag dan een proefnummer van Heelal, Astra (het jongerentijdschrift) of Halo (het tijdschrift van de Vlaamse Vereniging voor Weerkunde). Of kom ons eens bezoeken op het Internet: q meldt zich aan als lid van de Vereniging voor Sterrenkunde vanaf 1 januari 2015 (28 euro, binnenlandse leden) q bestelt bijkomend de Hemelkalender voor 2015 tegen 7,5 euro (enkel voor nieuwe leden) q wenst een abonnement op Halo, het tijdschrift van de Vlaamse Vereniging voor Weerkunde (12 per jaar, 19 euro) en maakt het totaalbedrag van euro over op rekening IBAN BE (BIC KREDBEBB) van de VVS. q Wenst een proefnummer te ontvangen van Heelal / Astra / Halo (schrappen wat niet past) Opsturen naar: Vereniging voor Sterrenkunde, Antoon Van Dyckstraat Gentbrugge Gelieve een vijftal weken te rekenen voor de verwerking van uw lidmaatschap. In het boek Astronomische Gids voor België bekijkt auteur Jan Vandenbruaene ons land door een sterrenkundige bril. Zo maken we kennis met het rijke verleden en heden van de Belgische sterrenkunde: beroemde sterrenkundigen, sterrenwachten en volkssterrenwachten en wetenschappelijke onderzoeksinstituten. Daarnaast zien we in het Belgische sterrenkundige landschap ook zonnewijzers, planetenpaden en monumenten die verwijzen naar historische figuren en grote sterrenkundige verschijnselen. De Astronomische Gids voor België is georganiseerd per provincie en per gemeente. Nauwkeurige geografische coördinaten bij elke beschreven plaats laten toe deze gemakkelijk via GPS te lokaliseren. De uitgebreide achtergrondinformatie en de vele illustraties maken dat dit boek ook kan gelezen worden als een compendium van de Belgische sterrenkunde. Astronomische Gids voor België, door Jan Vandenbruaene, 2009, een uitgave van de Vereniging voor Sterrenkunde, 383 blz, cm, prijs: 29,95 euro. Uitknippen langs de stippellijn Jong en actief DE JONGERENVERENIGING VOOR STERRENKUNDE De JVS is een echte jeugdbeweging vol jongeren die geboeid zijn door de sterrenhemel. JVS'ers spelen natuurlijk ook graag spelletjes en hebben zin in avontuur. Ze organiseren leuke activiteiten om hun passie niet in hun eentje te moeten beleven, maar op een leuke manier in groep! Leer sterrenkijken op de donkerste plekken van België, ga samen met ander jongeren op ruimte-expeditie, doe allerlei spannende astro-activiteiten en ontdek zo het heelal! De JVS-dag is het jaarlijkse JVS-feest. Een ganse dag vol sterrenkunde op jongerenmaat, met spelletjes, grappige filmpjes, interessante workshops en leuke lezingen. Ieder jaar gaat de JVS ook op kamp, om 's nachts lekker lang naar de sterren te kunnen kijken, en om overdag bij te leren over sterrenkunde. Natuurlijk spelen de JVS'ers op kamp ook een boel spelletjes en houden ze zich fit met een gezonde dosis sport. De Zomersport is een weekend met sport, spel en sterrenkunde. 's Namiddags is er een sport- en spel-competitie. Tegen de avond wordt iedereen ingewijd in de geheimen van een bepaald stukje sterrenkunde. Na een lekker avondmaal worden die geheimen in de praktijk, onder de heldere sterrenhemel, toegepast. De Vlaamse Sterrenkunde Olympiade is dan weer een wedstrijd voor scholieren van het secundair onderwijs. Je kunt op je eigen tempo de vragen oplossen en een reis naar La Palma winnen, om daar te gaan waarnemen met een grote telescoop! Waarom zou je naar de sterren kijken? Wat heb je nodig om sterren, nevels en planeten te kunnen waarnemen? Welke soorten sterrenkijkers bestaan er? Is de vergroting het belangrijkste aan een sterrenkijker? Wat kan je zien met een verrekijker? Het boekje Waarnemen biedt een antwoord op deze vragen. Stap voor stap leidt Waarnemen je in de wereld van de praktische sterrenkunde in. Je ziet welke instrumenten onontbeerlijk zijn, hoe je de Zon, Maan, sterren en nevels kunt waarnemen en hoe je de helderheid van kometen kunt schatten. Daarnaast wordt ook ingegaan op speciale verschijnselen, zoals verduisteringen, kometen en meteoren, veranderlijke sterren, poollicht en kunstmanen. Waarnemen is een onmisbare en volledig geïllustreerde gids voor de praktische amateursterrenkundige. Waarnemen, door Stijn De Jonge en Didier Van Hellemont, 2003, een uitgave van de Vereniging voor Sterrenkunde, 68 blz, A4 kleur, prijs: 8,25 euro. Al die heldere stipjes aan de nachtelijke hemel we weten er zo weinig van. Het boekje De Sterren geeft een inzicht en de kennis die astronomen hebben verzameld over sterren. Vooral tijdens de voorbije eeuw is die kennis enorm toegenomen. We hebben nu een goed idee van de afstanden tot de meeste sterren, een goede kennis van hun samenstelling en een goed onderbouwde theorie over hun ontstaan en hun verdere evolutie. De Sterren legt uit hoe we de eigenschappen van sterren kunnen meten. Ook wordt dieper ingegaan op het boeiende verhaal hoe sterren ontstaan en hoe onze Zon zich in de toekomst zal gedragen. Waarom worden sommige sterren rode reuzen? En worden ze daarna witte dwergen of ontploffen ze als supernova? De Sterren neemt je mee op een boeiende tocht langsheen de belangrijkste ontdekkingen van de astrofysica in de twintigste eeuw. De Sterren, door Jan Cuypers, 2001, een uitgave van de Vereniging voor Sterrenkunde, 68 blz, A4 kleur, prijs 8,25 euro. Elk jaar in september verschijnt de Hemelkalender voor het volgende jaar. De kalender bevat voor het ganse jaar, van 1 januari tot 31 december, de volledige gegevens over de positie en de zichtbaarheid van de Zon, de Maan en de planeten (positie tussen de sterren, positie ten opzicht van de Zon, opkomst, doorgang en ondergang). Daarnaast geeft de Hemelkalender ook per dag informatie over zichtbare hemelverschijnselen, zoals zons- en maansverduisteringen, conjuncties van planeten met heldere sterren, meteorenregens, bedekkingen van sterren en planeten en de zichtbaarheid van kometen en kleine planeten. In afzonderlijke tabellen en grafieken kan men onder meer de positie zien van de manen van Jupiter en voorspellingen van bijzondere verschijnselen. Het boek bevat ook zes sterrenkaarten waarmee men zich aan de hemel kan oriënteren. In september 2014 verscheen de meest recente Hemelkalender, die alle informatie voor het jaar 2015 bevat. Deze kalender is voorzien van een wandkalender die een beknopt overzicht geeft van de hemelverschijnselen voor De Hemelkalender 2015 werd samengesteld door Jean Meeus en is een uitgave van de Vereniging voor Sterrenkunde, 108 blz, A4 zwart/wit, met kleurenposter, cm, prijs: 12,50 euro. Met de Draaibare sterrenkaart kan men zich aan de hemel oriënteren. De kaart heeft een diameter van 28 cm en is gemaakt uit duurzaam plastic. Op de kaart zijn meer dan tweeduizend sterren en 153 nevels, sterrenhopen en sterrenstelsels aangeduid. De sterrenkaart toont de zichtbare hemel en is instelbaar voor elke datum van het jaar en voor elk tijdstip van de dag. Op het doorzichtige gedeelte zijn ook een aantal hoogtelijnen en meridianen aangeduid. Draaibare sterrenkaart, een uitgave van de VVS, prijs: 11,25 euro. HOE BESTELLEN? Voor bestelling van deze publicaties: maak het juiste bedrag over op rekening nummer IBAN BE (BIC: KREDBEBB) van de VVS, met vermelding van de publicatie(s) die u wenst (Astronomische Gids, Waarnemen, De Sterren, Hemelkalender, Draaibare Sterrenkaart) Leveringstermijn: drie weken. 8 DE STERRENKIJKKRANT