1 Inleiding door dr. Walter Krikilion, voorzitter Werkgroep Ethiek in de Kliniek van ICURO - Symposium Spanningsvelden bij toegankelijkheid van zorg 19 oktober 2012 - Hasselt Beste deelnemers, Als Werkgroep Ethiek in de kliniek van ICURO zijn we blij jullie welkom te heten op ons vijfde symposium. We zijn blij dat we hier vandaag met zovelen zijn op dit eerste lustrum van de reeks ethiek-symposia van ICURO. Spanningsvelden bij toegankelijkheid van zorg : onder deze titel creëren we vandaag een forum van kennisuitwisseling en van uitwisseling rond handvatten voor de praktijk over een thematiek, die eigenlijk heel actueel is en waar bij nader toezien vele ethische knelpunten op diverse niveaus aan te treffen zijn. Het symposium van vandaag past in de reeks jaarlijkse symposia die we uitbouwen. Het eerste symposium was gewijd aan het geraakt-zijn door ethiek in al zijn aspecten: met een eerste luik rond zorgethiek, en een tweede luik rond de bedrijfseconomische en bestuurlijke aspecten van ethiek in een ziekenhuis. Het tweede symposium kreeg als titel op weg naar ethisch overleg : we onderzochten toen de wijze waarop ethische reflectie kan verlopen. We kozen hiervoor omdat uit de feedback van deelnemers bleek dat er nood is aan reflectie over de heel concrete manier waarop ethisch overleg verloopt. Dus over de procesmatige aspecten van ethiek in het ziekenhuis: zowel op de werkvloer, als in de beleidsvoering. Op het derde symposium gingen we twee jaar geleden
2 verder door op deze thematiek en stelden we de ethische commissie centraal; de ethische commissie in haar interactie met andere fora van ethische reflectie binnen onze ziekenhuizen. De titel luidde: Ethiek in de commissie en op de werkvloer: stand van zaken en wisselwerking. Het ging om de dynamiek van het ethisch overleg in het ziekenhuis met de Ethische Commissie als wettelijk orgaan, maar ook als een permanent stimulerend kader voor andere vormen van ethisch overleg en voor vorming inzake ethiek. Vorig jaar was het vierde symposium gewijd aan Vroegtijdige zorgplanning. Het betrof een thematiek die, onder meer afgemeten aan het aantal deelnemers, een grote actualiteitswaarde heeft en te maken heeft met de kern van ethiek, namelijk de complexe afweging van waarden in de realiteit van de eindigheid van het leven en de zoektocht naar een humane aanpak met zorgpaden die erkenning geven aan de waardigheid van het menselijk leven. Even tussendoor ter info over deze voorbije edities: de verslagen van de vier genoemde symposia, zoals ze verschenen zijn in het tijdschrift Ethische Perspectieven, zijn beschikbaar op de website van ICURO. Vandaag bouwen we verder aan de traditie van een jaarlijks symposium waarbij de klemtoon ligt op de dialoog rond ethiek in al zijn aspecten, zowel vanuit het perspectief van het management en de organisatie van zorg, als dat van het zorgproces in al zijn facetten. En dit alles binnen de bredere optiek van de samenleving en ook van de mondiale context. We focussen vandaag op een belangrijk fundament van elke vorm van zorg, namelijk de toegankelijkheid ervan. We willen deze thematiek zo open mogelijk exploreren, met aandacht voor de diverse spanningsvelden en knelpunten.
3 Spanningsvelden bij toegankelijkheid van zorg : We hebben gezocht naar een titel die meteen naar de kern van de zaak gaat en die omvattend is voor de diverse subthema s van dit symposium. Centraal uitgangspunt is de evolutie van de gezondheidszorg in ons land, met aan de ene kant een groei van medische technologie en van specialistisch aanbod, en aan de andere kant de stijging van de kostprijs, die onder meer als effect heeft dat de groep mensen die er niet of slechts gedeeltelijk beroep kan op doen, toeneemt. Welke keuzes dienen dan gemaakt te worden? Waar moeten we op inzetten? Wat zijn belangrijke ethische keuzes hierbij? In de Uitnodiging wordt het symposiumthema treffend verwoord; ik citeer: Het is bij uitstek een maatschappelijke opdracht om gezondheidszorg ruim in zijn aanbod en breed in zijn vraag toegankelijk te houden. Dit is een ethisch sterk uitgangspunt, wellicht ook een kritische toetssteen van technologisch uitdijende zorg en ethisch complexer wordende vragen: niet alleen is er de vraag of deze toegankelijk is voor wie ze nodig heeft; de vraag is ook of wie zorg nodig heeft, hoe dan ook de zorg krijgt die hij nodig heeft. Het gaat dus om het punt van de toegankelijkheid van de best mogelijke zorg voor wie deze zorg echt nodig heeft. Het gaat daarbij om de diverse niveaus en punten waar het fout kan lopen en om de factoren die meespelen. Ik noem er lukraak enkele: sociale klasse, financiële mogelijkheden, mondigheid, economische omstandigheden en de impact op het budget voor medische vezorging,. Duidelijk is dat het hoge innovatieritme van de rijkere landen inzake gezondheidszorg leidt tot een
4 vergroting van de kloof tussen mensen en groepen die een grotere toegang hebben tot het aanbod aan de ene kant en meer kwetsbare groepen aan de andere kant, en op mondiaal niveau tot een toename van het verschil tussen rijkere en armere landen. Een symposium is voor ons als werkgroep een belangrijke gelegenheid en een hefboom om de missie van de werkgroep ten volle waar te maken. De opdracht van de werkgroep bestaat er immers onder andere uit om bij te dragen tot de bredere bewustwording van de ethische aspecten in de gezondheidszorg de ethische werking in ziekenhuizen te dynamiseren bij te dragen tot een meer formele en een meer gedragen basis voor ethisch overleg in ziekenhuizen. Bij de keuze van thema s en sprekers en wat de opbouw van het symposium betreft, hebben we gezocht naar een complementariteit van invalshoeken en dat vanuit diverse disciplines: gezondheidssociologie, gezondheidseconomie, moraalwetenschappen en filosofie, rechten, en verpleegkunde. En ook vanuit verschillende posities: academische wereld, management en beleidswerk in zorginstellingen, sociale verpleegkunde, en de positie van de ziekenfondsen (een belangrijk gegeven in het gezondheidszorgsysteem dat nogal eens vergeten wordt wanneer men thema s onder de aandacht brengt). In de lezingen is er achtereenvolgens aandacht voor: het gegeven dat de zorg voor gezondheid veel verder moet reiken dan financiële toegankelijkheid en voor de link met preventie en welzijn, het spanningsveld tussen innovatie en solidariteit en een langetermijnaanpak, ethische reflecties over toegankelijkheid van zorg (met aandacht
5 voor concrete morele handvatten vanuit het rechtvaardigheidsprincipe in een context van feitelijke ongelijkheid), en ervaringen uit Nederland rond marktwerking en implicaties voor beroepsethiek bij zorgprofessionals. In verband met vragen aan de sprekers en uitwisseling, hebben we ervoor gekozen om te werken met twee luiken: zo is er na het eerste luik met de eerste twee lezingen een vragenronde van 15 minuten, en, analoog, na het tweede luik met lezingen 3 en 4, een tweede discussieronde. In de namiddag volgen 4 workshops die elk tweemaal gegeven worden. Het is de bedoeling dat er voornamelijk interactief gewerkt wordt en dat er veel ruimte is voor uitwisseling en feedback. Een overzicht van de aangeboden thema s: het perspectief van de geestelijke gezondheidszorg en mogelijke ethische spanningsvelden bij nieuwe ontwikkelingen (aan de hand van een aantal stellingen tegen de achtergrond van een visietekst van de Werkgroep GGZ van ICURO), solidariteit in een multicultureel en globaal perspectief met onder andere aandacht voor migrantvriendelijke ziekenhuizen, het perspectief van een sociaal verpleegkundige op de werkvloer van een ziekenhuis inzake toegankelijkheid, en het perspectief van het ziekenfonds vanuit het oogpunt van verandering van functie en rol in een veranderende gezondheidszorgcontext. Qua documentatie wil ik erop wijzen dat de presentaties van de diverse sessies vanaf aanstaande maandag te vinden zijn op de website van ICURO. Verder wil ik nog vermelden dat u in de symposiummap de sinds vorig jaar vernieuwde versie vindt van de 10 stellingen of vaststellingen die we als Werkgroep Ethiek in de Kliniek ter beschikking stellen met als bedoeling het ethisch overleg op verschillende manieren te stimuleren.
6 Zo, beste deelnemers, we hopen van harte dat het een boeiende studiedag vormt. Dat ieder zich aangesproken mag weten op de eigen werkplek en inspiratie opdoet om ermee aan de slag te gaan. En ook dat we er vandaag samen iets aan hebben. In een sfeer van dialoog en met een open blik en interesse voor elkaars aanpak. Namens de Werkgroep Ethiek in de kliniek wens ik jullie alvast een interessant symposium toe, met veel kansen tot uitwisseling. In de loop van de dag zijn we met alle leden van de werkgroep beschikbaar voor verdere toelichting bij onze werkzaamheden en voor uitwisseling, indien u geïnteresseerd bent in een meer actieve participatie aan onze werkgroep. U kunt ons herkennen aan onze ICURO-badges.