De plichten van de vruchtgebruiker kritisch doorgelicht.

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar De plichten van de vruchtgebruiker kritisch doorgelicht. Masterproef van de opleiding Master in Notariaat Ingediend door Marie Dewitte (studentennr : ) Promotor : Prof. dr. Annelies Wylleman Commissaris : Daan De Witte

2 DANKWOORD DEEL 1. INLEIDING 1 DEEL 2. PLICHTEN VAN DE VRUCHTGEBRUIKER 4 A. Plichten bij het ontstaan van het vruchtgebruik 4 1. Inleiding 4 2. De staat/inventaris 5 a. Algemeen 5 b. Voorwaarden 7 c. Vrijstelling verplichting 9 d. Evaluatie De borgstelling 12 a. Algemeen 12 b. Vrijstelling verplichting 15 c. Evaluatie 17 B. Plichten tijdens het vruchtgebruik Inleiding Genieten als een goede huisvader 20 a. Algemeen 20 b. Evaluatie Eerbiedigen en handhaving bestemming 23 a. Algemeen 23 b. Evaluatie Onderhoudsherstellingen 27 a. Algemeen 27 b. Evaluatie Bijdrage in de lasten en schulden van het vruchtgebruik 34 a. Algemeen 34 ii

3 b. Evaluatie 35 C. Plichten bij de beeïndiging van het vruchtgebruik Inleiding Teruggaveplicht 36 a. Algemeen 36 b. Evaluatie 38 DEEL 3. BESLUIT 39 BIBLIOGRAFIE 41 iii

4 DANKWOORD Deze masterproef kwam tot stand met het oog op het behalen van het diploma Master in het Notariaat aan de Universiteit van Gent. Deze masterproef zou niet tot stand zijn kunnen komen zonder de hulp en de steun van bepaalde mensen die ik graag zou willen bedanken. Allereerst wil ik mijn promotor, professor dr. Annelies Wylleman, bedanken om mij de mogelijkheid te hebben gegeven een masterproef te schrijven over een interessante thematiek. Voorts wil ik ook graag mevrouw Griet Van de Steene bedanken voor de verbeteringen en hulp die zij mij gegeven heeft bij het schrijven van deze masterproef. Tenslotte wil ik mijn familie en vrienden bedanken voor de steun die ze mij het voorbije jaar hebben gegeven, alsook voor het vele correctie- en naleeswerk dat waarschijnlijk niet steeds even leuk was. Zij waren er steeds voor mij wanneer de stress het dreigde over te nemen. Marie Dewitte, 15 mei 2013 iv

5 DEEL 1. INLEIDING Artikel 578 BW omschrijft het vruchtgebruik als het recht om van een zaak waarvan iemand anders de eigendom heeft, het genot te hebben, zoals de eigenaar zelf, maar met de verplichting om de zaak zelf in stand te houden. Bij deze constructie wordt het recht van eigendom en het genot van de eigendom gesplitst. Waarbij de blote eigenaar degene is die het goed bezit en de vruchtgebruiker diegene is die het genot van de eigendom geniet. 1 Bovendien moet gewezen worden op het feit dat het vruchtgebruik geen onverdeeldheid teweegbrengt, de blote eigenaar en de vruchtgebruiker bezitten geen rechten van dezelfde aard. 2 Tussen de blote eigenaar en de vruchtgebruiker zal er een constante wisselwerking zijn. De vruchtgebruiker mag genieten van een goed dat het zijne niet is, en de blote eigenaar wordt beperkt in zijn eigendomsrechten. Om hierbij een goed evenwicht te hebben zijn er rechten en plichten voor zowel de vruchtgebruiker als de blote eigenaar opgenomen in het burgerlijk wetboek. Deze masterproef zal zich toespitsen op de plichten van de vruchtgebruiker. Twee kenmerken van het vruchtgebruik spelen een belangrijke rol in de context van de plichten van de vruchtgebruiker, namelijk de tijdelijkheid van het vruchtgebruik en het feit dat dit recht niet van openbare orde is. Veel van de verplichtingen die rusten op de vruchtgebruiker volgen uit het tijdelijke karakter van het vruchtgebruik. Het vruchtgebruik heeft een absolute maximumduur gelijk aan het leven van de vruchtgebruiker (Art. 617 BW) of gelijk aan een termijn van dertig jaar wanneer het om een recthtspersoon gaat (619 BW). Dit tijdelijke karakter valt te verklaren vanuit de doelstelling van het vruchtgebruik, namelijk het voorzien in levensonderhoud van de vruchtgebruiker door hem toe te laten bepaalde goederen te blijven gebruiken tot aan zijn 1 S. GOEMINNE, De praktijk van vruchtgebruik, erfpacht en opstal in Het onroerend goed in de praktijk, Mechelen, Kluwer, 2007, XV.B- 11. (Hierna verkort S. GOEMINNE, De praktijk van vruchtgebruik, erfpacht en opstal ) 2 R. JANSEN, J. KOKELENBERG, V. SAGAERT EN T. VAN SINAY, Overzicht van rechtspraak. Zakenrecht ( ), TPR 2009, afl. 3,

6 overlijden. 3 Daarom loopt het vruchtgebruik dan ook af op het ogenblik dat het zijn functie verliest. Wat de rechtspersonen betreft eindigt het vruchtgebruik na een periode van dertig jaar omdat men niet wenst dat het vruchtgebruik zou blijven duren gedurende de volledige levensduur van de rechtspersoon, dit zou namelijk een te grote uitholling van de eigendom betekenen. 4 Dit betekent dus dat de vruchtgebruiker de verplichting zal hebben om het goed terug te geven aan de blote eigenaar op het einde van het vruchtgebruik. In functie van deze teruggaveplicht bestaan heel wat verplichtingen die rusten op de vruchtgebruiker. Deze zal bijvoorbeeld een staat of inventaris moeten laten opmaken van de goederen die hem in vruchtgebruik worden verkregen (Art. 600 BW). Op grond van deze boedelbeschrijving zal de blote eigenaar kunnen nagaan of de vruchtgebruiker hem wel degelijk de goederen teruggeeft in oorspronkelijk staat en of de vruchtgebruiker hem een schadevergoeding verschuldigd is. Met uitzondering van de regel met betrekking tot de maximumduur, raakt het vruchtgebruik de openbare orde niet. De regels met betrekking tot het vruchtgebruik beschermen enkel de private belangen van de rechtsubjecten. Dit wil zeggen dat partijen de modaliteiten van het vruchtgebruik vrij zullen kunnen bepalen, wijzigen of aanvullen. 5 Op grond van dit kenmerk kan er dus afgeweken worden van de wettelijke regeling met betrekking tot de verplichtingen van de vruchtgebruiker. De wet heeft echter geprobeerd een zo goed mogelijk evenwicht te creëren tussen de belangen van de vruchtgebruiker en de belangen van de blote eigenaar, waardoor bij afwijking van deze regels vaak de belangen van één bepaalde partij in het gevaar komen. In deze masterproef zal ik de plichten van de vruchtgebruiker analyseren. Deze plichten kunnen gesitueerd worden op drie ogenblikken, namelijk bij het ontstaan van het vruchtgebruik, tijdens het vruchtgebruik en bij de beëindiging van het vruchtgebruik. De plichten behorend tot elke categorie zullen in het volgende deel gedetailleerd bestudeerd 3 R. DEKKERS en E. DIRIX, Handboek Burgerlijk Recht, II, Antwerpen, Intersentia, 2005, 183. (Hierna verkort R. DEKKERS en E. DIRIX, Handboek Burgerlijk Recht) 4 R. DERINE, F. VAN NESTE EN H. VANDENBERGHE, Zakenrecht, Deel II A, Gent, Story Scientia, 1984, 344. (Hierna verkort R. DERINE, F. VAN NESTE EN H. VANDENBERGHE, Zakenrecht) 5 N. VANDENBEEK, Terbeschikkingstelling van onroerende goederen. Grondige analyse van enkele rechtsfiguren. Mechelen, Kluwer, 2008, 74. (Hierna verkort N. VANDENBEEK, Terbeschikkingstelling van onroerende goederen. Grondige analyse van enkele rechtsfiguren.) 2

7 worden. Elke verplichting zal theoretisch uiteen worden gezet, waarbij aandacht gaat naar de draagwijdte, de belangen van de partijen en de afwijkingsmogelijkheden. Bovendien zal elke verplichting kritische geëvalueerd worden. 3

8 DEEL 2. PLICHTEN VRUCHTGEBRUIKER A. Plichten bij het ontstaan van het vruchtgebruik 1. Inleiding Het vruchtgebruik kan op de volgende manieren ontstaan: het openvallen van een nalatenschap, het sluiten van een vestigend contract, het vervullen van de wettelijke vereisten of het zich realiseren van een termijn of voorwaarde. Het vruchtgebruik verleent dan een onmiddellijke heerschappij ten opzichte van iedere derde. Dat houdt in dat de vruchtgebruiker ten aanzien van de blote eigenaar een persoonlijke vordering tot afgifte van het vruchtgebruik heeft, aangezien de vruchtgebruiker vaak nog niet in het bezit zal zijn van het goed. 6 Tegenover derden bezit de vruchtgebruiker een zakelijk recht. 7 Er zijn twee situaties waarbij de vordering tot aangifte geen nut heeft. Allereerst in het geval waarin de vruchtgebruiker reeds in het bezit was van het goed vóór het openvallen van het vruchtgebruik. Dat zal het vaakst voorkomen in de context van de langstlevende echtgenoot of het geval waarbij de eigenaar zichzelf het vruchtgebruik voorbehoudt. 8 Ten tweede zal de vordering tot aangifte geen nut hebben wanneer het vruchtgebruik gevestigd wordt door een algemeen legaat en er geen reservataire erfgenamen zijn. De algemene legataris zal dan recht hebben op het bezit van het goed, zonder dat hij er afgifte van moet vragen. 9 Vooraleer het vruchtgebruik op een goed afgegeven kan worden aan de vruchtgebruiker, moet die aan twee verplichtingen voldoen. Enerzijds moet hij een staat voor onroerende goederen en een inventaris voor roerende goederen (art. 600 BW) opmaken en anderzijds 6 R. DEKKERS, Handboek Burgerlijk Recht, 191; V. SAGAERT, B. TILLEMAN en A. VERBEKE, Vermogensrecht in kort bestek, H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge: principes, doctrine, jurisprudence, VI, Brussel, Bruylant, 1953, 286. (Hierna verkort H. DE PAGE, Traité) 8 A. VERBEKE, Vruchtgebruik/Aanvang in A. VERBEKE, Vermogensplanning met een effect bij leven : schenking, Gent, Larcier, 2005, 363. (Hierna verkort A. VERBEKE, Vruchtgebruik/Aanvang ) 9 M. PUELINCKX- COENE, De grote promoties van de langstlevende echtgenote. Beschouwingen bij de integratie van de wet van 14 mei 1981 in het bestaande recht., TPR 1981,

9 een borg stellen (art. 601). Pas wanneer aan beide verplichtingen is voldaan, zal de vruchtgebruiker de afgifte kunnen vorderen. 2. De staat/ inventaris a. Algemeen Artikel 600 BW stelt het opmaken van een staat voor onroerende goederen en van een inventaris voor roerende goederen verplicht, opdat de vruchtgebruiker de daadwerkelijke afgifte zou kunnen vragen. 10 De staat kan gedefinieerd worden als een akte waarin roerende goederen worden geteld en beschreven. De inventaris aan de andere kant wordt gedefinieerd als de beschrijving van de materiële situatie van de onroerende goederen waarop het vruchtgebruik rust. 11 Zolang geen staat of inventaris is opgemaakt, kan de vruchtgebruiker geen gebruik maken van de zaak en evenmin de vruchten ervan innen. 12 Wel blijft het recht bestaan. De vruchten die door de blote eigenaar worden geïnd tussen het ontstaan van het recht en het opstellen van de staat of inventaris, zullen achteraf afgerekend moeten worden. 13 De staat of de inventaris heeft duidelijk als doel de belangen van zowel de vruchtgebruiker als de blote eigenaar veilig te stellen. 14 Door die staat of inventaris wordt de toestand van het goed bij de aanvang van het vruchtgebruik vastgelegd, zodat men op het einde van het vruchtgebruik kan nagaan of de vruchtgebruiker voldaan heeft aan zijn verplichting om het goed in stand te houden en na afloop terug te bezorgen in dezelfde staat als bij aanvang 10 CASS. 16 juni 1989, RW , H. DE PAGE, Traité, 287; M. COENE, Art. 745ter BW in Erfenissen, schenkingen en testamenten. Artikelgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, 2008, 2/14. (Hierna verkort M. COENE, Art. 745ter BW ) 12 D. MEULEMANS, Vruchtgebruik, erfpacht en opstal, Antwerpen, Maklu, 1998, 18. (Hierna verkort D. MEULEMANS, Vruchtgebruik, erfpacht en opstal) 13 M. COENE, Art. 745ter BW, 2/ R. DERINE, F VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht, 352; D. CLAEYS, Usufruit et nue- proprieté. Principes et actualités, Waterloo, Kluwer, 2007, 78. (Hierna verkort D. CLAEYS, Usufruit et nue- proprieté. Principes et actualités.) 5

10 (Art. 578 BW). 15 Indien de vruchtgebruiker niet aan die teruggaveplicht voldoet, kan een schadevergoeding opgelegd worden aan de vruchtgebruiker op basis van de staat of inventaris. Er is een afwijking op de normale uitwerking van artikel 600 BW. Het artikel zal namelijk niet volledig kunnen doorwerken in het geval de vruchtgebruiker reeds in het bezit is van de goederen die onderworpen zijn aan het vruchtgebruik bij het ontstaan van het recht. Dat zal het vaakst voorkomen in de context van het erfrecht van de langstlevende echtgenoot. 16 Maar het komt ook voor in andere gevallen, zoals wanneer het vruchtgebruik ontstaat door verkrijgende verjaring of verkregen wordt op grond van een algemeen legaat, op voorwaarde dat er geen reservataire erfgenamen zijn. 17 Artikel 600 BW geldt in principe ook ten opzichte van die vruchtgebruikers. Praktisch is de uitwerking van dat artikel echter niet mogelijk, aangezien de vruchtgebruiker in die gevallen al automatisch in het bezit is van die goederen. Meerdere arresten bevestigen dat de blote eigenaar in die gevallen het verkrijgen van de goederen niet afhankelijk mag stellen van het opmaken van een inventaris of staat. 18 Artikel 600 BW blijft echter van toepassing, zodat de vruchtgebruiker nog steeds verplicht is een staat of inventaris op te maken. 19 Maar aangezien de blote eigenaar de vruchtgebruiker niet meer onder druk kan zetten voor het opmaken van een dergelijke staat of inventaris, is het niet ondenkbaar dat de vruchtgebruiker in dat geval niet aan zijn verplichting zal voldoen. Het vervullen van die formaliteit zal immers geen prioriteit meer zijn. Indien de vruchtgebruiker in die context niet uit zichzelf een staat of inventaris laat maken, zal de blote eigenaar zelf moeten ingrijpen. De blote eigenaar zal zich tot de rechter kunnen richten om de opmaak van een staat of inventaris af te dwingen bij de vruchtgebruiker, al dan niet met een bijkomende vordering tot schadevergoeding als er al schade geleden zou zijn door het uitblijven van de staat of inventaris. 20 De rechter zal daarbij geen beoordelingsbevoegdheid hebben. Het nadeel daarvan is dat een gerechtelijke procedure al 15 N. VANDENBEEK, Terbeschikkingstelling van onroerende goederen. Grondige analyse van enkele rechtsfiguren, Artikel 745bis Burgerlijk Wetboek; Brussel 27 mei 1998, T. Not. 2000, 446, noot F. BLONTROCK; P. DELNOY, Chronique de jurisprudence: Les successions légals ( )'', Dossiers du JT 1999, Artikel 1006 Burgerlijk Wetboek 18 Luik 9 december 2003, TBBR 2006, 135; Bergen 29 maart 1993, JLMB 1994, Gent 29 maart 2007, T. Not. 2009, afl 1, M. COENE, Art. 745ter BW, 4/14. 6

11 vlug tijd in beslag neemt en kosten teweegbrengt. 21 De blote eigenaar kan beter zelf het initiatief nemen om een staat of inventaris op te maken. De kosten zullen in dat geval ten laste van de vruchtgebruiker blijven. De blote eigenaar zal hier wel moeten optreden in overeenstemming met artikel 600 BW. Dat impliceert dat hij de inventaris of staat op tegenspraak zal moeten opmaken. b. Voorwaarden Artikel 600 BW stelt dat de inventaris of de staat moet worden opgemaakt op het ogenblik van de ingenottreding. Als dat op dat moment niet is gebeurd, kan de blote eigenaar tijdens het vruchtgebruik nog steeds eisen dat een dergelijke inventaris of staat zou worden opgemaakt. 22 Bevat de inventaris of staat materiële fouten of onvolledigheden, dan kan een complementaire inventaris worden opgemaakt. 23 De staat of inventaris is een wettelijke verplichting die rust op de vruchtgebruiker. Dat betekent dat hij daartoe het initiatief zal moeten nemen 24 en zal moeten instaan voor de kosten. 25 Een bijkomende voorwaarde is dat de staat of inventaris op tegenspraak gebeurt, dus in aanwezigheid van zowel de vruchtgebruiker en de blote eigenaar. Als die voorwaarde niet wordt nageleefd, zal de staat of inventaris niet- tegenwerpelijk zijn. 26 Dat is een logische voorwaarde, aangezien beide partijen de mogelijkheid moeten hebben om na te gaan of de toestand die omschreven is in de staat of inventaris wel degelijk overeenstemt met de werkelijke toestand. Het is niet ondenkbaar dat de blote eigenaar er niet tevreden mee is dat er op zijn goed een vruchtgebruik rust. In dat geval zou hij ervoor kunnen kiezen om niet 21 Ibid., Brussel 28 januari 1880, Pas. 1880, R. DERINE, F VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht, 353; Luik 10 juli 1895, Pas. 1896, CASS. 14 november 1958, RW , 888, noot C. CHAPEL. 25 R. DERINE, F VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht, 355; Dat de vruchtgebruiker de kosten moet dragen is gebaseerd op artikel 1248 BW : Diegene op wie de verplichting rust, moet er de kosten van dragen. 26 V. SAGAERT en K. VANHOVE, Bouwen en zakenrecht in K. DEKETELAERE, M. SCHOUPS en A. VERBEKE, Handboek bouwrecht, Antwerpen, Intersentia, 2003, 343; V. SAGAERT, B. TILLEMAN en A. VERBEKE, Vermogensrecht in kort bestek,

12 op te dagen en zo de ingenottreding tegen te houden. Om dat te voorkomen heeft de wetgever gesteld dat de staat of inventaris geacht wordt op tegenspraak te zijn opgemaakt als de vruchtgebruiker de blote eigenaar behoorlijk heeft opgeroepen. In principe zal de blote eigenaar behoorlijk opgeroepen zijn als hij werd opgeroepen door middel van een gerechtsdeurwaarderexploot. 27 In principe gelden er geen bijzondere vormvoorschriften voor de staat of inventaris. 28 Wanneer beide partijen meerderjarig en bekwaam zijn, zal een onderhandse akte volstaan. Maar er kan steeds voor een authentieke akte worden gekozen. 29 De keuze ligt bij de vruchtgebruiker, aangezien de verplichting op hem rust en hij het initiatief moet nemen en de kosten moet betalen. 30 In de rechtsleer heerst er twijfel over of de blote eigenaar kan eisen dat de staat of inventaris in notariële vorm opgemaakt wordt. 31 Naar mijn mening moet het mogelijk zijn voor de blote eigenaar om dat te eisen, op voorwaarde dat hij de bijkomende notariële kosten draagt. Het initiatief ligt namelijk bij de vruchtgebruiker, waardoor die de keuze heeft over de vorm van de staat of inventaris. Als de blote eigenaar daarvan wil afwijken lijkt het mij logisch dat hij de bijkomende kosten draagt. Voor het opmaken van de staat of inventaris wordt het best een beroep gedaan op een deskundige. Bij het aandachtig lezen van artikel 600 BW vallen de woorden doen opmaken op. Daaruit kan worden afgeleid dat de staat of inventaris niet door de blote eigenaar of vruchtgebruiker mag worden opgemaakt. Verder wordt er niet gepreciseerd wie die dan wel moet opstellen. Maar logischerwijs zou men de staat of inventaris het best laten opstellen door een deskundige, zoals een architect of een landmeter, gezien hun specifieke 27 O. JAUNIAUX en N. VERHEYDEN- JEANMART, L exercice de l usufruit du conjoint survivant, in J. RENCHON en F. TAINMONT, Le statut patrimonial du conjoint survivant, Brussel, Bruylant, 2004, 36.(Hierna verkort O. JAUNIAUX en N. VERHEYDEN- JEANMART, L exercice de l usufruit du conjoint survivant ); H. DE PAGE, Traité, J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY EN H. VUYE, Overzicht van rechtspraak. Zakenrecht ( ), TPR 1995, 619. (Hierna verkort J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY EN H. VUYE, Overzicht van rechtspraak. Zakenrecht ( ) ) 29 Luik 9 december 2003, TBBR 2006, 135; V. SAGAERT, B. TILLEMAN en A. VERBEKE, Vermogensrecht in kort bestek, D. CLAEYS, Usufruit et nue- proprieté. Principes et actualités, O. JAUNIAUX en N. VERHEYDEN- JEANMART, L exercice de l usufruit du conjoint survivant, 36. 8

13 bouwtechnische kennis. 32 Dat is echter geen verplichting en kan in principe door elke derde worden gedaan. 33 c. Vrijstelling verplichting Als men zou oordelen dat de verplichting voor het opstellen van een staat of inventaris van openbare orde is, zou een clausule waarin de vruchtgebruiker wordt vrijgesteld van die verplichting absoluut nietig zijn. 34 Er wordt echter door de meerderheid van de rechtsleer aangenomen dat de verplichting slechts van dwingende aard is, aangezien het opstellen van een staat of inventaris slechts de bescherming van private belangen als doel heeft. 35 Een vrijstellingsclausule zal vanuit dat oogpunt dus slechts relatief nietig zijn, waardoor enkel de benadeelde de nietigheid kan vorderen. Dat wil zeggen dat de blote eigenaar die oorspronkelijk vrijstelling heeft verleend, daar steeds op kan terugkomen. In dat geval zal hij wel gehouden zijn tot het betalen van de kosten voor het opmaken van de staat of inventaris 36, tenzij de blote eigenaar een reservataire erfgenaam is en de reserve zou worden aangetast door het vruchtgebruik dat is ontstaan naar aanleiding van het openvallen van een nalatenschap. 37 Aangezien een dergelijk vrijstellingsbeding in principe dus nietig is, neemt men aan dat bij het opnemen van een dergelijk beding men de vruchtgebruiker slechts vrijstelt van de kosten en niet van de verplichting zelf. De blote eigenaar kan die staat of inventaris immers nog steeds opeisen F. MOEYKENS, Vruchtgebruik op een onroerend goed burgerrechtelijke aspecten, Vastgoed info 2002, afl. 15, Rb. Doornik 12 oktober 1988, JLMB 1990, R. DERINE, F VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht, 392; A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht 5: Zakenrecht, Antwerpen, Standaard Boekhandel, 1953, 207. (Hierna verkort A. KLUYSKENS, Beginselen van burgerlijk recht 5 : Zakenrecht) 35 Luik 26 juni 1866, Pas. 1867, N. VANDENBEEK, Terbeschikkingstelling van onroerende goederen. Grondige analyse van enkele rechtsfiguren, R. DEKKERS en E. DIRIX, Handboek burgerlijk recht, 193; A. DE BRABANDERE, Usufruit, usage, habitation in Répertroire Notorial II, Brussel, Larcier, 1977, nr G. VAN OOSTERWIJCK, Bedingen in verband met het nieuwe erfrecht van de langstlevende echtgenoot, op te nemen in huwelijkscontracten of in akten houdende wijziging van huwelijksvermogensstelsels in L. WEYTS, Clausules over het erfrecht van de langstlevende 9

14 Het vrijstellen van die verplichting wordt bovendien ten sterkste afgeraden. Het opmaken van een dergelijke staat of inventaris is van belang voor beide partijen. Zoals reeds gezegd is de staat of inventaris van groot belang in de context van de teruggave- en instandhoudingsplicht van de vruchtgebruiker. Op basis van de staat en inventaris zal de blote eigenaar een schadevergoeding kunnen verkrijgen, als de vruchtgebruiker het goed zou hebben beschadigd en dus niet voldoet aan de verplichting om het goed terug te geven in de oorspronkelijke staat. Zonder staat of inventaris zal het voor de blote eigenaar zogoed als onmogelijk zijn om die schadevergoeding te verkrijgen. De blote eigenaar zal immers bewijsproblemen hebben. Een sterke stroming in de rechtsleer oordeelt echter dat op grond van artikel 1428 BW het bestaan en de staat van de goederen die zijn onderworpen aan het vruchtgebruik kan bewezen worden door alle middelen van het recht, getuigen en vermoedens inbegrepen. 39 Ook de vruchtgebruiker heeft er belang bij een staat of inventaris te laten opmaken. Wanneer hij het goed in een slechte staat ontvangt, zal hij bij het teruggeven van het goed op basis van de staat en inventaris kunnen aantonen dat dat de oorspronkelijke staat is. De vruchtgebruiker zal dan geen schadevergoeding moeten betalen. Een volgende vraag die zou kunnen worden gesteld in de context van de vrijstelling is de volgende. Als de blote eigenaar het goed vrijwillig heeft afgegeven aan de vruchtgebruiker vooraleer een staat of inventaris werd opgemaakt, kan dat dan gezien worden als een stilzwijgende vrijstelling van die verplichting? Zoals reeds gezegd kan dat niet en zal de blote eigenaar nog steeds een staat of inventaris kunnen eisen. Maar zodra het goed is afgegeven, heeft hij wel afstand gedaan van zijn recht om de inbezitstelling te weigeren zolang de staat niet is opgemaakt. 40 Sommige auteurs stellen dat uit de omstandigheden wel afgeleid kan worden dat de blote eigenaar stilzwijgend afstand heeft gedaan van het recht op een staat of inventaris. 41 Zo werd er in de rechtspraak al geoordeeld dat de blote eigenaar afstand had gedaan van zijn recht, omdat hij gedurende vijfentwintig jaar had nagelaten een staat of echtgenoot, Antwerpen, Kluwer, 1983, Gent 3 februari 1953, RW , 1694; J. HERBOTS, Vruchtgebruik in Het onroerend goed in de praktijk, Mechelen, Kluwer, 1999, I.I.5-3. (Hierna verkort J. HERBOTS, Vruchtgebruik ) 40 CASS. 16 juni 1989, RW , R. DERINE, F VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht,

15 inventaris te eisen. 42 Door afstand te doen van recht verzaakt de blote eigenaar definitief aan de mogelijkheid om een beroep te doen op dat recht. 43 d. Evaluatie Het is na analyse van artikel 600 BW duidelijk dat het in het belang is van beide partijen om een staat of inventaris op te maken. Afwijken van die verplichting zal steeds nadelig zijn voor één van de partijen. Ofwel zal de blote eigenaar niet kunnen aantonen dat het goed hem beschadigd wordt teruggegeven en zal hij dus geen schadevergoeding kunnen eisen van de vruchtgebruiker. Ofwel zal de vruchtgebruiker niet kunnen bewijzen dat het goed hem reeds beschadigd werd overhandigd en hij dus niet verantwoordelijk is voor de schade. Zelfs wanneer in de context van het erfrecht van de langstlevende echtgenote het goed reeds in het bezit is van die echtgenote, wordt er aangeraden om een staat of inventaris op te maken. Het eisen van dergelijke verplichting kan in familieverbanden opgevat worden als wantrouwen, maar het is slechts een kleine last die veel grotere problemen op een later tijdstip kan vermijden. Door het aanstellen van een deskundige kan dat een dure verplichting worden, maar ook dat zou de partijen niet mogen tegenhouden. Het opstellen van een staat of inventaris zal altijd voordeliger uitkomen dan het niet doen. Als de blote eigenaar toch beslist de vruchtgebruiker vrij te stellen van de verplichting die is opgenomen in artikel 600 BW,zal de zogenaamde vrijstelling slechts betekenen dat de kosten door de blote eigenaar zullen worden gedragen. In principe liggen die kosten bij de vruchtgebruiker. Het geven van een vrijstelling kan dus een goede oplossing zijn als de vruchtgebruiker duidelijk minder vermogend is dan de blote eigenaar. Ook het initiatief voor het laten opstellen van een staat of inventaris ligt bij de vruchtgebruiker. Hij zal dus ook de vorm van het document kunnen bepalen. Aangezien de wet geen vormvereisten oplegt, kan dat zowel bij onderhandse akte als bij notariële akte. Bij notariële akte zullen de kosten 42 Rb. Ieper 14 september 1993, TBBR 1994, Rb. Gent 25 september 1984, TGR 1985, 47; Auteurs VERHEYDEN- JEANMART en JAUNIAUX zijn hier echter niet mee akkoord en stellen dat het afstand doen van recht niet inhoudt dat de blote eigenaar geen staat of inventaris meer kan eisen, maar enkel dat de kosten dan door de blote eigenaar zullen gedragen worden O. JAUNIAUX en N. VERHEYDEN- JEANMART,, L exercice de l usufruit du conjoint survivant,

16 hoger oplopen, maar ook hier kan er besloten worden dat ze gedragen zullen worden door de blote eigenaar. De partijen beslissen dus beter om een dergelijke staat of inventaris op te maken. Als dat financieel moeilijk zou zijn voor de vruchtgebruiker, kan er steeds een afwijkende kostenregeling voorzien worden tussen de partijen. 3. De borgstelling a. Algemeen Een tweede verplichting in hoofde van de vruchtgebruiker vloeit voort uit artikel 601 Burgerlijk Wetboek, namelijk de borgstelling om als een goede huisvader te genieten. 44 De vruchtgebruiker is verplicht om een borgstelling te verschaffen, vooraleer die in het bezit kan treden van het goed. 45 Die borgstelling heeft als doel de blote eigenaar te verzekeren tegen het risico van een eventuele insolvabiliteit van de vruchtgebruiker. 46 De blote eigenaar zal er daardoor zeker van zijn dat de schade vergoed zal worden bij een eventuele waardevermindering van het goed waarvoor de vruchtgebruiker verantwoordelijk is. 47 Die borgstelling biedt dus een oplossing in het geval de vruchtgebruiker insolvabel is en bijgevolg niet kan voldoen aan zijn teruggaveplicht. Degene die zich borg stelt voor een verbintenis verplicht zich er immers jegens de schuldeiser toe om aan die verbintenis te voldoen, als de schuldenaar dat zelf niet doet door insolvabiliteit bijvoorbeeld. 48 Die verplichting vloeit voort uit de wet. Dat impliceert dat de wettelijke bepalingen over de borgtocht moeten worden nageleefd. Het gaat hier meer bepaald om de artikelen 2018 en 2019 BW. 49 De borg moet bekwaam zijn om contracten te sluiten, solvabel zijn en 44 M. VAN QUICKENBORNE, Borgtocht, Antwerpen, Kluwer rechtswetenschappen, 1999, V. SAGAERT, B. TILLEMAN, A. VERBEKE, Vermogensrecht in kort bestek, N. VANDENBEEK, Terbeschikkingstelling van onroerende goederen. Grondige analyse van enkele rechtsfiguren, R. DERINE, F VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht, Artikel 2011 Burgerlijk Wetboek; 49 Artikel 2040 Burgerlijk Wetboek. 12

17 gedomicilieerd zijn in het rechtsgebied van het hof van beroep waar de borgstelling moet plaatshebben, namelijk waar het vruchtgebruik openvalt. 50 Bij de beoordeling van de solvabiliteit van de borg zal uitsluitend rekening moeten worden gehouden met zijn onroerende eigendommen, de aard van het vruchtgebruik en de waarde van de in vruchtgebruik gegeven goederen. 51 Als er geen borg gevonden kan worden, kan de vruchtgebruiker eveneens een zakelijke zekerheid aanbieden, zoals een hypotheek op zijn eigen onroerende goederen of een inpandgeving van effecten. 52 Ook de storting van een geldsom bij de Deposito- en Consignatiekas is aanvaardbaar. 53 Net zoals bij de staat en inventaris, zal de vruchtgebruiker niet kunnen genieten van het goed en zijn vruchten, zolang er geen borgstelling of zekerheid werd verleend. De vruchtgebruiker zal echter wel recht hebben op de vruchten. Die zullen door de blote eigenaar bijgehouden moeten worden om ze nadien over te maken aan de vruchtgebruiker. 54 Over de omvang van de zekerheid zegt de wet niets. Het bedrag van de borgstelling zal niet noodzakelijk overeenstemmen met de waarde van het vruchtgebruik of wat gebruikelijk is bij huurovereenkomsten 55. Het zal echter wel in overeenstemming moeten zijn met de verplichtingen die op de vruchtgebruiker rusten tijdens de duur van het vruchtgebruik. 56 Dat wil zeggen dat het bedrag voldoende moet zijn om de schade die door de vruchtgebruiker aan het onroerend goed werd veroorzaakt te dekken, als hij van de goederen geen gebruik heeft gemaakt als een goede huisvader. 57 Voor het bepalen van wat die schade kan zijn en 50 Artikel 2018 Burgerlijk Wetboek; Rb. Antwerpen 17 juni 1884, JT 1884, Artikel 2019 Burgerlijk Wetboek; R. DERINE, F VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht, N. VANDENBEEK, Terbeschikkingstelling van onroerende goederen. Grondige analyse van enkele rechtsfiguren, 81; V. SAGAERT, B. TILLEMAN, A. VERBEKE, Vermogensrecht in kort bestek, A. VERBEKE, Vruchtgebruik/Aanvang/borgstelling en boedelbeschrijving, Artikel 604 Burgerlijk Wetboek; R. DEKKERS en E. DIRIX, Handboek burgerlijk recht, Rb. Brussel 25 februari 1992, TBBR 1992, J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY en H. VUYE, Overzicht van rechtspraak. Zakenrecht. ( ), TPR 2001, afl. 2, (Hierna verkort J. KOKELENBERG, T. VAN SINAY EN H. VUYE, OVerzicht van rechtspraak. Zakenrecht. ( ) ) 57 D. MEULEMANS, Vruchtgebruik, erfpacht en opstal,

18 hoe groot de zekerheidstelling dus moet zijn, kan een deskundige aangesteld worden. 58 De blote eigenaar en de vruchtgebruiker kunnen dat natuurlijk ook gewoon onderling bepalen. De wetgever heeft een oplossing voorzien voor het geval de vruchtgebruiker geen borg kan vinden of onvoldoende zekerheid kan stellen. In principe zou de vruchtgebruiker niet in het bezit kunnen worden gesteld van goed vooraleer hij aan die verplichting voldoet. Maar het vruchtgebruik zou in dat geval zijn doel voorbijschieten. Dat bestaat erin te voorzien in het levensonderhoud van de vruchtgebruiker. Daarom heeft de wetgever voorzien in een subsidiaire bescherming van de belangen van de blote eigenaar, namelijk door het blokkeren van het vruchtgebruikervermogen op grond van de artikelen 602 en 603 BW. Artikel 602 BW stelt meer bepaald dat de onroerende goederen verhuurd zullen worden of onder het beheer van een sekwester gesteld worden, waarna de inkomsten ervan zullen toekomen aan de vruchtgebruiker. 59 De vruchtgebruiker heeft dan wel nog het economische voordeel van zijn recht, doch zonder dit recht zelf uit te oefenen. 60 De artikelen 602 en 603 BW bepalen daarnaast dat de onder het vruchtgebruik begrepen geldsommen herbelegd moeten worden en dat de eetwaren en verbruikbare goederen moeten worden verkocht, waarna de opbrengst ook belegd zal moeten worden. Op grond van artikel 603 BW kan de vruchtgebruiker wel eisen dat bepaalde roerende goederen die voor zijn gebruik noodzakelijk zijn, hem ter beschikking blijven. Hij zal echter onder eed moeten beloven dat hij de goederen zal teruggeven op het einde van het vruchtgebruik. 61 Het blijft voor de vruchtgebruiker natuurlijk altijd mogelijk om tijdens de duur van het vruchtgebruik toch te voldoen aan die verplichting tot zekerheidstelling. In dat geval zal de vruchtgebruiker toch, met enige vertraging, in bezit kunnen worden gesteld van de goederen. 62 Als de vruchtgebruiker zich in een situatie bevindt waardoor gebruik moet worden gemaakt van het mechanisme van de artikelen 602 of 603 BW, zal hij niet gehouden zijn tot het opmaken van een staat voor het verkrijgen van de vruchten. De vruchtgebruiker zal in principe wel nog moeten instaan voor de herstellingen tot onderhoud (art. 605 BW) en de 58 Rb. Brussel 25 februari 1992, TBBR 1992, 438, J. HERBOTS, Vruchtgebruik, I.I C. DE WULF, Het opstellen van notariële akten Deel IIA, Mechelen, Kluwer, 2007, A. VERBEKE, Creatief met vruchtgebruik, T. Not. 1999, 544 (Hierna verkort A. VERBEKE, Creatief met vruchtgebruik ); R. DEKKERS en E. DIRIX, Handboek burgerlijk recht, A. VERBEKE, Vruchtgebruik/Aanvang/Borgstelling en boedelbeschrijving, R. DERINE, F VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht,

19 lasten moeten dragen die de wet hem oplegt (art. 608 en 609 BW). 63 Wat de staat of inventaris betreft, is het logisch dat de vruchtgebruiker die niet meer zal moeten laten opmaken, aangezien de vruchtgebruiker nooit in het bezit wordt gesteld van het goed. En net omdat hij het goed nooit in zijn bezit zal hebben, zal de vruchtgebruiker dus niet moeten of kunnen voldoen aan de plichten om het goed in stand te houden en het goed terug te geven in de oorspronkelijke staat. Daardoor zou een inventaris of staat volledig zijn nut verliezen. 64 De blote eigenaar zal zijn rechten moeten beschermen in de huur- of pachtovereenkomst bijvoorbeeld. b. Vrijstelling verplichting In dit deel moeten drie verschillende vrijstellingen onderscheiden worden: de conventionele vrijstelling, de wettelijke vrijstelling en het specifieke geval van artikel 745ter BW met betrekking tot de langstlevende echtgenoot. De vrijstelling zal als gevolg hebben dat de vruchtgebruiker zich in dezelfde situatie bevindt als wanneer hij wel een borg zou hebben gesteld. Daardoor kan hij door de vruchtgebruiker niet geblokkeerd worden op grond van artikel 601 en 602 BW. 65 Wanneer een vruchtgebruiker vrijgesteld is van die verplichting, zal de vrijstelling echter niet tegenstelbaar zijn aan de reservataire erfgenamen wiens voorbehouden erfdeel overschreden is door het vruchtgebruik. 66 Die zullen steeds nog een borgstelling mogen eisen van de vruchtgebruiker voor goederen die deel uitmaken van de reserve en als het vruchtgebruik om niet is verleend. 67 Was dat niet het geval, dan zouden de reservataire erfgenamen minder krijgen uit de nalatenschap dan waar zij recht op hebben wanneer de vruchtgebruiker niet zou voldoen aan zijn teruggaveplicht en de vergoeding door insolvabiliteit niet zou kunnen betalen. 63 Ibid., M. COENE, Art. 745ter BW, 3/ Rb. Brussel 26 juli 1911, Ann. Not. 1914, 206; M. COENE, Art. 745ter BW, 3/ R. DERINE, F VAN NESTE en H. VANDENBERGHE, Zakenrecht, Antwerpen 11 april 2004, RW , 1767; J. DU MONGH, W. PINTENS en K. VANWINCKELEN, Schets van het familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2008,

20 In principe is de vrijstelling van borgstelling onherroepelijk 68. De partijen zullen er dus niet op kunnen terugkomen. In de rechtspraak wordt echter aangenomen dat de vruchtgebruiker toch nog gedwongen zou kunnen worden door de rechtbank om een borg aan te stellen in bepaalde gevallen. Meer concreet in het geval waarbij er misbruik van recht is en wanneer er faillissement of insolvabiliteit van de vruchtgebruiker dreigt waardoor de belangen van de blote eigenaar in het gevaar komen. 69 Die rechtspraak vindt zijn grondslag in artikel 618 BW dat stelt dat de rechters het vruchtgebruik vervallen kunnen verklaren, en dus ook een zekerheid kunnen eisen. 70 Wat de conventionele vrijstelling betreft, kan gesteld worden dat de verplichting opgenomen in artikel 601 BW van aanvullend recht is. Dat impliceert dat de partijen kunnen overeenkomen dat de vruchtgebruiker die niet zal moeten vervullen. 71 In de praktijk zal er vaak vrijgesteld worden van borg, aangezien het als vruchtgebruiker niet gemakkelijk is om te voldoen aan de verplichting. Die conventionele vrijstelling gebeurt veelal bij uitdrukkelijke clausule opgenomen in het vestigend contract of testament. 72 In de rechtspraak wordt ook aangenomen dat de vrijstelling stilzwijgend kan gebeuren. Maar dat wordt niet gemakkelijk aanvaard. 73 Er zal daarbij rekening gehouden moeten worden met alle omstandigheden en die mogen niet voor enige interpretatie vatbaar zijn. 74 Door het suppletieve karakter van artikel 601 BW kan er dus afgeweken worden van de verplichting zoals omschreven in het artikel. De blote eigenaar heeft allerlei mogelijkheden. Hij kan de vruchtgebruiker volledig of gedeeltelijk vrijstellen, hij kan bepalen dat niet voldaan moet worden aan artikel 2018 en 2019 BW, hij kan het bedrag van de borgstelling limiteren, enzovoort. Er kan niet alleen van de borgstelling worden afgeweken, maar bijvoorbeeld ook van de maatregelen die door de wet worden opgelegd voor het geval de 68 Artikel 1134 Burgerlijk Wetboek; H. DE PAGE, Traité, J. HANSENNE, Les biens. Précis. V2, Liège, Université de Liège, 1996, J. HERBOTS, Vruchtgebruik, I.I.5-5; A. SCHICKS en A. VANISTERBEEK, Traité formulaire de la pratique notariele Vol. III, Brussel, Fonteyn, 1925, Ibid. 72 R. DEKKERS en E. DIRIX, Handboek burgerlijk recht, Gevallen die niet worden aanvaard als een stilzwijgende vrijstelling : de vrijstelling van de staat of inventaris en de situatie waarbij er een inbezitneming is door de vruchtgebruiker en de blote eigenaar dit duldt. R. DEKKERS en E. DIRIX, Handboek burgerlijk recht, CASS. 4 november 1977, Arr. Cass. 1978,

21 vruchtgebruiker geen borg kan stellen. Die verplichting kan dus volledig aangepast worden aan de concrete situatie tussen vruchtgebruiker en blote eigenaar. Er is in artikel 601 BW een wettelijke vrijstelling voorzien in twee gevallen. Allereerst in de situatie waarbij de ouders het vruchtgebruik hebben van de goederen van hun kinderen. 75 Ten tweede wanneer men als eigenaar het goed heeft geschonken of vervreemd met voorbehoud van vruchtgebruik. Een specifiek geval met betrekking tot vrijstellingen is er bij het erfrechtelijke vruchtgebruik van de langstlevende echtgenoot. Artikel 745ter BW bepaalt immers dat niettegenstaande enig andersluidend beding, de eigenaar van de blote eigendom steeds kan eisen dat de geldsommen worden belegd en dat de effecten aan toonder worden omgezet in inschrijvingen op naam of worden gedeponeerd op een gemeenschappelijke rekening. Het effect van een geldige vrijstelling wordt hier dus sterk gerelativeerd, 76 aangezien de blote eigenaar niettegenstaande andersluidende beding toch nog kan eisen dat bepaalde maatregelen worden genomen met betrekking tot geldsommen en effecten aan toonder. Voor andere zaken dan geldsommen en effecten aan toonder zal de vrijstelling wel een normale uitwerking hebben. 77` c. Evaluatie De verplichting tot borgstelling is beter uitgewerkt dan de verplichting tot het laten opmaken van een staat of inventaris. De vier artikelen over de borgstelling zijn duidelijk en voorzien verschillende situaties. De vruchtgebruiker moet een borg of andere zekerheid stellen vooraleer hij in het genot kan treden van het goed. In vele gevallen zal de vruchtgebruiker geen borg kunnen vinden of onvoldoende zekerheid kunnen stellen. Daarom heeft de wetgever een oplossing voorzien waardoor de vruchtgebruiker toch nog van de vruchten zal kunnen genieten. De doelstelling van het vruchtgebruik is namelijk het 75 Deze vrijstelling geldt enkel voor het wettelijke genotsrecht dat ouders hebben, en niet voor het vruchtgebruik dat ze op grond van een andere titel waarnemen. J. HERBOTS, Vruchtgebruik, I.I H. VANDENBERGHE, Actuele problemen van het vruchtgebruik, TPR 1983, H. CASMAN en A. VASTERSAVENDTS, De langstlevende echtgenote. Erfrechtelijke en huwelijksvermogensrechtelijke aspecten. Antwerpen, Kluwer, 1982,

22 voorzien in het levensonderhoud van de vruchtgebruiker. Het vragen van een borg of zekerheid zal in bepaalde gevallen tegenstrijdig zijn met die doelstelling. Daarom heeft de wetgever de artikelen 602 en 603 BW uitgewerkt. Die maken het voor de vruchtgebruiker mogelijk om bij gebrek aan borg of andere zekerheid toch het economische voordeel te behouden van het vruchtgebruik zonder over de goederen te beschikken. Alleen over de omvang van de borg of zekerheid is niets bepaald in de wet. In de praktijk wordt de vruchtgebruiker, vanwege de zware financiële last, vaak vrijgesteld van die verplichting. De blote eigenaar zal dan, behalve in het geval van de langstlevende echtgenoot en reservataire erfgenamen, geconfronteerd worden met het risico van insolvabiliteit van de vruchtgebruiker. Blijkt de vruchtgebruiker het goed beschadigd te hebben en insolvabel te zijn, dan zal de blote eigenaar volledig machteloos staan en zal hij geen vergoeding kunnen verkrijgen na afloop van het vruchtgebruik. Hoewel er zeker begrip kan worden opgebracht voor het vrijstellen van die verplichting, kan er maar beter goed nagedacht worden over de gevolgen. De blote eigenaar maakt het best voor zichzelf een grondige afweging tussen zijn eigen belangen en de belangen van de vruchtgebruiker. Die afweging zal pas volledig zijn als de partijen, en dan vooral de blote eigenaar, goed geïnformeerd zijn over de gevolgen en de draagwijdte van de verplichting. Een goede oplossing zou kunnen zijn om de vruchtgebruiker niet volledig vrij te stellen, maar de verplichting aan te passen aan de concrete situatie. Op die manier is de blote eigenaar toch enigzins beschermd. Aangezien de verplichting van suppletief recht is, zullen de partijen de verplichting volledig kunnen aanpassen aan hun noden en zo zal de blote eigenaar bijvoorbeeld slechts een beperkte zekerheidstelling kunnen opleggen aan de vruchtgebruiker. 18

23 B. Plichten tijdens het vruchtgebruik 1. Inleiding Wanneer de vruchtgebruiker eenmaal in het bezit wordt gesteld van het goed, zal hij ervan kunnen genieten zoals de eigenaar zelf. 78 De vruchtgebruiker zal wel gebonden zijn door enkele verplichtingen opgenomen in de wet. Ook hier bestaan de meeste van de verplichtingen in functie van de teruggaveplicht. Een eerste belangrijke verplichting is het beheer van het goed zoals een goede huisvader. Klassiek werd dat geformuleerd als het verbod voor de vruchtgebruiker om over de zaak te beschikken of ze te vervreemden. Dat wordt nu echter genuanceerd en men stelt dat het beheer van de vruchtgebruiker over de goederen onderworpen aan het vruchtgebruik een doelgebonden beheer moet zijn, meer bepaald zoals een goede huisvader. 79 Aansluitend aan die verplichting is er de bijzondere en bijkomstige verplichting tot het respecteren en het handhaven van de bestemming van het goed die eraan is gegeven door de eigenaar. De vruchtgebruiker heeft het recht om van het goed te genieten en het te gebruiken zoals de eigenaar zelf. Maar dat recht zal begrensd worden door de verplichting het goed te onderhouden en in stand te houden. De vruchtgebruiker zal verplicht worden de gewone onderhoudsherstellingen op zich te nemen. 80 Een laatste verplichting die rust op de vruchtgebruiker is bijdragen in de lasten en de schulden van het vruchtgebruik Artikel 578 BW 79 A. VERBEKE, Vruchtgebruik/Bevoegdheid vruchtgebruiker/beschikkings- en vervreemdingsgebod in A. VERBEKE, Vermogensplanning met een effect bij leven : schenking, Gent, Larcier, 2005, 371. (Hierna verkort A. VERBEKE, Vruchtgebruik/Bevoegdheid vruchtgebruiker/beschikkings- en vervreemdingsgebod ) 80 Artikel 605 BW t.e.m. 616 BW 19

24 2. Genieten als een goed huisvader a. Algemeen De verplichting tot het genieten als een goede huisvader volgt logischerwijs uit de teruggaveplicht van de vruchtgebruiker. Om een goed op het einde van het vruchtgebruik in de oorspronkelijke staat te kunnen teruggeven, is het genot als een goede huisvader vereist. De verplichting tot het genieten als een goede huisvader vindt zijn grondslag in artikel 601 BW, dat stelt dat de vruchtgebruiker verplicht is om borg te stellen, om als goed huisvader te genieten. De vraag is wat precies bedoeld wordt met dat soort genot en hoe de vruchtgebruiker het goed precies zal moeten beheren. De rechtsleer stelt dat er een dubbel criterium is voor het beheer door de vruchtgebruiker, namelijk een abstract en een concreet beheerscriterium. 82 Het abstracte criterium stelt dat de vruchtgebruiker de goederen moet beheren als een goede huisvader, een bonus pater familias. Het concept van goede huisvader betekent dus dat de vruchtgebruiker zich zou moeten gedragen als een normale zorgvuldige persoon, geplaatst in dezelfde omstandigheden. 83 Bij dat abstracte criterium wordt er geen rekening gehouden met specifieke persoonlijke eigenschappen of zwakheden van personen. 84 Aangezien de vruchtgebruiker geen normaal maar een specifiek persoon is, zal die zich echter moeten gedragen als een normale en zorgvuldige vruchtgebruiker, geplaatst in dezelfde omstandigheden. Daaruit volgt de toepassing van het concrete beheerscriterium, namelijk het beheren zoals de eigenaar. De wet bepaalt letterlijk dat de vruchtgebruiker het recht heeft om van de zaak te genieten zoals de eigenaar zelf. 85 Dat genieten zoals de eigenaar zelf moet wel genuanceerd worden. Het gaat hier om doelgebonden genieten en gebruiken, aangezien het beheer door de vruchtgebruiker wordt begrensd door de verplichting om te handelen als een goede huisvader. In de klassieke visie oordeelde men 82 A. VERBEKE, Vruchtgebruik/Bevoegdheid vruchtgebruiker/verbeteringswerken in Vermogensplanning met een effect bij leven : schenking, Gent, Larcier, 2005, Criterium gehanteerd in contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid. L. CORNELIS, Beginselen van het Belgische buitencontractuele aansprakelijkheidsrecht. 1. De onrechtmatige daad. Antwerpen, Maklu, 1989, R. DE CORTE, Overzicht van het burgerlijk recht, Mechelen, Kluwer, 2005, Artikel 578 Burgerlijk Wetboek 20

25 dat dat betekent dat er een absoluut vervreemdings- en beschikkingsverbod was voor de vruchtgebruiker. 86 Een meer genuanceerde visie stelt dat de vruchtgebruiker in bepaalde omstandigheden wel daden van beschikking en vervreemding kan stellen, maar daarbij dus moet handelen als een goede huisvader. 87 Dat concrete beheerscriterium kan men dus preciezer omschrijven als de verplichting voor de vruchtgebruiker om het goed te beheren zoals de eigenaar, dus met eerbiediging van de bestemming die eraan werd gegeven door de eigenaar. Die verplichting zal uitgebreider aan bod komen onder de volgende titel. Aangezien de vruchtgebruiker van het goed zal mogen genieten als een goede huisvader, zal hij het goed niet in exact dezelfde staat als de oorspronkelijke staat moeten teruggeven om te voldoen aan zijn teruggaveplicht. Een normale slijtage van het goed zal door de blote eigenaar aanvaard moeten worden, als die overeenstemt met een normaal en zorgvuldig beheer. 88 Uit de verplichtingen om te genieten als een goede huisvader enerzijds en om het goed in de oorspronkelijke staat terug te geven anderzijds, kan men afleiden dat de vruchtgebruiker daarnaast verplicht is om het goed in stand te houden. Dat wil zeggen dat de vruchtgebruiker de zaak zal moeten bewaren en verlies, schade of waardevermindering zal moeten voorkomen. 89 De vruchtgebruiker zal de blote eigenaar er bijvoorbeeld van op te hoogte moeten stellen wanneer derden diens eigendomsrecht bedreigen, maar hij zal ook erfdienstbaarheden moeten gebruiken opdat die niet door onbruik zouden verdwijnen. 90 Die verplichting is evenmin van openbare orde is, aangezien ze slechts de private belangen van de blote eigenaar beschermt. Dat impliceert dat de partijen er zullen kunnen van 86 Rb. Brussel 11 juni 1929, Rev.prat.not.b. 1930, A. VERBEKE, Vruchtgebruik/Bevoegdheid vruchtgebruiker/beschikkings- en vervreemdingsgebod, 372.; A. VERBEKE, Creatief met vruchtgebruik, 547. Wanneer de vruchtgebruiker het vruchtgebruik over een handelszaak verkrijgt, zal deze bijvoorbeeld nog het handelswaar mogen verkopen of versleten bedrijfsuitrusting vervangen. J. HERBOTS, Vruchtgebruik, I.I P. VITS, Vruchtgebruik: burgerrechtelijke aspecten in D. MEULEMANS, Vruchtgebruik, erfpacht en opstal, Antwerpen, Maklu, 1998, 33. (Hierna verkort P. VITS, Vruchtgebruik: burgerrechtelijke aspecten ) 89 N. VANDENBEEK, Terbeschikkingstelling van onroerende goederen. Grondige analyse van enkele rechtsfiguren, J. HERBOTS, Vruchtgebruik, I.I

26 afwijken. 91 De blote eigenaar zal een lichtere of zwaardere zorgvuldigheid ten laste van de vruchtgebruiker kunnen leggen dan hij verwacht van een goede huisvader. 92 De vruchtgebruiker zal echter niet volledig vrijgesteld kunnen worden. Hij zal steeds moeten instaan voor bedrog of een daarmee gelijkgestelde grove fout, ongeacht wat de partijen overeengekomen zijn. 93 b. Evaluatie In functie van de teruggaveplicht werd de verplichting opgenomen om te genieten als een goede huisvader. De vruchtgebruiker zal zich moeten gedragen als een normale zorgvuldige vruchtgebruiker, geplaatst in dezelfde omstandigheden. Die verplichting zal de rechten van de vruchtgebruiker inperken, maar zal er ook voor zorgen dat de vruchtgebruiker handelt met respect en in het belang van de blote eigenaar. Het valt op dat die verplichting niet nauwkeurig werd uitgewerkt in de wet en het niet duidelijk is wat er precies onder verstaan moet worden. Bovendien worden valse verwachtingen gecreëerd door in artikel 578 BW te bepalen dat de vruchtgebruiker kan genieten zoals de eigenaar zelf. Aangezien de verplichting een feitenkwestie is, zal het bij onduidelijkheden de taak van de rechter zijn om te oordelen of een vruchtgebruiker al dan niet als een goede huisvader heeft genoten. Om latere conflicten op dat vlak te vermijden zou ik aanraden om in de vestigingsakte duidelijk te omschrijven wat verstaan moet worden onder het beheer als een goede huisvader, bij voorkeur aan de hand van een aantal voorbeelden. Uit de verplichting om het goed te beheren als een goede huisvader, volgt de verplichting voor de vruchtgebruiker om het goed in stand te houden. De vruchtgebruiker zal alle handelingen moeten stellen om te vermijden dat het goed vermindert in waarde, dat er schade aan berokkend wordt of dat het goed verloren gaat. De verplichting om het goed te bewaren houdt in principe in dat het goed niet vervreemd mag worden en dat de vruchtgebruiker er niet over mag beschikken. Persoonlijk acht ik dat vervreemdings- of beschikkingshandelingen wel toegelaten moeten worden, als ze gesteld worden als gevolg 91 H. DE PAGE, Traité, R. DEKKERS en E. DIRIX, Handboek burgerlijk recht, R. DEKKERS en E. DIRIX, Handboek burgerlijk recht,