Spel en samenspel met voorwerpen. Gevoel voor omgangsvormen. Werken met baby's in een groep - S. Nossent

Transcriptie

1 stemmen ze hun groeiende vaardigheden in stemgebruik en beheersing van gezichtsspieren af op wat de ander aanbiedt. Glimlachen is ook een vaardigheid die al heel vroeg een sociale functie krijgt en voor volwassenen en kinderen zeer motiverend werkt om vooral door te gaan met het contact. Dit gaat goed! Dit is leuk!, zeker wanneer daarbij ook sprake is van oogcontact. Baby s die al wat levenservaringen hebben opgedaan en bepaalde verwachtingspatronen hebben opgebouwd, zijn over het algemeen ook zeer in voor grapjes en humor in het contact. Het gaat dan om spelletjes waarbij je de baby een beetje voor de gek houdt, zonder dat het eng of onveilig wordt. Je wijkt op een grappige manier af van een heel vertrouwd patroon en je kunt er samen om lachen: eigenlijk hoort het zo niet! Spel en samenspel met voorwerpen Wanneer de motorische vaardigheden van een baby groter worden en hij meer in staat is om voorwerpen te betasten, te pakken of te verplaatsen (vanaf een maand of drie, vier) verschuift de aandacht meer naar de wereld van de dingen, al blijft de wereld van de andere mensen erg belangrijk. De baby houdt goed in de gaten wat andere mensen doen: wat doe jij met een rammelaar, met een blokje? En ook: hoe kijk jij als hij zich met nieuw speelgoed of andere mensen bezighoudt? Vanaf ongeveer negen maanden speelt de wereld van de voorwerpen een steeds grotere rol in het contact met andere mensen: spelletjes zoals een voorwerp geven en ontvangen en verstopspelletjes met voorwerpen (eerst zichtbaar in een open doosje bijvoorbeeld, later verborgen achter een doekje) voeden tegelijk de verstandelijke en de sociale ontwikkeling. Baby s zijn dan in staat samen met een ander de aandacht te richten op een gebeurtenis of voorwerp en daarover met de ander te communiceren: Zag je dat! Die toren viel om! Daarnaast kan de baby steeds beter actief deelnemen aan rituelen bij binnenkomst en vertrek: even hallo zeggen met geluidjes en gebaren, elkaar aanraken of een kusje geven bij de ontmoeting en zwaaien bij het afscheid. Het worden markeringen in de sociale omgang die de baby goed herkent. Gevoel voor omgangsvormen In de eerste maanden al wordt een basis gelegd voor specifieke sociale gevoeligheden en sociale gewoontes hoe je met elkaar omgaat. Baby s maken al snel onderscheid tussen situaties waarin ze een volwassene moeten volgen en situaties waarin hun meer ruimte tot eigen initiatief 23

2 gelaten wordt. Ook heel jonge baby s van vier maanden hebben al specifieke verwachtingspatronen ontwikkeld op basis van hun ervaringen met hun moeder en vader. Daarmee komen ze binnen in het kinderdagverblijf. De baby s koppelen hun sociale verwachtingspatronen en gedragsrepertoire vaak aan de specifieke plekken waar ze zich bevinden. Op de commode laten ze ander gedrag zien dan in de box. In de wandelwagen gedragen ze zich anders dan op schoot. De baby s verwachten daarbij ook andere gedragingen en handelingen van de volwassenen. Het dagverblijf bestaat voor de baby grotendeels uit een aaneenschakeling van geheel nieuwe plekken! In hoofdstuk 3 bespreken we dat het tijdens de kennismakingsperiode in het dagverblijf heel lonend is om aan te sluiten bij de verwachtingspatronen die baby s al hebben gevormd over hoe hun dag eruitziet en hoe er voor hen gezorgd wordt. De kennismakingstijd is heel geschikt om vanuit die bekende patronen in kleine stapjes toe te groeien naar nieuwe gewoontes op het kinderdagverblijf. Ouders en pedagogisch medewerkers werken daarin nauw samen. De ouder laat op het kinderdagverblijf zien waaraan de baby gewend is. Tot nu toe zijn de motorische en de zintuiglijke ontwikkeling aan de orde geweest en hebben we het gehad over de mijlpalen in de ontwikkeling van zelfredzaamheid en de sociale ontwikkeling. En nog zijn er andere terreinen waarop baby s zich ontwikkelen, namelijk op het gebied van taal (begrip en stemgebruik), cognitie (denken en begrijpen) en persoon lijkheid. Taal, cognitie en persoonlijkheid Mondmotoriek Het lijkt allemaal niet spectaculair wat een baby presteert op het gebied van taal: wat pruttelen en brabbelen, op zijn best wat lettergrepen, meer komt er in de babytijd niet uit. Maar toch is er al heel wat gaande! Er is veel beheersing van spieren (van mond en tong) en stembanden voor nodig om heel gericht bepaalde klanken te produceren. Ook het moment van vocaliseren (geluid maken) is belangrijk in de communicatie. Baby s leren in reactie op het spreken van anderen zelf geluid terug te geven, en ze proberen daarbij ook te imiteren, zowel in tempo als in klank en intonatie. In het begin lukt dat niet zo één, twee, drie, maar door herhalingsspelletjes te spelen merk je al snel dat de baby zijn stemgeluid meer en meer onder 24

3 controle krijgt. Veel baby s oefenen en pruttelen graag tijden achter elkaar in het wilde weg, zo lijkt het, en zonder dat dit communicatief ingezet wordt. Daarbij is het van belang dat de baby het resultaat van zijn eigen producties kan horen (en het geluid niet verloren gaat in veel ruis en achtergrondmuziek). Het zijn verkenningen, zoals baby s ook hun handjes en voetjes kunnen ontdekken : door ernaar te kijken en tegelijk van alles te doen krijgen zij een indruk van hoe bepaalde bewegingen er van de buitenkant uitzien en hoe ze van binnenuit voelen. Zo is dat ook met klanken en geluiden: door te experimenteren met bewegingen van mond en tong, met ademhaling en door lucht wel of niet langs de stembanden te leiden, vergelijken baby s de uitkomsten (geproduceerde klanken) met wat ze doen (de bewegingen). Als je erop let zul je de ontwikkeling in klankproductie bij een baby kunnen volgen. Sommige klanken ontwikkelen zich eerder dan andere. Gaandeweg leren baby s klinkers en medeklinkers combineren. Zo ontstaan lettergrepen, die zij van puur plezier tijden achter elkaar kunnen herhalen. De nieuw verworven klanken worden, een tijdje later soms, ingezet in de communicatie. Ook leren baby s intonatiepatronen te herkennen en na te doen. Ze begrijpen bijvoorbeeld dat wanneer de stem van de pedagogisch medewerker omhooggaat zij een vraag stelt. Al weet de baby wellicht het antwoord niet direct: je ziet hem zoeken naar wat bedoeld wordt. Passieve taalkennis Qua taalbegrip schieten baby s vooruit! Baby s zijn hard bezig te proberen iets te maken van de woorden die in hun bijzijn gesproken worden. Ze herkennen liedjes en rijmpjes al heel snel. Eenvoudige vragen als Waar is het eendje? of Waar is mama? beantwoorden zij door te kijken naar het bedoelde voorwerp of de genoemde persoon. Door je manier van praten en vragen en door zelf verbanden te leggen met de dingen die je doet leren baby s al heel snel begrijpen wat er aan de hand is. Ze reageren op gesproken taal en ze doen wat je vraagt ( Mag ik dat blok van jou? zeg je met uitgestrekte hand) terwijl ze de precieze woordbetekenissen misschien nog niet kennen. Baby s maken veel op uit de context van de gesproken woorden. Het heeft zin om je eigen vragen of indrukken aan de baby voor te leggen en te kijken hoe hij reageert: Ben je boos? Je kijkt zo boos! of: Heb je verdriet? Je mag best huilen hoor! Ook op gebaren (zoals zwaaien of de armen uitstrekken om het kind op te pakken) reageren baby s met een passend antwoord: ze bewegen hun handje of steken de armpjes in de lucht als antwoord dat ze wel bij je 25

4 willen zijn. Hebben baby s op de groep interesse in gebaren dan loont het om een keer een cursus babygebaren te volgen. Het kan de communicatie met sommige kinderen vergemakkelijken en verdiepen en tot nu toe zijn geen nadelen voor de taalontwikkeling gevonden. Woorden met (herhalingen van) één klank gaan vervolgens gebaren en gedragspatronen begeleiden: dada voor zwaaien en mama voor oppakken. Daarmee zijn de eerste stapjes naar actief taalgebruik gezet. Puzzels en logica Taal stelt cognitieve eisen: begrijpen dat woorden ergens over gaan en dat je met woorden verwijst naar dingen, naar gevoelens, naar mensen en gebeurtenissen. Dat zijn heel belangrijke cognitieve inzichten, die waarschijnlijk langzaam groeien tot het ineens begint te dagen: dat gele ding en de klanken eendje komen zo vaak samen voor dat ze wel met elkaar te maken zullen hebben. Begrip van hoe dingen werken, wat je ermee kunt doen (gooien, verstoppen, sabbelen) en wat niet (kneden, eten) verwijst naar de cognitieve ontwikkeling van baby s. Ook op dat gebied komen baby s ontdekkingen en uitdagingen tegen die hen bezighouden, de een wellicht meer dan de ander. De meeste baby s gaan in het laatste kwartaal van het eerste jaar op zoek naar een zichtbaar verborgen speeltje, onderzoeken welke dingen in een doosje passen en welke niet en wat er gebeurt als je met een stok tegen een bal aan tikt. Alle baby s leren een voorwerp over te pakken als ze iets anders interessants binnen handbereik hebben. Bij deze vaardigheden speelt steeds iets mee waar baby s over na moeten denken, en daarom reken je dat tot de cognitieve ontwikkeling. Persoonlijke voorkeuren en talenten Ten slotte stippen we hier de persoonlijkheidsontwikkeling aan. Iedere baby blinkt uit in andere vaardigheden, talenten of inzichten. De manier waarop baby s zich laten zien en van zich laten horen en waarop ze met speelgoed of met andere mensen omgaan, zegt iets over de persoon waar je mee te maken hebt. Ieder kind heeft vanaf zijn geboorte een aantal talenten en speciale kenmerken. Je kunt dit het temperament of de aard van het kind noemen. Dit maakt dat baby s zich verschillend gedragen. Je ziet dat bijvoorbeeld aan de manier van ademhalen: rustig of onrustig, diep of oppervlakkig. Ook aan (de manier van) het huilen kun je vaak iets van het temperament aflezen: klinkt het ongeduldig, krachtig, zielig of kermend? Maar ook aan gewoon gezellig gedrag kun je zien wat voor 26

5 vlees je in de kuip hebt. De ene baby zit graag op je schoot, leunt vol overgave tegen je aan, speelt sociale spelletjes, aait je zachtjes over je arm en kijkt je uitdagend aan: Zullen we pret maken? De ander kruipt als een dravend paardje in de wei, haalt geregeld stunts uit of klautert overal in en op. Weer een ander kun je geen groter plezier doen dan hem lekker lang aan zijn fles te laten sabbelen en hij geniet met volle teugen van het zuigen aan zijn speen en droomt af en toe lekker weg terwijl hij voor zich uit ligt te staren. Ook baby s hebben hun specifieke talenten en gevoeligheden, speciale belangstelling en voorkeuren, bijvoorbeeld voor taalgebruik en -spelletjes, voor puzzels en denkspelletjes of juist voor sociale interacties en specifieke kenmerken van andere kinderen en volwassenen. Baby s zijn al hele persoonlijkheden: ze zijn ieder op hun eigen manier in de wereld. Het is spannend en kan veel voldoening geven om bij iedere baby die je ontmoet te achterhalen wat voor kind het is. Wat kan hij goed? Wat vindt zij leuk? Wat trekt haar aandacht? Pin je daarbij niet vast op de voorkeuren en talenten die je ontdekt hebt, want ook persoonlijkheid is iets wat zich ontwikkelt. Wat de baby toen leuk vond, daar kijkt hij een maand later niet meer naar om. De humor en het plezier van herkenning zijn groot als je een baby als persoon ontmoet en hij erkenning krijgt voor zijn unieke kwaliteiten. Tot slot In dit hoofdstuk hebben wij bewust niet te veel gemiddelde leeftijden genoemd waarop bepaalde ontwikkelingen zich voordoen. De variatie onder baby s is groot, en vaak gaat een (zogeheten) achterstand op het ene gebied samen met een voorsprong op een ander gebied. Wel zijn alle ontwikkelingen beschreven in de volgorde waarin ze (meestal) voorkomen in een westerse samenleving als de Nederlandse. Wat baby s leuk vinden in een bepaalde fase of waar ze goed in zijn in een bepaalde periode houdt hen veel bezig. En waar je mee bezig bent, dat ontwikkelt zich! In een volgende periode kan een kind een heel andere kant van de ontwikkeling ontdekken en zich met grote voortvarendheid storten op al het nieuwe dat daar nu weer te onderzoeken is. Het kan geen kwaad om baby s gevarieerd en op alle ontwikkelingsgebieden ruimte en gelegenheid te bieden om zich te ontwikkelen. Een baby die zich bijvoorbeeld probeert om te rollen kun je aanmoedigen, 27