Verbeteren van veilig gedrag op de werkvloer? Onderzoek naar kansen en belemmeringen

Transcriptie

1 Sessie E. Interventies Verbeteren van veilig gedrag op de werkvloer? Onderzoek naar kansen en belemmeringen Dr. Judith Kuiper, coördinator onderzoek, Stichting Consument en Veiligheid, Cees Meijer, Ingrid Vriend, Anita Almaši, Maryke Oor Samenvatting Met als doel het veiligheidsbewustzijn bij werkgevers en werknemers met betrekking tot het werken op hoogte in de jachtbouw industrie te verbeteren wordt een gedragsgerichte interventie ontwikkeld. Om deze interventie te laten aansluiten bij de praktijk is op branche niveau onderzoek uitgevoerd. Op basis van dit onderzoek naar motieven, beweegredenen, belemmerende en bevorderende factoren beschrijven we de uitgangspunten voor de interventie. 1. Inleiding Ongevallen zijn vermijdbaar. Helaas is dat nog steeds onvoldoende doorgedrongen in de veiligheidscultuur van bedrijven en in de mentaliteit van management en medewerkers. Ondanks alle technische en organisatorische verbeteringen van de afgelopen jaren blijven er teveel ongelukken gebeuren, de daling in het aantal arbeidsongevallen stabiliseert [1]. Gedrag is vaak de belangrijkste oorzaak, mensen blijven mensen en nemen onbewust of bewust risico s. In 2008 heeft het ministerie van SZW Consument en Veiligheid gevraagd de succesvolle aanpak die zij toepast bij preventie van ongevallen in de privésfeer geschikt te maken voor de preventie van ongevallen op de werkplek. Consument en Veiligheid is daarop gestart met de ontwikkeling van gedragsgerichte interventies, waarmee bedrijven in het MKB het veiligheidsbewustzijn op de werkvloer kunnen verbeteren. Op grond van de beschikbare kennis en data over oorzaken van ongevallen zijn in overleg met de opdrachtgever vier risico s geprioriteerd en voor elk risico is een branche geselecteerd. Om de gedragsgerichte communicatie goed te kunnen laten aansluiten op de praktijk is op brancheniveau en per risico een onderzoek uitgevoerd. De uitkomsten van dit onderzoek leveren informatie over het gedrag, determinanten, kansen en belemmeringen die een rol spelen en waarop de interventie zich moet gaan richten. Deze paper beschrijft het onderzoek in één van de doelgroepen, de jachtbouw industrie, met als risico vallen van hoogte. 1.1 Doelstellingen Het doelgroeponderzoek richt zich op de volgende vragen: - op welke gedragingen zal de communicatie zich vooral moeten richten - de soort en aard van de determinanten die daarbij een rol spelen - wat zijn belemmerende factoren en in hoeverre zijn die veranderbaar - wat zijn kansen op succes om het veiligheidsgedrag te verbeteren. 2. Methoden Een planmatige, systematische en gefundeerde opzet en evaluatie van interventies draagt bij aan het ontwikkelen van een effectieve interventie van een hogere kwaliteit [2]. Hiermee wordt voorkomen dat aspecten vergeten worden en een interventie niet aansluit op de problematiek of op de beleving van de doelgroep. Deze planmatige aanpak is gebaseerd op het Intervention Mapping protocol [3]. Dit protocol bouwt voort op het plannings- en evaluatiemodel Precede-Procede van Green & Kreuter [4] en helpt bij het systematisch ontwikkelen van interventies. Om een effectieve interventie te kunnen ontwikkelen moeten we eerst helder in kaart brengen wat het aan te pakken veiligheidsprobleem is (stap 1), welke gedrags- en omgevingsfactoren daarbij een rol spelen en welke determinanten deze factoren aansturen (stap 2), en hoe we deze determinanten het beste kunnen veranderen (stap 3). De informatie verkregen in de eerste drie stappen wordt vervolgens in een creatief proces gebruikt voor de ontwikkeling van de gedragsgerichte interventies (stap 4), die worden volgens een implementatieplan geïntroduceerd in de (nieuwe) verbetertrajecten (stap 5). Met behulp van een procesevaluatie wordt het verloop van het hele traject gevolgd (stap 6). Het hier beschreven doelgroep onderzoek bestrijkt de eerste twee stappen.

2 Figuur 1 Planmatige opzet bij het ontwikkelen van interventies 1. Verkenning 2. Analyse van gedrag en determinanten 3. Vertaling naar praktische gedragsveranderingstechnieken 4. Interventie ontwikkeling 5. Implementatie van de interventie 6. Evaluatie van de interventie 2.1 Onderzoekspopulatie De doelgroep zijn MKB bedrijven in de jachtbouwindustrie. Bij de Metaalunie, in de branchegroep Nederlandse Jachtbouw Industrie (NJI), zijn 160 (MKB) jachtbouwbedrijven aangesloten met circa 1300 werknemers. Door middel van een artikel in het vakblad van de NJI zijn deze bedrijven benaderd voor medewerking aan het doelgroeponderzoek. Aangezien dat niet leidde tot spontane aanmeldingen zijn daarna een aantal bedrijven persoonlijk benaderd. Hierbij is de aandacht gericht op bedrijven waarvan verwacht werd dat ze mee zouden willen werken vanwege hun positieve en actieve houding ten opzichte van arbeidsomstandigheden. In verband met de praktische uitvoerbaarheid zijn voornamelijk bedrijven uit één geografische regio benaderd. Acht bedrijven hebben hun medewerking toegezegd (zie tabel 1). Stap 1. Verkenning In de eerste verkennende fase van het onderzoek zijn de doelgroep, het veiligheidsrisico en randvoorwaarden in kaart gebracht. Dit is gedaan op basis van analyses van ongevalgegevens, desk research (literatuur, internet) en gesprekken met vertegenwoordigers van de branche en bedrijven Stap 2. Analyse van gedrag en determinanten Om na te gaan welk gedrag en welke determinanten een rol spelen bij het veiligheidsprobleem zijn verschillende onderzoeken gedaan. Allereerst is een theoretisch kader opgesteld op basis van concepten uit bestaande gedragsverklaringsmodellen. Theoretisch kader Bij het achterhalen van de achterliggende gedragsoorzaken en beïnvloedbare determinanten voor veilig gedrag op de werkvloer maken we gebruik van theoretische veronderstellingen die gebaseerd zijn op het Health Belief Model en het ASE model. De centrale gedachte van het Health Belief Model [5] is dat het besluit van mensen om bepaald veilig gedrag te vertonen wordt bepaald door de risicoperceptie (waargenomen kans om te vallen en de waargenomen ernst van de consequenties van een val), en de evaluatie van het aanbevolen gedrag (waargenomen voordelen versus waargenomen barrières). Ook als mensen geloven dat veilig gedrag meer voordelen dan nadelen heeft en het een groot risico betreft, hebben zij vaak nog een duwtje in de rug (cue to action) nodig om daadwerkelijk veilig te gaan en blijven werken. Het ASE (Attitude, Sociale invloed en Eigen effectiviteitverwachting) model [6] stelt dat gedrag verklaard wordt vanuit de intentie om dat gedrag te vertonen, de intentie wordt op haar beurt verklaard door de determinanten attitude, sociale invloed en eigen effectiviteitsverwachting.

3 Of de overgang van intentie naar gedrag wordt gemaakt, hangt onder andere samen met de vaardigheden die een persoon heeft en de barrières die hij ervaart om het gedrag uit te voeren. Kanttekening bij deze modellen is dat ze ervan uitgaan dat gedrag rationeel is terwijl dat vaak niet zo is, intentie leidt niet makkelijk tot gedrag, mensen kunnen voor- en nadelen benoemen, maar hoe ze zich erbij voelen (affect) speelt uiteindelijk een belangrijke rol bij gedrag. Emotionele factoren kunnen ondergebracht worden onder de determinant attitude. Omgevingsdeterminanten als fysieke omgeving, economische en politieke omgeving zijn ook van invloed op het veiligheidsgedrag van werknemers. Omdat de te ontwikkelen interventie zich richt op gedrag nemen we deze determinanten mee als randvoorwaarden. Tabel 2 Relevante determinanten in het doelgroeponderzoek Domein Fysieke omgeving Sociale omgeving Persoonlijk Determinant wet- en regelgeving omvang en aard van het bedrijf beschikbaarheid (veiligheids)materiaal sociale invloed veiligheidscultuur risicoperceptie veiligheidsbewustzijn attitude eigen effectiviteitsverwachting belemmerende factoren bevorderende factoren Kwalitatieve dataverzameling Om opvattingen en standpunten over het te veranderen veiligheidsgedrag, achterliggende motivaties en belemmeringen en bevorderende factoren in kaart te brengen zijn individuele interviews gehouden met directeuren en/of leidinggevenden in jachtbouwbedrijven. Deze interviews zijn afgenomen bij zeven van de acht deelnemende jachtbouw bedrijven, één bedrijf wilde hieraan niet meewerken (zie tabel 3). Vervolgens zijn opvattingen en standpunten van werknemers onderzocht door middel van een focusgroepgesprek. Focusgroepgesprekken geven de gelegenheid te discussiëren over het te veranderen veiligheidsgedrag: welke factoren spelen een rol (omgeving, gedrag), wat zijn bevorderende en belemmerende factoren en welke maatregelen (kunnen) genomen worden om het gedrag te beïnvloeden. De werving van werknemers hiervoor verliep moeizaam, daarom is ervoor gekozen het gesprek te voeren in een kleinere groep dan de van te voren bedachte groepsgrootte van acht werknemers. Het focusgroepgesprek is gehouden met vijf werknemers van drie jachtbouw bedrijven (zie tabel 3). Kwantitatieve dataverzameling Door middel van een schriftelijk vragenlijstonderzoek zijn de resultaten van de het kwalitatieve onderzoek kwantitatief getoetst. Naast achtergrond kenmerken als leeftijd, geslacht, werkervaring en functie zijn vragen gesteld over het waargenomen belang van veiligheidsmaatregelen, determinanten van veiligheidgedrag, bevorderende en belemmerende factoren. Het is een korte, niet gevalideerde vragenlijst. De deelnemende bedrijven zorgden voor verspreiding onder de productiewerknemers. Eén bedrijf wilde de vragenlijsten niet verspreiden vanwege drukte. De totale respons bedroeg 33% (100 vragenlijsten), zie tabel 3. Ruim de helft van de respondenten is werkzaam bij één van de drie (grotere) bedrijven waar luxe jachten worden gebouwd/gerenoveerd/onderhouden. Tabel 3 Kenmerken deelnemers doelgroeponderzoek jachtbouwindustrie Kenmerken bedrijf Soort bedrijf Aantal productie Kwalitatief onderzoek Individueel gesprek met: Focusgroepgespr met: Kwantitatief onderzoek Respons vragenlijst

4 Grote (zeil)jachten Bouw luxe grote zeiljachten 45 Bouw (luxe) grote zeiljachten, refit en reparatie van jachten/schepen 42 medewerkers* n (%) 1 bedrijfsleider 1 preventiemedewerker 1 directeur 1 projectleider 1 dekmonteur 1 install. technicus 17 (38%) 1 projectleider 1 begeleider werkvloer 7 (17%) Bouw luxe grote zeiljachten hoofd P&O 1 projectleider 40 (40%)** Motorjachten Bouw en renovatie motorjachten 21 1 directeur 7 (33%) Bouw, onderhoud, renovatie motorjachten 12 9 (75%) Bouw motorjachten (en bouwpakketten) 10 1 directeur 0 (0%) Overige Jachtschilder 67 1 projectmanager 19 (28%) Bouw en renovatie klassieke jachten 4 1 eigenaar 1 (25%) TOTAAL (33%) * productiemedewerkers in eigen dienst ** bij dit bedrijf zijn 100 vragenlijsten uitgezet 3. Resultaten 3.1 Probleemverkenning Kenmerken van de doelgroep De doelgroep bestaat uit jachtbouw bedrijven die zich bezig houden met het (af)bouwen van casco s, het bouwen van complete jachten en/of het verrichten van reparatie werkzaamheden. Het gaat om zowel zeiljachten als motorjachten. Er wordt veel op hoogte gewerkt: op steigers of stellingen, op een bordes, vanuit een hoogwerker of op het dek van een jacht. Daarnaast zijn er vaak gaten en openingen in de werkvloer. In principe werken alle productiemedewerkers wel eens op hoogte. Het gaat hier om o.a. installateurs/monteurs, timmerlieden, schilders, metaalbewerkers/lassers, voormannen etc. Dit zijn meestal gespecialiseerde vakmensen. Kenmerkend is ook het grote aantal onderaannemers. In de meeste gevallen is het werk niet standaard, elk jacht is weer anders, en de omstandigheden wisselen. Wetgeving en veiligheidsmaatregelen Voor werkgevers gelden algemene verplichtingen om het risico op valgevaar te verminderen, zoals het zorgen voor een actuele en getoetste RI&E en een plan van aanpak. Verder moet doeltreffende voorlichting gegeven worden en moet erop toegezien worden dat veiligheidsvoorzieningen in stand worden gehouden en dat de persoonlijke beschermingsmiddelen tegen valgevaar gebruikt worden. De Arbeidsinspectie heeft in 2008 een brochure met de voornaamste arbeidsrisico s in de scheepsbouw en -reparatie en de wettelijke regels waaraan bedrijven moeten voldoen toegestuurd aan alle bedrijven in deze sector [7]. Ongevallen in de scheepsbouw en reparatie. Er zijn geen ongevalgegevens specifiek voor de jachtbouw branche beschikbaar. Ter indicatie van het voorkomen van valongevallen in de jachtbouw is gekeken naar cijfers die betrekking hebben op de gehele sector scheepsbouw- en reparatie (BIK code 351). In de sector scheepsbouw en reparatie zijn in de periode 1998 feb ongevallen gemeld en onderzocht door de Arbeidsinspectie (GISAI), dit komt neer op gemiddeld circa 30 slachtoffers per jaar [8]. Het grootste deel van de ongevallen (31%) betreft een val van hoogte (zie tabel 4).

5 Tabel 4 Ongevallen scheepsbouw en reparatie (GISAI, 1998-feb 2004) Type Ongeval Aantal % Val van hoogte 53 31% Val van hoogte (werk)vloer/platform/verdieping 19 11% Val van hoogte - steiger 15 9% Val van hoogte ladders 8 5% Val van hoogte onbeschermd overig (object niet bedoeld om op te klimmen) 5 3% Val van hoogte gat in de grond 3 2% Val van hoogte beweegbaar platform 3 2% Overig % Uit analyses van de bovengenoemde valongevallen komen de volgende belangrijkste oorzaken naar voren [6]: - randbeveiliging is niet altijd deugdelijk (afwezig, verwijderd of niet afdoende) - medewerker kan zijn evenwicht verliezen door uitglijden, onwel worden etc - de werkvloeren/steigers zijn niet in goede staat of niet geschikt voor de belasting - er wordt buiten de randbeveiliging om gewerkt - adequate persoonlijke valbescherming wordt niet altijd gedragen terwijl dit wel noodzakelijk is 3.2 Gedragsdeterminanten van veilig werken op hoogte in de jachtbouw Kenmerken van het gedrag Uit het kwalitatief onderzoek komt naar voren dat het risico van vallen van hoogte per bedrijf verschilt, ook zijn er individuele verschillen tussen werknemers met betrekking tot het nemen van veiligheidsmaatregelen of gebruik van de juiste veiligheidsmiddelen. Onveilig gedrag dat met name wordt genoemd is: - niet afdekken van gaten in werkvloeren - weghalen of omzeilen van randbeveiliging - niet alert op gaten / slecht zicht op gaten tijdens het werk - niet gebruik van juiste arbeidsmiddel (bijv trapje in plaats van bordes) Het overall beeld dat naar voren komt is echter dat het vooral gaat om de algemene houding en gedrag van werknemers ten opzichte van veiligheid; men is niet voldoende alert op risico s en de eigen verantwoordelijkheid voor veiligheid zou onvoldoende worden onderkend. Determinanten van het gedrag In tabel 5 is per determinant een samenvatting gegeven van de opvattingen en standpunten van respectievelijk directeuren/leidinggevenden, werknemers in de focusgroep en werknemers in het vragenlijstonderzoek.

6 Tabel 5. Resultaten van het doelgroeponderzoek: samenvatting van standpunten en opvattingen per determinant Determinant Directeur / leidinggevende (n=9) Focusgroep werknemers (n=5) Vragenlijstonderzoek (n=100) Risicoperceptie Algemene indruk is dat werknemers het risico op vallen en de ernst van de gevolgen realistisch inschatten, maar er zijn individuele verschillen; sommigen onderschatten het. Kans wordt op 10-15% geschat. Ernst: zelfs van een val van een halve meter kan je zwaar gewond raken (want de ondergrond is vaak niet leeg) 56% is het ermee eens dat de kans op een val in zijn werk groot is, en dat de gevolgen ernstig kunnen zijn (55%). Werknemers die een ongeval hebben meegemaakt en werknemers die praktisch altijd op hoogte werken schatten het risico hoger degene die dat niet hebben of die minder vaak op hoogte werken. Veiligheidsbewustzijn Attitude Meeste zijn van mening dat werknemers over het algemeen veiligheidsbewust zijn, hoewel er wel individuele verschillen zijn. O.a. aard van het werk speelt hierbij een rol; daar waar secuur gewerkt moet worden is men ook meer bewust, bij het ruwere buitenwerk en cascobouwen wordt ook minder stilgestaan bij risico s. Op één bedrijf na wordt gezegd dat werknemers in principe een positieve attitude hebben tav veilig werken, een enkeling uitgezonderd. Uitvoerende werknemers moeten soms worden teruggefloten (denken meer aan uitvoering werk dan veiligheid). Verschillen tussen werknemers: - Jongeren soms roekelozer dan ouderen Attitude t.o.v. veiligheid is in principe positief, maar vaak is het goed uitvoeren van het werk(proces) belangrijker. 80% geeft aan zoveel ervaring te hebben dat ze de gevaren op het werk goed kunnen inschatten, 92% houdt er bij werken op hoogte altijd rekening mee dat hij kan vallen. 67% is het eens met de stelling als ik niet veilig kan werken werk ik niet, 96% vindt veilig werken belangrijker dan snel werken. Veilig werken geeft 96% een prettig gevoel, en 72% maakt zich zorgen dat hem iets overkomt als hij de veiligheidsregels niet naleeft. 21% heeft niet de intentie zich altijd aan de veiligheidsregels te houden, en 15% van de respondenten geeft aan al die veiligheidsregels onzin te vinden en prima op zichzelf te kunnen letten.

7 Determinant Directeur / leidinggevende (n=9) Focusgroep werknemers (n=5) Vragenlijstonderzoek (n=100) Sociale invloed / veiligheidscultuur Eigen effectiviteitverwachting Deelnemende bedrijven hebben aandacht voor veiligheid; management is betrokken bij veiligheid en er zijn regels en procedures voor veilig werken opgesteld en werknemers worden hierover geïnformeerd. In sommige bedrijven (met name de grotere) is veiligheid een (vast) onderwerp tijdens projectoverleg en worden aparte bijeenkomsten georganiseerd over veiligheid. Aanspreek cultuur verschilt; bijna overal is het wel gangbaar dat leidinggevenden/voormannen werknemers aanspreken op onveilig gedrag. Bij werknemers onderling is dit niet overal even aanwezig, dit verschilt ook tussen afdelingen. Echt onveilige situaties worden wel altijd gemeld. Bij sommige bedrijven worden werknemers die blijven weigeren veiligheidsmaatregelen te nemen gestraft / geschorst. Werknemers willen geen betweter gevonden worden; collega s aanspreken gebeurt soms rechtstreeks, maar liever via productieleider. Hangt ook samen met ernst van het risico; bij direct gevaar wordt wel iets gedaan, anders is t meer moet ie zelf maar weten. 10% is het eens met de stelling als mijn collega zonder valbeveiliging op hoogte werkt doe ik het ook. Het bedrijf geeft duidelijke instructies over veilig werken op hoogte (79%), het is gebruikelijk elkaar aan te spreken bij onveilig gedrag (89%) en de baas spreekt mensen aan op onveilig werken (86%). Onveilig werken wordt bestraft volgens 27% en veilig werken wordt in het bedrijf beloond volgens 19%. 64% geeft aan dat veilig werken de eigen verantwoordelijkheid van werknemers is. Onveilige situaties worden altijd gemeld volgens 62% % lukt het niet altijd de veiligheidsregels na te leven.

8 Determinant Directeur / leidinggevende (n=9) Focusgroep werknemers (n=5) Vragenlijstonderzoek (n=100) Belemmeringen Volgens de geïnterviewde leidinggevenden zijn gebrek aan alertheid, gewoontegedrag, belemmering bij het uitvoeren van het werk en even snel iets willen doen belangrijke redenen voor het wel of niet vertonen van veilig gedrag. Werknemers in de jachtbouw zijn vaak zeer betrokken bij hun werk (ze zijn trots op het schip dat ze bouwen en doen daar zeer hun best voor), dit leidt er soms toe dat men de uitvoering van het werk stelt boven de veiligheid. Werknemers zien als belangrijkste redenen het even snel iets willen doen, werkdruk en gemakzucht. Deze vinden ze tevens het meest realiseerbaar om te verbeteren. Zie overzicht hieronder * 40% is het ermee eens dat het teveel tijd kost altijd een veiligheidsgordel dragen als dat nodig is zijn, 33% geeft aan dat er niet altijd een veiligheidsgordel beschikbaar is als hij die nodig heeft. Goede steigers zij niet altijd beschikbaar (32%). 50% haalt randbeveiliging weleens weg of werkt buiten de randbeveiliging omdat dat teveel hindert in het werk. Goede randbeveiliging is niet altijd aanwezig (41%). 30% dekt niet altijd alle gaten af omdat dat teveel zou hinderen bij het werk, 21% geeft aan dat er niet altijd voldoende materiaal aanwezig is om gaten af te dekken. 49% zegt minder werk te kunnen verzetten als hij op veiligheid moet letten. Bevorderende factoren De uitstraling van het bedrijf en zichtbare betrokkenheid van het management bevorderend werken. Belangrijke rol speelt ook of het bedrijf de capaciteit en financiële middelen heeft/beschikbaar stelt om de goede materialen te kunnen aanschaffen en de projecten voldoende ruim in te plannen Veiligheidsmaatregelen makkelijk en comfortabel maken (bijv. veiligheidsschoenen en oordoppen aanpassen aan persoon). Betrokkenheid leiding: zowel luisteren naar de werkvloer, als waar nodig naleven maatregelen extra stimuleren. Aandacht vanuit het bedrijf is belangrijk, met name betrokkenheid van de leiding (94%) en het goede voorbeeld van de leiding (96%) werkt volgens hen goed of heel goed, zo ook controle op het naleven van veiligheidsregels (99%) en het melden van onveilige situaties (96%). Ook het regelmatig bespreken van veiligheid, onderlinge controle en feedback vanuit het bedrijf werkt goed.

9 Determinant Directeur / leidinggevende (n=9) Focusgroep werknemers (n=5) Vragenlijstonderzoek (n=100) Cue to action: wat kan gedaan worden om veilig gedrag te stimuleren Verbeteren van veiligheidsgedrag gaat langzaam, het is noodzakelijk herhaald aandacht te blijven besteden aan veiligheid. Er is op die manier de afgelopen jaren al wel veel verbetering opgetreden bij de meeste bedrijven. De interventie zou zich moeten richten op het vergroten van de eigen verantwoordelijkheid van medewerkers, het zelf alert zijn op risico s en het belang inzien van maatregelen (i.p.v. het zien als een verplichting). Ook werd als mogelijke boodschap voor een campagne genoemd neem de tijd. Wisselende meningen, genoemd worden: Shockeren, confronteren met ernstige gevolgen van ongevallen (niet iedereen vindt dit) Geschikt/ongeschikt (spotje landmacht) Continu proces: vanuit bedrijf moet er altijd iets liggen om veilig te kunnen werken, en werknemer moet dat doen. Het moet een automatisme worden Eigen verantwoordelijkheid werknemer Thuis erbij betrekken Moeilijkheden moeten als mogelijkheden worden gezien. Een brief naar huis te sturen werkt niet volgens 55%. Ook over het geven van informatie over veiligheidsrisico s in folders of posters zijn de meningen verdeeld, volgens 28% werkt dat niet. Hetzelfde geldt voor films waarin het goede voorbeeld wordt gegeven (23% meent dat dat niet werkt) en op een komische manier aandacht vragen voor veilig werken (38% zegt werkt niet ).

10 4. Conclusies 4.1 Uitgangspunten voor de gedragsgerichte campagne Gedragsdoel Uiteindelijk doel is dat werknemers in de jachtbouw op een veilige manier op hoogte werken, dat wil zeggen met het juiste materiaal werken en waar nodig veiligheidsmaatregelen nemen. Fysieke omgeving Het werk is niet standaard, elk jacht is anders en de omstandigheden wisselen. Dit impliceert dat te nemen veiligheidsmaatregelen per situatie moeten worden bepaald. Goede voorbereiding van het werk en eigen verantwoordelijkheid van werknemers zijn daarom van groot belang om een veilige werksituatie te creëren. Over het algemeen zijn materialen om veilig te werken beschikbaar of op aanvraag te verkrijgen, maar materialen zijn niet altijd direct bij de hand, werknemers moeten ze vaak zelf halen. Sociale omgeving De productiemedewerkers zijn vakspecialisten die betrokken zijn bij het product dat ze samen maken. Er wordt veel gewerkt met onderaannemers. Het management van de deelnemende bedrijven vindt veiligheid belangrijk en stimuleert veilig werken door het steeds meer te integreren in overleggen en werkvoorbereidingen. De aanspreek cultuur verschilt; bijna overal is het wel gangbaar dat leidinggevenden/voormannen werknemers aanspreken op onveilig gedrag, onderling bemoeit men zich niet veel met elkaar. Persoonlijke determinanten Gemiddeld genomen beseffen werknemers dat er valgevaar is en dat de gevolgen ernstig kunnen zijn. Ze staan positief tegenover het nemen van veiligheidsmaatregelen. Leidinggevenden vinden dat het veiligheidsbewustzijn zou kunnen verbeteren. In theorie vindt men veiligheid belangrijk, in de praktijk blijkt dat men de uitvoering van het werk meestal belangrijker vindt dan de veiligheid. Belemmerende factoren Leidinggevenden noemen vooral gebrek aan alertheid op risico s, gemakzucht en gewoontegedrag. Werknemers geven vooral aan dat het benodigde materiaal niet altijd beschikbaar is of dat het hindert bij de uitvoering van het werk. Bevorderende factoren Door zowel leidinggevenden als werknemers wordt betrokkenheid van het management als belangrijk genoemd, zij moet het goede voorbeeld geven, feedback en informatie geven, faciliteren en controleren. Daarnaast hebben leidinggevenden ervaren dat gedragsverandering kwestie van een lange adem is, dat herhaald aandacht besteden aan veiligheid nodig is. 5. Discussie Op basis van de verkregen informatie kan in de volgende fase van het traject bepaald worden wat de inhoud van de gedragsgerichte interventie moet zijn en welke voorlichtingsmethoden en technieken de gewenste verandering het best kan worden bereikt. Dit gebeurt op basis van ervaringen en informatie uit de literatuur en empirie. Vervolgens wordt in samenwerking met een creatief bureau de interventie ontwikkeld. In eerste instantie wordt de interventie uitgezet bij de acht bedrijven die meewerkten aan het onderzoek, in een later stadium in de hele branche. De selectie van deelnemende bedrijven was vooral pragmatisch, deze bedrijven waren al vrij actief op het gebied van veiligheid en wilden meewerken. In die zin zijn de resultaten wellicht niet helemaal representatief. Echter, doordat bewust gevraagd is naar ervaringen met betrekking tot belemmerende en bevorderende factoren kan ook geprofiteerd worden van het feit dat deze bedrijven koplopers zijn op het gebied van veiligheid. De bevindingen van dit doelgroeponderzoek sluiten aan bij die van pilotstudies in het MKB naar de bruikbaarheid van kennis uit de veiligheidsverbetertrajecten die binnen het Programma Versterking Arbeidsveiligheid (Ministerie van SZW) zijn uitgevoerd bij grote bedrijven [9]. Hieruit bleek onder andere dat bij MKB bedrijven de eigen verantwoordelijkheid en zelfdiscipline van werknemers essentieel is.

11 Met name betrokkenheid van leidinggevende, zichtbaar communiceren en leren van elkaar zijn ook op het MKB van toepassing. Literatuur 1. Jettinghoff K., Bloemhoff A., Stam C., Ybema J.F., Venema A., Schoots W Monitor arbeidsongevallen in Nederland TNO Kwaliteit van Leven. Hoofddorp. 2. Brug J., Van Assema P. & Lechner L Gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering. Een planmatige aanpak. Van Gorcum, Assen. 3. Bartolomew L.K., Parcel G.S., Kok G., Gottlieb N.H Planning health promotion programs. An Intervention Mapping Approach. Second Edition. John Wily & Sons. San Francisco. 4. Green L.W., & Kreuter M.W Health program planning: an educational and ecological approach. McGraw-Hill. New York. 5. Janz N.K., Becker H.M The Health Belief Model; a decade later. Health Education Quarterly De Vries H Determinanten van gedrag. V. in Damoiseaux V., Van der Molen H.T., Kok G.J. (red.) Gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering. Van Gorcum. Assen. pp Arbeidsinspectie Arbeidsrisico s in de scheepsbouw en reparatie. Arbeidsinspectie. Den Haag. 8. Mud M Storybuilder information sheet. Ongevallenanalyse Scheepsbouw en reparatie. Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Den Haag. 9. Tomeij R., Van Guldener V., Van den Ende B., Willems M (Presentatie) Samenwerken aan een veiliger MKB. Workshop Veiligheidsfestival 13 maart 2008.