Electieve colonoperaties volgens een sneltraject -programma
|
|
- Adam Wouters
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 capita selecta Electieve colonoperaties volgens een sneltraject -programma J.Wind, J.Maessen, S.W.Polle, W.A.Bemelman, M.F.von Meyenfeldt en C.H.C.Dejong* Bij sneltrajectoperatieprogramma s combineert men in een intensieve multidisciplinaire aanpak diverse perioperatieve componenten met als doel: behouden van preoperatieve lichaamssamenstelling en orgaanfuncties en actief stimuleren van functieherstel. Dergelijke programma s worden reeds voor een aantal operaties gebruikt. Sneltrajectcolonchirurgie behelst uitgebreide voorlichting, adequate voeding preoperatief met vermijden van langdurig nuchter zijn, minimaal invasieve operaties en anesthesie, het vermijden van drains en maagsondes, adequate perioperatieve pijnstilling met hoge thoracale epidurale anesthesie, snelle mobilisatie, snelle hervatting van de voedselinname en medicamenteuze ondersteuning met prokinetica en laxantia. Uit een systematische review blijkt dat dit programma het herstel van de patiënt bespoedigt en daardoor de primaire en de totale opnameduur verkort. Ned Tijdschr Geneeskd. 2006;150: De afgelopen decennia is om uiteenlopende redenen een tendens ontstaan om te streven naar een steeds kortere ziekenhuisopname voor diverse chirurgische ingrepen, waaronder colorectale operaties. Enerzijds is er door toename van medische kennis en inzicht een beter begrip gekomen hoe het herstel van een patiënt na een operatie bespoedigd kan worden, terwijl anderzijds een economisch motief hieraan ten grondslag ligt. Bij deze bekorting van de opnameduur spelen niet alleen technische ontwikkelingen zoals introductie van minimaal invasieve (laparoscopische) operaties een belangrijke rol, maar ook de invoering van sneltrajectprogramma s, de zogenaamde fast track - of enhanced recovery after surgery (ERAS)-programma s. Deze combineren een aantal perioperatieve zorgcomponenten (tabel 1), met als doel behoud van preoperatieve lichaamssamenstelling en orgaanfuncties en het actief stimuleren van functieherstel, resulterend in sneller herstel, minder morbiditeit en verkorting van de klinische herstelfase Kehlet et al. ontwikkelden voor electieve colorectale operaties een sneltrajectprogramma om het postoperatieve herstel te bespoedigen en factoren die het ontslag belemmeren te vermijden. Hierbij valt te denken aan behoefte aan * Namens de Enhanced recovery after surgery (ERAS)- en de Laparoscopy and/or fast track multimodal management versus standard care (LAFA)-studiegroep, waarvan de leden aan het einde van dit artikel worden vermeld. Academisch Medisch Centrum/Universiteit van Amsterdam, afd. Chirurgie, locatie G , Postbus , 1100 DD Amsterdam. Hr.J.Wind en hr.s.w.polle, artsen-onderzoekers; hr.dr.w.a.bemelman, chirurg. Academisch Ziekenhuis Maastricht, afd. Chirurgie, Maastricht. Mw.J.Maessen, onderzoeksverpleegkundige en trialcoördinator; hr.prof. dr.m.f.von Meyenfeldt en hr.dr.c.h.c.dejong, chirurgen. Correspondentieadres: hr.dr.w.a.bemelman (w.a.bemelman@amc.uva.nl). pa renterale pijnstilling, intraveneuze vochttoediening bij on voldoende orale inname, bedlegerigheid, complicaties en gebrek aan opvang thuis. 1-6 In grote lijnen komt hun programma neer op goede voorlichting, adequate voeding preope ratief met vermijden van lange perioden van nuchter zijn, minimaal invasieve operaties en anesthesie, vermijden van drains en maagsondes, adequate postoperatieve pijnstilling met onder meer thoracale (hoge) epidurale anesthesie, snelle mobilisatie en snelle herstart van voedselinname en medicamenteuze ondersteuning met prokinetica en laxantia. Met een dergelijk programma reduceerden deze auteurs de mediane opnameduur voor electieve colonoperaties tot 3 dagen. 1-6 Hoewel veel chirurgen dergelijke componenten, zoals het snel verwijderen van de maagsonde en het achterwege laten van darmvoorbereiding, al toepassen buiten sneltrajectprogramma s, bestaat er in Europa aanzienlijke variatie in de mate waarin dat gebeurt Sneltrajectprogramma s zijn reeds toegepast bij onder meer electieve abdominale aortaoperaties, laparoscopische fundoplicaties en pulmonale lobectomieën In dit artikel belichten wij de verschillende sneltrajectcomponenten en geven wij een overzicht van de prospectieve gecontroleerde studies die zijn gepubliceerd over sneltrajectaanpak bij electieve segmentale colorectale resecties. sneltrajectcomponenten Preoperatief. De preoperatieve voorlichting bij het snelle traject is uitgebreider dan bij traditionele zorg. De patiënt wordt op de hoogte gebracht van de filosofie achter het sneltrajectprogramma, te weten vroege mobilisatie en dieethervatting om spierafbraak door immobilisatie en hongeren tegen te gaan. Dit alles is mogelijk door aangepaste, loco- 299
2 tabel 1. Voornaamste componenten van een sneltrajectoperatieprogramma preoperatief uitgebreid preoperatief voorlichten geen darmvoorbereiding toepassen geen premedicatie toedienen met koolhydraten verrijkte drinkvoeding geven tot 2 uur voor de ingreep perioperatief thoracale epidurale anesthesie toepassen kortwerkende anesthesiemiddelen gebruiken geen neus-maagsonde gebruiken minimaal invasief opereren normothermie nastreven intraveneuze toediening van vocht beperken postoperatief abdominale drain alleen zo nodig gebruiken misselijkheid en braken medicamenteus voorkómen urinekatheter snel verwijderen snel mobiliseren snel postoperatief voeden geen opiaten toedienen darmmotiliteit stimuleren met prokinetica en magnesiumoxide complicaties registreren regionale anesthesie. De patiënt wordt in dit gesprek gemotiveerd een actieve rol te spelen in het behalen van een aantal doelen wat betreft voeding en mobilisatie. Belangrijk is verder dat er vóór opname een ontslagplanning wordt gemaakt Patiënten in sneltrajectprogramma s krijgen geen darmvoorbereiding, maar enkel een klysma. In recente meta-analysen over de rol van darmvoorbereiding wordt duidelijk dat deze geen voordelen heeft Deze meta-analysen suggereren zelfs dat er meer naadlekkages optreden na darmvoorbereiding, met mogelijk ook meer wondinfecties, peritonitis en sterfte. Andere nadelen van darmvoorbereiding zijn een langere preoperatieve ziekenhuisopname, een inductie van de stressrespons en verstoring van de fysiologische darmmotiliteit en bacteriële flora. Er kunnen elektrolytstoornissen ontstaan en er kan dehydratie optreden. Behoudens de eigen medicatie wordt er bij het snelle traject geen premedicatie gegeven. Premedicatie, vaak in de vorm van een benzodiazepine, leidt ertoe dat de patiënt niet alleen pre- maar ook postoperatief versuft is, eventuele informatie slechter opneemt en minder mobiliseert. 26 Aangezien de patiënt op de dag van de operatie start met mobiliseren en drinken, is sedatie ongewenst. In Nederland is er consensus binnen de anesthesie om patiënten meer dan 4 uur voor de operatie nuchter te houden. In de praktijk betekent dit bij electieve ingrepen echter dat de patiënt al vanaf de avond voor de operatie nuchter wordt gehouden. Dit is onnodig, want helder vloeibaar drinken of koolhydraatverrijkte drinkvoeding is reeds na 90 minuten uit de maag verdwenen en er is daarna geen verhoogd risico op aspiratie Verder leidt preoperatief voeden tot 2 uur voor de ingreep met iso-osmolaire koolhydraatverrijkte vloeibare voeding tot minder preoperatieve dorst, honger, angst en glycogeendepletie. Postoperatief is er een verminderde insulineresistentie met minder kans op hyperglykemieën Perioperatief. Een belangrijke pijler van de anesthesiologische zorg is thoracale (hoge) epidurale anesthesie, die gestart wordt vóór de ingreep en tot 2 dagen na de operatie wordt gecontinueerd. Deze regionale anesthesie geeft optimale postoperatieve pijnstilling, waarbij mobiliseren mogelijk blijft. Ook worden afferente zenuwen uit het operatiegebied geblokkeerd, met hierdoor een reductie van de stressrespons, postoperatieve ileus en longcomplicaties Bij de narcose worden kortwerkende medicamenten gebruikt, waardoor patiënten sneller ontwaken, korter op de verkoeverkamer verblijven en eerder met het actieve herstel kunnen beginnen. Postoperatieve misselijkheid en braken worden medicamenteus behandeld. Het beperken van het toegangstrauma door gebruik van kleine incisies leidt tot een afname van de ontstekingsen stressrespons Een verdere afname kan mogelijk bereikt worden met laparoscopische operaties. Uit een meta-analyse naar de veiligheid en de effectiviteit van laparoscopische colorectale resecties bij maligne aandoeningen blijkt dat laparoscopie, vaak met traditionele zorg, gepaard gaat met minder morbiditeit, sneller herstel van gastrointestinale functies en een kortere opnameduur. 37 Anderen beschrijven echter geen verschil tussen laparoscopische en open resecties in een sneltrajectprogramma. 38 De incisies worden rondom geïnfiltreerd met een lokaal anestheticum, resulterend in minder wondpijn, waarbij infiltratie van het operatiegebied vóór de incisie postoperatieve pijn beter bestrijdt dan infiltratie tijdens het sluiten van de wond. Bij langdurige ingrepen is er risico op hypothermie. Tijdens opwarmen komen catecholaminen en cortisol vrij die de stressrespons versterken. Normothermie, gehandhaafd met bijvoorbeeld een verwarmende deken, is daarom belangrijk bij het reduceren van de stressrespons en het risico op complicaties en orgaandisfunctie. 14 Ook het warm houden van de patiënt gedurende de ingreep reduceert wondinfecties, bloedverlies, cardiale complicaties en discomfort Perioperatieve vochtbeperking ( ml/dag) vermindert het aantal postoperatieve complicaties en de duur van de postoperatieve ileus Daarbij hebben sneltrajectpatiënten minder vochtbehoefte door het vrij drinken tot 2 uur voor de ingreep en het achterwege laten van darmvoorbereiding. Door de epidurale anesthesie (vasodilatatie) 300
3 hebben zij gedurende de operatie meer kans op tensiedalingen, die bij voorkeur worden gecorrigeerd met vasopressoren om vochttoediening te beperken. 45 Uit 2 meta-analysen blijkt dat met een maagsonde geen van de beoogde doelen wordt bereikt Een maagsonde is hinderlijk voor de patiënt, belemmert uitbreiding van orale voeding en verlengt zo de postoperatieve ileus. Daarbij gaat het vroeg verwijderen van de maagsonde niet gepaard met meer complicaties, mogelijk is er zelfs een reductie in het vóórkomen van pneumonieën, atelectase en koorts. Dit betekent dat in de praktijk wel een maagsonde wordt geplaatst, die bij extubatie wordt verwijderd. Wanneer de patiënt misselijk is of overgeeft, wordt niet direct een maagsonde ingebracht, maar een anti-emeticum gegeven. Postoperatief. Postoperatieve immobilisatie leidt tot een toename van de insulineresistentie, verlies van spiermassa en kracht, verminderde longfunctie, weefselhypoxie en trombo-embolische complicaties Door het gebruik van abdominale drains is de patiënt beperkt in mobilisatie. Van drains is nooit aangetoond dat ze een positief effect hebben op het beloop of dat ze het aantal naadlekkages of andere complicaties reduceren Het gebruik van abdominale drains wordt daarom tot een minimum beperkt. Ook urinekatheters hebben een nadelige invloed op de mobilisatie. De urinekatheter dient daarom, na het staken van de thoracale epidurale anesthesie, zo snel mogelijk te worden verwijderd. 15 Bij het snelle traject geldt het adagium rust roest. Patiënten beginnen direct postoperatief met mobiliseren; het streven is dat de patiënt op de operatiedag 2 uur mobiliseert en de dagen erna tenminste 6 uur. Dit is voor een belangrijk deel mogelijk dankzij adequate thoracale epidurale pijnstilling en dankzij het motiveren van de patiënt om de dagelijkse doelen te halen. Snelle introductie en uitbreiding van orale voeding wordt door de meeste patiënten goed verdragen. De snelle hervatting van voedselinname heeft een propulsieve werking die resulteert in kortere postoperatieve ileus en kortere opnameduur. 50 Verder blijkt uit een meta-analyse dat het vroeg starten van (enterale kunst)voeding resulteert in minder infectieuze complicaties, kortere opnameduur en mogelijk ook minder naadlekkages. Gastro-intestinale bezwaren, in het bijzonder braken, werden wel vaker gerapporteerd bij het vroeg voeden. 51 Bij snelle orale uitbreiding is het van belang postoperatieve disfunctie van het maag-darmkanaal te voorkomen. Postoperatieve ileus ontstaat onder meer door een inhiberende reflex vanuit het operatiegebied. Hoge epidurale anesthesie blokkeert mogelijk deze reflex en remt zo het ontstaan van de postoperatieve ileus, dit in tegenstelling tot epidurale anesthesie op lumbaal niveau. Ook het systemische gebruik van opiaten wordt ontraden wegens het negatieve effect ervan op de darmmotiliteit en de sederende werking. Daarom krijgt de patiënt naast de epidurale pijnstilling paracetamol. Na het beëindigen van de epidurale analgesie wordt tijdelijk een NSAID gegeven Verder wordt overvulling vermeden en vindt er medicamenteuze ondersteuning plaats, onder meer in de vorm van prokinetica en magnesiumoxide. onderbouwing De relatieve bijdrage van de afzonderlijke componenten is onduidelijk. Voor een aantal componenten is, bij afzonderlijke toepassing binnen de traditionele zorg, aangetoond dat ze de morbiditeit reduceren of het herstel bespoedigen. Dit is het geval bij het weglaten van de maagsonde postoperatief, het achterwege laten van darmvoorbereiding, het toepassen van (hoge) epidurale anesthesie, de vochtbeperking perioperatief en de pre- en postoperatieve dieetmaatregelen. De implementatie van andere componenten berust op consensusinterpretatie van aanwijzingen afkomstig uit onderzoek of op gezond verstand. 15 Het sneltrajectprogramma ontleent zijn kracht waarschijnlijk gedeeltelijk aan het geprotocolleerd werken. De patiënt en het behandelend personeel weten precies welke doelen er dagelijks gesteld worden. Door de duidelijkheid wat betreft mobilisatie, dieetuitbreiding en pijnstilling, is er voor de patiënt die het schema kan doorlopen geen discussie. Verder is het van belang om patiënten gesuperviseerd met ontslag te laten gaan. Dit betekent dat patiënten uur na ontslag gebeld worden om te controleren of er geen problemen zijn. Het tijdstip van ontslag wordt bepaald op geleide van duidelijk gedefinieerde ontslagcriteria, zoals het verdragen van een normaal dieet zonder misselijkheid, de passage van flatus of feces, goede pijnstilling met uitsluitend oraal toegediende medicatie, mobilisatieniveau als preoperatief en acceptatie van de patiënt. Bij een ongecompliceerd beloop vindt het ontslag dan gemiddeld plaats tussen de 3e en de 6e dag postoperatief Er moet de mogelijkheid zijn om poliklinisch te interveniëren, bijvoorbeeld door het toedienen van vocht of medicatie in het geval van dehydratie of misselijkheid. Indien er bij de patiënt thuis ernstige complicaties ontstaan, zoals naadlekkage, moet heropname direct mogelijk zijn zonder omwegen via de Eerste Hulp of de huisarts, zodat er geen tijdverlies optreedt. Waarschijnlijk gaan sneltrajectprogramma s niet gepaard met een toegenomen belasting van de eerstelijnszorg. Patiënten worden minimaal in gelijke conditie ontslagen als voorheen bij traditionele zorg gebeurde. Daarnaast wordt de patiënt geïnstrueerd bij problemen en vragen contact te zoeken met het ziekenhuis. Wel wordt de eerstelijnszorg eerder betrokken bij de patiënt, er wordt namelijk voor opname een ontslagplanning gemaakt en daarbij wordt eventuele zorg die nodig kan zijn na ontslag (bijvoorbeeld thuiszorg) al geregeld. 301
4 Er zijn geen absolute contra-indicaties voor deelname aan sneltrajectprogramma s. Uiteraard kunnen er componenten komen te vervallen op grond van specifieke contraindicaties, zoals in het geval van een stollingsstoornis waarbij de epidurale anesthesie vervalt. Desalniettemin kunnen de overige componenten gewoon toegepast worden. Sneltrajectprogramma s zijn ook bij oudere patiënten met comorbiditeit haalbaar, met positieve resultaten Voor deze categorie patiënten zal het wel moeilijk blijken doelstellingen, zoals het aantal uur mobiliseren postoperatief, te halen. In die gevallen gaat het om het maximaal haalbare. Bij de implementatie van een sneltrajectprogramma moeten de uitkomsten geëvalueerd worden. Zo kan er gekeken worden of alle componenten goed uitgevoerd worden. Zo niet, dan kan men in de vorm van bijscholing of verandering van infrastructuur bijsturen tot het programma ingesleten is en zich ontwikkeld heeft tot standaardzorg. resultaten van sneltrajectprogramma s bij colonoperaties In Medline, EMBASE en de Cochrane Library zochten wij naar alle gerandomiseerde en klinische, gecontroleerde studies met een sneltrajectprogramma bij colonoperaties met een prospectieve interventiegroep. De zoekactie, de dataextractie en de kwaliteitsbeoordeling werden door twee onder zoekers (J.W. en S.W.P.), onafhankelijk van elkaar, verricht. De zoekactie leverde 39 publicaties op, waarvan er 34 geexcludeerd werden wegens dubbelpublicatie of inadequate rapportage. De 5 overige studies (publicatieperiode: ) betroffen 2 gerandomiseerde studies 7 8 en 3 klinische gecontroleerde studies (tabel 2). De sneltrajectprotocollen varieerden sterk qua aantal toegepaste componenten. Gemiddeld werden 7,6 (uitersten: 4-10) componenten toegepast; alleen direct mobiliseren en snel starten met orale voeding werden toegepast in alle studies. Preoperatief vloeibare voeding, geen darmvoorbereiding en geen premedicatie en vochtbeperking gedurende de operatie werden minder frequent toegepast. In het bijzonder waren de preoperatieve componenten minder goed vertegenwoordigd. De gemiddelde primaire opnameduur (zonder heropnamen) en de totale opnameduur (inclusief heropnamen binnen 30 dagen) zijn weergegeven in tabel 2. In 4 van de 5 studies ging sneltrajectbehandeling gepaard met een statistisch significant kortere primaire opnameduur De totale opnameduur werd in 3 studies beschreven en was in alle gevallen statistisch significant korter Er is wel gesuggereerd dat een kortere opnameduur leidt tot meer heropnamen, maar in de geïncludeerde studies was er geen opvallend verschil tussen sneltrajectbehandeling en traditionele zorg; het percentage heropname bedroeg respectievelijk 0-21 en In tabel 2 zijn eveneens de sterfte en de morbiditeit weergegeven. Behoudens in een studie waarin er statistisch significant minder morbiditeit bij het sneltrajectprogramma was, 2 waren er geen verschillen. tabel 2. Patiëntkarakteristieken, kwaliteit en resultaten van studies naar colonoperaties met een snel traject ( fast track ; FT) of traditionele zorg (TZ) 1e auteur; studie- aantal gemiddelde aantal (%) gemiddelde (mediane) aantal aantal kwaliteit jaar van opzet patiënten, leeftijd patiënten met opnameduur in dagen, FT; TZ patiënten (%) patiënten (%) van de publicatie FT; TZ in jaren, ASA I of II, met heropname, met morbiditeit, studie* FT; TZ FT; TZ 1e opname totaal FT; TZ FT; TZ Anderson; 7 RCT 14; 11 64; (93); 10 (91) 4 (3); 7 (7) 4 (3); 7 (7) 0 (0); 0 (0) 4 (29); 5 (45) Delaney; 8 RCT 31; 33 51; (61); 26 (79) 5; 6 5; 7 3 (10); 6 (18) 7 (23); 10 (30) Raue; 52 CCT 23; 29 63; (52); 21 (72) (4); (7) 1 (4); 2 (7) 4 (17); 7 (24) Bradshaw; 53 CCT 36; 36 63; 60 5; 6 1 (3); 1 (3) 3 (8); 4 (11) Basse; 2 CCT 130; ; (60); 100 (77) 3 (2); 10 (8) 6 (2); 13 (10) 27 (21); 16 (12) 33 (25); 72 (55) RCT = gerandomiseerde klinische trial; CCT = gecontroleerde klinische trial; ASA = American Society of Anesthesiologists. * De kwaliteitsbeoordeling kwam tot stand door voor de items randomisatie, consecutiviteit, adequate follow-up van tenminste 30 dagen, onafhankelijke datacollectie en gelijke groepen en behandeling een score te geven van 0 (nee of niet gerapporteerd) of 1 (ja), resulterend in een schaal van 0-5. p-waarde voor het verschil tussen FT- en TZ-groep: < 0,05. In deze publicatie werd alleen vermeld dat de patiënten niet in de klasse ASA IV vielen. Traditionele zorggroep retrospectief in een ander ziekenhuis verzameld. 302
5 conclusie Sneltrajectprogramma s zijn gericht op minder functieverlies, een sneller herstel met hierdoor een kortere opnameduur en snellere terugkeer naar het normale leven. Het gaat om intensieve, multidisciplinaire programma s, waarbij onder anderen chirurg, anesthesist, verpleegkundige, diëtist en fysiotherapeut nauw samenwerken. De beoordeling van de kosteneffectiviteit van deze programma s heeft twee kanten. Enerzijds worden de kosten voor de verzekeraar en de maatschappij gereduceerd door een kortere opnameduur en eerdere werkhervatting, terwijl anderzijds de kosten voor de ziekenhuizen stijgen: er wordt immers door het ziekenhuis geïnvesteerd in een programma dat leidt tot minder opnamedagen en dus tot een navenant lagere vergoeding door de verzekeraar. Om hiervoor te compenseren zou er een aangepast honorarium moeten komen voor sneltrajectprogramma s. Bij een eerder ontslag is het van belang dat patiënten minimaal in een even goede conditie het ziekenhuis verlaten als voorheen bij traditionele zorg gebeurde: de patiënt kan eerder naar huis omdat hij eerder beter is. Daarom moeten patiënten worden ontslagen aan de hand van duidelijk gedefinieerde ontslagcriteria en moet de mogelijkheid geschapen worden dat patiënten gemakkelijk contact kunnen opnemen met het ziekenhuis, mochten er thuis problemen optreden. Tenslotte resteren de vragen of en hoe dit soort evidencebased perioperatieve programma s breder geïmplementeerd kunnen worden in Nederland en wat de additionele rol is van laparoscopische colonoperaties. Leden van de LAFA-studiegroep zijn: Academisch Medisch Centrum, Amsterdam: W.A.Bemelman en J.F.M.Slors, chirurgen, K.Leendertse en J.Hofland, anesthesiologen, P.M.M.Bossuyt, epidemioloog, J.W.Fuhring, onderzoeksverpleegkundige, en J.Wind, arts-onderzoeker; Academisch Ziekenhuis Maastricht: W.van Gemert, C.H.C.Dejong en N.Bouvy, chirurgen; VU Medisch Centrum, Amsterdam: M.A.Cuesta en D.de Jong, chirurgen, en E.van Zalingen, anesthesioloog; Zaans Medisch Centrum, Zaandam: A.F.Engel, chirurg, E.I.de Stoppelaar, anesthesioloog; Sint Lucas Andreas Ziekenhuis, Amsterdam: W.F.van Tets en B.A.van Wagensveld, chirurgen, M.J.L.J.van den Elsen, anesthesioloog, en A.Swart, onderzoeksverpleegkundige; Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, Amsterdam: M.F. Gerhards en L.Th.de Wit, chirurgen, en M.A.M.Siepel, anesthesioloog. Leden van de ERAS-studiegroep zijn: Academisch Ziekenhuis Maastricht: J.Maessen, onderzoeksverpleegkundige, C.H.C.Dejong en M.F.von Meyenfeldt, chirurgen; Ersta Hospital, Karolinska Institutet, Stockholm, Zweden: J.Hausel, J.Nygren, M.Soop en O.Ljungqvist, chirurgen; Tromsø University Hospital, Tromsø, Noorwegen: K.Lassen en A.Revhaug, chirurgen; Royal Infirmary, Edinburgh, VK: K.C.H.Fearon, chirurg. D.J.Gouma, chirurg en hoofd afd. Heelkunde Academisch Medisch Centrum, gaf commentaar op eerdere versies van het manuscript. H.Willigers en E.Machiels, anesthesiologen, Academisch Ziekenhuis Maastricht, afd. Anesthesie, Maastricht, hielpen bij de initiële opzet van het ERASprogramma. Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: de ERASgroep werd tot medio 2005 financieel ondersteund door een unrestricted grant van Nutricia Healthcare. Aanvaard op 19 december 2005 Literatuur 1 Basse L, Hjort Jakobsen D, Billesbølle P, Werner M, Kehlet H. A clinical pathway to accelerate recovery after colonic resection. Ann Surg. 2000;232: Basse L, Thorbol JE, Lossl K, Kehlet H. Colonic surgery with accelerated rehabilitation or conventional care. Dis Colon Rectum. 2004; 47: Basse L, Raskov HH, Hjort Jakobsen D, Sonne E, Billesbølle P, Hendel HW, et al. Accelerated postoperative recovery programme after colonic resection improves physical performance, pulmonary function and body composition. Br J Surg. 2002;89: Kehlet H, Dahl JB. Anaesthesia, surgery, and challenges in postoperative recovery. Lancet. 2003;362: Kehlet H, Wilmore DW. Multimodal strategies to improve surgical outcome. Am J Surg. 2002;183: Hjort Jakobsen D, Sonne E, Basse L, Bisgaard T, Kehlet H. Convalescence after colonic resection with fast-track versus conventional care. Scand J Surg. 2004;93: Anderson AD, McNaught CE, MacFie J, Tring I, Barker P, Mitchell CJ. Randomized clinical trial of multimodal optimization and standard perioperative surgical care. Br J Surg. 2003;90: Delaney CP, Zutshi M, Senagore AJ, Remzi FH, Hammel J, Fazio VW. Prospective, randomized, controlled trial between a pathway of controlled rehabilitation with early ambulation and diet and traditional postoperative care after laparotomy and intestinal resection. Dis Colon Rectum. 2003;46: Delaney CP, Fazio VW, Senagore AJ, Robinson B, Halverson AL, Remzi FH. Fast track postoperative management protocol for patients with high co-morbidity undergoing complex abdominal and pelvic colorectal surgery. Br J Surg. 2001;88: Soop M, Carlson GL, Hopkinson J, Clarke S, Thorell A, Nygren J, et al. Randomized clinical trial of the effects of immediate enteral nutrition on metabolic responses to major colorectal surgery in an enhanced recovery protocol. Br J Surg. 2004;91: Fearon KC, Luff R. The nutritional management of surgical patients: enhanced recovery after surgery. Proc Nutr Soc. 2003;62: Nygren J, Hausel J, Kehlet H, Revhaug A, Lassen K, Dejong CH, et al. A comparison in five European Centres of case mix, clinical management and outcomes following either conventional or fast-track perioperative care in colorectal surgery. Clin Nutr. 2005;24: Lassen K, Hannemann P, Ljungqvist O, Fearon K, Dejong CH, von Meyenfeldt MF, et al. Patterns in current perioperative practice: survey of colorectal surgeons in five northern European countries. BMJ. 2005;330: Wilmore DW, Kehlet H. Management of patients in fast track surgery. BMJ. 2001;322: Fearon KC, Ljungqvist O, von Meyenfeldt M, Revhaug A, Dejong CH, Lassen K, et al. Enhanced recovery after surgery: a consensus review of clinical care for patients undergoing colonic resection. Clin Nutr. 2005;24: Tovar EA, Roethe RA, Weissig MD, Lloyd RE, Patel GR. One-day admission for lung lobectomy: an incidental result of a clinical pathway. Ann Thorac Surg. 1998:65; Trondsen E, Mjaland O, Raeder J, Buanes T. Day-case laparoscopic fundoplication for gastro-oesophageal reflux disease. Br J Surg. 2000; 87:
6 18 Podore PC, Throop EB. Infrarenal aortic surgery with a 3-day hospital stay: a report on success with a clinical pathway. J Vasc Surg. 1999; 29: Egbert LD, Battit GE, Welch CE, Bartlett MK. Reduction of postoperative pain by encouragement and instruction of patients: a study of doctor-patient rapport. N Engl J Med. 1964;270: Daltroy LH, Morlino CI, Eaton HM, Poss R, Liang MH. Preoperative education for total hip and knee replacement patients. Arthritis Care Res. 1998;11: Kiecolt-Glaser JK, Page GG, Marucha PT, MacCallum RC, Glaser R. Psychological influences on surgical recovery. Perspectives from psychoneuroimmunology. Am Psychol. 1998;53: Disbrow EA, Bennett HL, Owings JT. Effect of preoperative suggestion on postoperative gastrointestinal motility. West J Med. 1993;158: Guenaga KF, Matos D, Castro AA, Atallah AN, Wille-Jorgensen P. Mechanical bowel preparation for elective colorectal surgery [Cochrane review]. Cochrane Database Syst Rev. 2005;(1):CD Bucher P, Mermillod B, Gervaz P, Morel P. Mechanical bowel preparation for elective colorectal surgery: a meta-analysis. Arch Surg. 2004; 139: Slim K, Vicaut E, Panis Y, Chipponi J. Meta-analysis of randomized clinical trials of colorectal surgery with or without mechanical bowel preparation. Br J Surg. 2004;91: Caumo W, Hidalgo MP, Schmidt AP, Iwamoto CW, Adamatti LC, Bergmann J, et al. Effect of pre-operative anxiolysis on postoperative pain response in patients undergoing total abdominal hysterectomy. Anaesthesia. 2002;57: Ljungqvist O, Soreide E. Preoperative fasting. Br J Surg. 2003;90: Soop M, Nygren J, Myrenfors P, Thorell A, Ljungqvist O. Preoperative oral carbohydrate treatment attenuates immediate postoperative insulin resistance. Am J Physiol Endocrinol Metab. 2001;280:E Nygren J, Thorell A, Jacobsson H, Larsson S, Schnell PO, Hylen L, et al. Preoperative gastric emptying. Effects of anxiety and oral carbohydrate administration. Ann Surg. 1995;222: Jorgensen H, Wetterslev J, Moiniche S, Dahl JB. Epidural local anaesthetics versus opioid-based analgesic regimens on postoperative gastrointestinal paralysis, PONV and pain after abdominal surgery [Cochrane review]. Cochrane Database Syst Rev. 2000;(4):CD Rodgers A, Walker N, Schug S, McKee A, Kehlet H, Zundert A van, et al. Reduction of postoperative mortality and morbidity with epidural or spinal anaesthesia: results from overview of randomised trials. BMJ. 2000;321: Schwenk W, Muller JM. Was ist Fast-track -Chirurgie? Dtsch Med Wochenschr. 2005;130: Apfel CC, Korttila K, Abdalla M, Kerger H, Turan A, Vedder I, et al. A factorial trial of six interventions for the prevention of postoperative nausea and vomiting. N Engl J Med. 2004;350: Kehlet H. Surgical stress response: does endoscopic surgery confer an advantage? World J Surg. 1999;23: Shea JA, Berlin JA, Bachwich DR, Staroscik RN, Malet PF, McGuckin M, et al. Indications for and outcomes of cholecystectomy: a comparison of the pre and postlaparoscopic eras. Ann Surg. 1998;227: Brown SR, Goodfellow PJ, Adam IJ, Shorthouse AJ. A randomised controlled trial of transverse skin crease vs. vertical midline incision for right hemicolectomy. Tech Coloproctol. 2004;8: Abraham NS, Young JM, Solomon MJ. Meta-analysis of short-term outcomes after laparoscopic resection for colorectal cancer. Br J Surg. 2004;91: Basse L, Jakobsen DH, Bardram L, Billesbølle P, Lund C, Mogensen T, et al. Functional recovery after open versus laparoscopic colonic resection: a randomized, blinded study. Ann Surg. 2005;241: Dath D, Park AE. Randomized, controlled trial of bupivacaine injection to decrease pain after laparoscopic cholecystectomy. Can J Surg. 1999;42: Hannibal K, Galatius H, Hansen A, Obel E, Ejlersen E. Preoperative wound infiltration with bupivacaine reduces early and late opioid requirement after hysterectomy. Anesth Analg. 1996;83: Sessler DI. Complications and treatment of mild hypothermia. Anesthesiology. 2001;95: Sessler DI. Mild perioperative hypothermia. N Engl J Med. 1997;336: Lobo DN, Bostock KA, Neal KR, Perkins AC, Rowlands BJ, Allison SP. Effect of salt and water balance on recovery of gastrointestinal function after elective colonic resection: a randomised controlled trial. Lancet. 2002;359: Brandstrup B, Tonnesen H, Beier-Holgersen R, Hjortso E, Ording H, Lindorff-Larsen K, et al. Effects of intravenous fluid restriction on postoperative complications: comparison of two perioperative fluid regimens: a randomized assessor-blinded multicenter trial. Ann Surg. 2003;238: Holte K, Foss NB, Svensen C, Lund C, Madsen JL, Kehlet H. Epidural anesthesia, hypotension, and changes in intravascular volume. Anesthesiology. 2004;100: Nelson R, Edwards S, Tse B. Prophylactic nasogastric decompression after abdominal surgery [Cochrane review]. Cochrane Database Syst Rev. 2005;(1):CD Cheatham ML, Chapman WC, Key SP, Sawyers JL. A meta-analysis of selective versus routine nasogastric decompression after elective laparotomy. Ann Surg. 1995;221: Jesus EC, Karliczek A, Matos D, Castro AA, Atallah AN. Prophylactic anastomotic drainage for colorectal surgery [Cochrane review]. Cochrane Database Syst Rev. 2004;(4):CD Petrowsky H, Demartines N, Rousson V, Clavien PA. Evidence-based value of prophylactic drainage in gastrointestinal surgery: a systematic review and meta-analyses. Ann Surg. 2004;240: Stewart BT, Woods RJ, Collopy BT, Fink RJ, Mackay JR, Keck JO. Early feeding after elective open colorectal resections: a prospective randomized trial. Aust N Z J Surg. 1998;68: Lewis SJ, Egger M, Sylvester PA, Thomas S. Early enteral feeding versus nil by mouth after gastrointestinal surgery: systematic review and meta-analysis of controlled trials. BMJ. 2001;323: Raue W, Haase O, Junghans T, Scharfenberg M, Muller JM, Schwenk W. Fast-track multimodal rehabilitation program improves outcome after laparoscopic sigmoidectomy: a controlled prospective evaluation. Surg Endosc. 2004;18: Bradshaw BG, Liu SS, Thirlby RC. Standardized perioperative care protocols and reduced length of stay after colon surgery. J Am Coll Surg. 1998;186: DiFronzo LA, Yamin N, Patel K, O Connell TX. Benefits of early feeding and early hospital discharge in elderly patients undergoing open colon resection. J Am Coll Surg. 2003;197: Urbach DR, Baxter NN. Reducing variation in surgical care. BMJ. 2005;330: Abstract Elective colon surgery according to a fast-track programme In fast-track surgical programmes, a variety of perioperative elements are combined in an intensive multidisciplinary approach for the purpose of preserving the preoperative body composition and organ functions and actively stimulating functional recovery. Such programmes have already been introduced in several surgical procedures. The essence of fast-track colon surgery consists of extensive preoperative counselling, adequate preoperative nutrition with the avoidance of prolonged fasting, a minimum of invasive procedures and anaesthesia, no routine use of drains and nasogastric tubes, adequate perioperative analgesia encompassing high thoracic epidural anaesthesia, rapid mobilisation, rapid resumption of postoperative feeding, and medicinal support with prokinetics and laxatives. A systematic review shows that this programme accelerates recovery and hence shortens the primary and total hospital stay. Ned Tijdschr Geneeskd. 2006;150:
De traditionele opnameduur na colorectale resecties varieert tussen de 1 en 2
Samenvatting Introductie De traditionele opnameduur na colorectale resecties varieert tussen de 1 en 2 weken. Einde jaren negentig toonde Henrik Kehlet, een Deense chirurg, aan dat de opnameduur drastisch
Nadere informatieRapid Recovery. Anesthesiologische mogelijkheden. Xander Eijsbouts Xeijsbouts@fzr.nl Anesthesioloog Franciscus Ziekenhuis Roosendaal
Rapid Recovery Anesthesiologische mogelijkheden Original in the Royal College of Surgeons of England, London. 18th Century Surgery October 17, 1846: First public demonstration of the use of ether in anesthesia
Nadere informatieFast Track Het ontwikkelen van een database: orthopedie TKA en THA.
Fast Track Het ontwikkelen van een database: orthopedie TKA en THA. Isala Anouk Spijkerman & Marieke Hollewand 24 september 2014 Introductie Veel voorkomende operaties in Nederland: Totale knie prothese:
Nadere informatieSlokdarmresectie - Fit aan de Start. Feike Kingma Arts-onderzoeker Chirurgie, UMC Utrecht
Slokdarmresectie - Fit aan de Start Feike Kingma Arts-onderzoeker Chirurgie, UMC Utrecht Slokdarmkanker Slokdarmkanker zit vrijwel altijd in de thoracale slokdarm Jaarlijks aantal nieuwe gevallen per 100.000
Nadere informatieSymposium 21 november 2015. AZ Nikolaas & Vlaamse Vereniging voor Klinische Voeding en Metabolisme. Wat is ERAS? Enhanced Recovery After Surgery
Symposium 21 november 2015 AZ Nikolaas & Vlaamse Vereniging voor Klinische Voeding en Metabolisme Wat is ERAS? Enhanced Recovery After Surgery Dirk Ysebaert Nutritie Team Dienst Hepatobiliaire, Transplantatie
Nadere informatieERAS & GASTROINTESTINALE HEELKUNDE
ERAS & GASTROINTESTINALE HEELKUNDE q COLORECTALE HEELKUNDE q IMPACT LAPAROSCOPIE DR. RIK VERROKEN, DIENSTHOOFD ABDOMINALE HEELKUNDE AZ NIKOLAAS 21 NOVEMBER 2015 COLORECTALE HEELKUNDE IMPACT OP FAST TRACK
Nadere informatieAnesthesiologisch beleid bij heupfracturen. Vrijdagochtendkrans 26/09/2014 Sarah Cornelis DrP Van Loon
Anesthesiologisch beleid bij heupfracturen Vrijdagochtendkrans 26/09/2014 Sarah Cornelis DrP Van Loon Anesthesie en heupfracturen Inleiding Pre-operatieveaandachtspunten Pre-operatiefmanagement Intra-operatief
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/47466 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Govaert, J.A. Title: Value-based healthcare in colorectal cancer surgery : improving
Nadere informatieRobot geassisteerde slokdarm chirurgie. Dr. P.C. van der Sluis MD, PhD, Msc. AIOS Heelkunde jaar 6
Robot geassisteerde slokdarm chirurgie Dr. P.C. van der Sluis MD, PhD, Msc. AIOS Heelkunde jaar 6 P.C.vandersluis-2@umcutrecht.nl Slokdarmkanker Jaarlijks: +/- 2000 nieuwe diagnoses Incidentie: 6% toename
Nadere informatieSamenvatting Samenvatting
Samenvatting Samenvatting Binnen het domein van hart- en vaatziekten is een bypassoperatie de meest uitgevoerde chirurgische ingreep. Omdat bij een hartoperatie het borstbeen wordt doorgesneden en er meestal
Nadere informatieLIA Cocktail Jacqueline Jansen Anesthesioloog. Rapid Recovery symposium 11 april 2013 Fokker terminal Den Haag
LIA Cocktail Jacqueline Jansen Anesthesioloog OMC Sittard-Geleen Rapid Recovery symposium 11 april 2013 Fokker terminal Den Haag LIA cocktail Local infiltration Analgesia De cocktail Per operatief infiltratie
Nadere informatieObesitas bij ortopedische ingrepen: challenge of contra-indicatie? Co-assistent: Philippe Leire Promotor: Dr. A. Kumar
Obesitas bij ortopedische ingrepen: challenge of contra-indicatie? Co-assistent: Philippe Leire Promotor: Dr. A. Kumar Kaart toenemende demografie obesitas The influence of obesity on total joint arthroplasty.
Nadere informatie7 jaar Dutch Surgical Colorectal Audit; wat is er verbeterd in de perioperatieve zorg van het colorectaal carcinoom? Pieter Tanis, chirurg, AMC
7 jaar Dutch Surgical Colorectal Audit; wat is er verbeterd in de perioperatieve zorg van het colorectaal carcinoom? Pieter Tanis, chirurg, AMC Waarom Clinical audits? Nauwkeurig registreren van de uitkomsten
Nadere informatiePostoperatief opklimmende voeding
1 Postoperatief opklimmende voeding Wetenschappelijke evidentie en praktijk Kelly Van Gasse Klinische diëtiste 2 Inhoudsopgave ERAS Preoperatief beleid Factoren die: De gastro-intestinale functies bepalen
Nadere informatieFast Track, versneld herstel na een dikke darm (colon) operatie
Patiënteninformatie Fast Track, versneld herstel na een dikke darm (colon) operatie rkz.nl Inleiding U heeft met uw behandelend arts afgesproken dat u binnenkort een dikke darm operatie ondergaat. U neemt
Nadere informatieZorgpaden: Evidence Based or Wishful thinking?
Zorgpaden: Evidence Based or Wishful thinking? Jeroen van Oostrum Hoofd Business Intelligence Center 24 november 2009 Stellingen Stelling 1: Patiëntuitkomstmaten, zoals heropnames, complicaties en patiënttevredenheid,
Nadere informatieRibfixatie bij fladderthorax Vaker doen? Vera Linssen, AIOS anesthesiologie 5 november 2015
Ribfixatie bij fladderthorax Vaker doen? Vera Linssen, AIOS anesthesiologie 5 november 2015 Casus M: motorrijder versus ander voertuig, van motor gevlogen, helm losgeraakt I: verdenking hematothorax, hoofdwond
Nadere informatieBehandeling thoraxtrauma in het ziekenhuis. Pieter Hoogland AIOS chirurgie
12-12-2018 Behandeling thoraxtrauma in het ziekenhuis Pieter Hoogland AIOS chirurgie Disclosure belangenverstrengeling voor de sprekers van de scholingsavond (Potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst
Nadere informatieHet stellen van functionele doelen bij patiënten na een totale knie artroplastiek wat zijn de consequenties?
Het stellen van functionele doelen bij patiënten na een totale knie artroplastiek wat zijn de consequenties? G. van der Sluis, J. Elings, S. Bausch-Goldbohm, R. Bimmel, F. Galindo-Garre, N. van Meeteren
Nadere informatieIntroductie van Rapid Recovery voor primaire THP. een retrospectieve cohort studie
Introductie van Rapid Recovery voor primaire THP een retrospectieve cohort studie Y.M. den Hartog N.M.C. Mathijssen dr. S.B.W. Vehmeijer Afdeling Orthopedie en Traumatologie Reinier de Graaf Gasthuis,
Nadere informatieTITEL. Vroege enterale voeding vermindert postopera5eve ileus en naadlekkage na grote rectumchirurgie
TITEL Vroege enterale voeding vermindert postopera5eve ileus en naadlekkage na grote rectumchirurgie Fanny Heesakkers, Petra Boelens, Misha Luyer, Arnout Roos, Kevin van Barneveld, Ignace de Hingh, Grard
Nadere informatieDe interventiebundels POWI en Lijnsepsis: toe aan verandering?
De interventiebundels POWI en Lijnsepsis: toe aan verandering? Jan Wille, coördinator infectiepreventie Titia Hopmans, senior adviseur PREZIES RIVM, Centrum voor Infectieziektebestrijding 1 Patiëntveiligheid
Nadere informatieMuziektherapie in de oncologie
Muziektherapie in de oncologie Wetenschap en praktijk combineren Tom Abrahams 26 mei 2015 Wat is muziektherapie? Een vorm van vaktherapie Ervaringsgericht Interventies binnen muzikale context Waar wordt
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING Nederlandse Samenvatting 195 NEDERLANDSE SAMENVATTING DEEL I Evaluatie van de huidige literatuur De stijgende incidentie van slokdarmkanker zal naar verwachting continueren in
Nadere informatieThe RIGHT food is the best medicine
The RIGHT food is the best medicine Nutritie Support Team : Dr G..Lambrecht, E. Museeuw, N. Baillieul Dienst gastro-enterologie: Dr. G. Deboever Dr. G. Lambrecht Dr. M. Cool Inhoud Ondervoeding Voedingsbeleid
Nadere informatieWHO richtlijn Preventie Postoperatieve Wondinfecties in Nederlands perspectief
WHO richtlijn Preventie Postoperatieve Wondinfecties in Nederlands perspectief Prof. Marja Boermeester chirurg AMC, Amsterdam m.a.boermeester@amc.nl Schone schijn in Nederland?1 De POWI bundel (VMS) 2009
Nadere informatieVroege detectie van naadlekkage. Marcel den Dulk 25 juni 2013
Vroege detectie van naadlekkage Marcel den Dulk 25 juni 2013 Take home message Naadlekkage is een gevreesde complicatie geassocieerd met hoge morbiditeit en mortaliteit Leakage scores resulteren in gereduceerde
Nadere informatieDe patiënt als helpende hand in de strijd tegen infecties
De patiënt als helpende hand in de strijd tegen infecties Postoperatieve wondinfecties? Hoe groot is het gevaar? 1 op 20 operaties leidt tot een postoperatieve wondinfecties Staphylococus aureus is de
Nadere informatieANESTHESIE TIJDENS LACTATIE
ANESTHESIE TIJDENS LACTATIE Inleiding Borstvoeding is momenteel gouden standaard WHO en AAP bevelen borstvoeding gedurende 6 maanden aan meer en meer moeders die operatie (vb. Sterilisatie-curretage) ondergaan
Nadere informatieVersneld herstel na een dikke darmoperatie
Versneld herstel na een dikke darmoperatie ERAS Kwaliteitsprogramma Inleiding U wordt binnenkort opgenomen voor een dikke darmoperatie. Bij deze operatie wordt het ERAS Kwaliteitsprogramma toegepast. Dit
Nadere informatieSystematic Reviews Dr. Hester Vermeulen
Systematic Reviews Dr. Hester Vermeulen Amsterdam School of Health Professionals / HvA Amsterdam Kwaliteit en Proces Innovatie / AMC Amsterdam Goede zorg Effectief Doelmatig Veilig Tijdig Toegankelijk
Nadere informatieWondinfecties na colorectale ingrepen: rationale, praktische problemen en geleerde lessen van de PreCaution trial
Wondinfecties na colorectale ingrepen: rationale, praktische problemen en geleerde lessen van de PreCaution trial T. Mulder, M.F.Q.Kluytmans-van den Bergh, M.J.M. Bonten, J.A.J.W. Kluytmans Peri-operatieve
Nadere informatieDexamethasone Indicaties en potentiële neveneffecten. Vrijdagochtendkrans 10/04/2015
Dexamethasone Indicaties en potentiële neveneffecten Vrijdagochtendkrans 10/04/2015 Inhoud Indicaties: 1) Postoperative nausea & vomiting (PONV) preventie 2) Verlengen perifeer zenuwblock 3) Multimodale
Nadere informatieKliniek ViaSana. Zelfstandig Behandelcentrum ZBC Mill November 2013
Kliniek ViaSana Zelfstandig Behandelcentrum ZBC Mill November 2013 Kliniek ViaSana Drs. Huub Jessen Anesthesioloog/pijnspecialist Kliniek ViaSana 2005 2007 : klinische Behandelingen 250 TKP en THP Kliniek
Nadere informatieMDO september 2014 CAT: bewijs voor nimodipine bij SAB
MDO september 2014 CAT: bewijs voor nimodipine bij SAB B. J. Snel AIOS anesthesiologie Rowland MJ, Hadjipavlou G. Delayed cerebral ischemia after subarachnoid haemorrage: looking beyond vasospasm. Br J
Nadere informatieMethadon... als pijnstiller?
Methadon... als pijnstiller? Amon Heijne AIOS anesthesiologie Imago probleem Ook iets voor de OK? Inhoud Waar of niet waar? Historisch perspectief Wat gebeurt er in het lichaam met methadon? Waarom zouden
Nadere informatieRefaja Ziekenhuis Stadskanaal. Patiënteninformatie bij het ERAS programma
Refaja Ziekenhuis Stadskanaal Patiënteninformatie bij het ERAS programma PATIËNTENINFORMATIE BIJ HET ERAS PROGRAMMA INLEIDING ERAS is een afkorting van de engelse woorden: Enhanced Recovery After Surgery,
Nadere informatieERAS. Niet nutritionele aspecten. Dr. W. Amelinckx AZ Nikolaas Anesthesie
ERAS Niet nutritionele aspecten Dr. W. Amelinckx AZ Nikolaas Anesthesie Enhanced Recovery After Surgery (ERAS) Fast Track Enhanced Recovery Protocol (ERP) Definitie Multimodaal, evidence based protocol(s)
Nadere informatieVersneld Herstelprogramma (ERAS protocol)
Versneld Herstelprogramma (ERAS protocol) Binnenkort krijgt u een gynaecologische buikoperatie. Hierbij wordt het versneld herstelprogramma toegepast. Dit zorgprogramma brengt alle factoren samen die een
Nadere informatieOseltamivir. Herjan Bavelaar AIOS MMB
Oseltamivir Herjan Bavelaar AIOS MMB Inhoudsopgave à Introduc5e à Globaal overzicht evidence algemene popula5e à IC- specifieke literatuur à Conclusie/ discussie Introduc5e Influenza Familie: Orthomyxoviridae
Nadere informatieHerstel na een gynaecologische buikoperatie. (ERAS-programma)
Herstel na een gynaecologische buikoperatie. (ERAS-programma) Binnenkort krijgt u een gynaecologische buikoperatie. Hierbij wordt het versneld herstelprogramma toegepast. Dit zorgprogramma brengt alle
Nadere informatiePerioperatieve voeding: wat is hot en nieuw? Elles Steenhagen, diëtist lid CHIODAZ
Perioperatieve voeding: wat is hot en nieuw? Elles Steenhagen, diëtist lid CHIODAZ Dé chirurgische patiënt bestaat niet! Evidence-based aanbevelingen algemene praktijkvoering wat betreft voedingszorg voor
Nadere informatieE R A S, her s t e l p r o g r a m m a n a e e n d i k k e d a r m o p e r a t i e
E R A S, her s t e l p r o g r a m m a n a e e n d i k k e d a r m o p e r a t i e Deze informatiefolder geeft u informatie over het ERAS herstelprogramma na een dikke darmoperatie. Het is goed u te realiseren
Nadere informatieSystematic Reviews Dr. Hester Vermeulen
Systematic Reviews Dr. Hester Vermeulen Amsterdam School of Health Professionals / HvA Amsterdam Kwaliteit en Proces Innovatie / AMC Amsterdam Systematisch literatuur onderzoek RCT s worden gemaakt om
Nadere informatieDelier na cardiochirurgie Kiki Stolzenbach AIOS Anesthesiologie
Delier na cardiochirurgie 03-08-2017 Kiki Stolzenbach AIOS Anesthesiologie Epidemiologie Incidentie 5-55% Meestal eerste uiting tussen dag 1-3 postoperatief O Neal et al Can J Anesth 2017, Cereghetti et
Nadere informatieFamilieparticipatie in de postoperatieve zorg
Familieparticipatie in de postoperatieve zorg Het Mantelzorgproject Marthe Schreuder, afdeling chirurgie AMC Patients at home receive care by their loved ones, patients in hospitals are surrendered to
Nadere informatieBehandeling van atrium fibrilleren op de IC. Mirjam Wikkerink, ANIOS IC
Behandeling van atrium fibrilleren op de IC Mirjam Wikkerink, ANIOS IC AF op IC 15% van de patiënten, meestal in de eerste 72 uur na ontstaan van sepsis Verminderde atriale contractie, hoge ventriculaire
Nadere informatieUpdates in surgical oncology, innovaties in robot chirurgie. Suzan Ras van Spijk Verpleegkundig specialist, Franciscus Gasthuis & Vlietland Rotterdam
Updates in surgical oncology, innovaties in robot chirurgie Suzan Ras van Spijk Verpleegkundig specialist, Franciscus Gasthuis & Vlietland Rotterdam Disclosure belangen Potentiele belangenverstrengeling
Nadere informatie4/19/2011 ZORGBUNDEL POWI DR PAUL JORDENS OLV ZIEKENHUIS, AALST NVKVV 28/03/2011
ZRGBUEL PWI R PUL RE LV ZIEKEHUI, LT VKVV 28/03/2011 1 2 3 CT ecrease urgical ite Infection Hair Removal: If hair must be removed from the surgical site, clippers are the best option. ever use a razor.
Nadere informatie4. Wat zijn de effecten van de ehealth interventie met betrekking tot het postoperatieve herstel, gebruik en kosten?
SAMENVATTING De opnameduur in het ziekenhuis na abdominale chirurgie is de afgelopen jaren sterk afgenomen als gevolg van het toenemende gebruik van minimaal invasieve chirurgie. Dit betekent dat het grootste
Nadere informatiePATIËNTEN INFORMATIE. Sneller beter na een. dikkedarmoperatie. ERAS-programma
PATIËNTEN INFORMATIE Sneller beter na een dikkedarmoperatie ERAS-programma 2 PATIËNTENINFORMATIE Introductie U wordt binnenkort opgenomen voor een dikkedarmoperatie. Het Maasstad Ziekenhuis past bij deze
Nadere informatieDr M.Schoneveld Dienst abdomiale heelkunde UZ Brussel. Appendicitis?
Dr M.Schoneveld Dienst abdomiale heelkunde UZ Brussel Appendicitis? Epidemiologie Meest frequente opname op spoed in kader van buikpijn Meest frequente urgente abdominale ingreep 13 000/jaar (2009) Kans
Nadere informatieDatum ontvangst aanvraag. Aanvraag op website. DOI/Notities/reden niet akkoord. Nummer Ziekenhuis Titel aanvraag GOEDGEKEURD
GOEDGEKEURD DUCA201501 LUMC/ De toepassing van (neo)adjuvante behandeling bij patiënten die geopereerd worden vanwege een maagcarcinoom: inzicht in de verschillen tussen ziekenhuizen en in de besluitvorming
Nadere informatieLaparoscopische resectie van colorectale tumoren
commentaren Laparoscopische resectie van colorectale tumoren W.A.Bemelman en D.J.Gouma Het sinds kort ingevoerde opvallend gekleurde voorblad van The Lancet toonde op 14 mei 2005 een prikkelend chirurgisch
Nadere informatieVoorbeelden informatiepakketten
Bijlage 1 Voorbeelden informatiepakketten 4.3 Overdracht OK-verkoeverafdeling Hieronder wordt de overdracht van de operatiekamer naar de verkoeverafdeling besproken. De overdracht van de operatiekamer
Nadere informatieTromboseprofylaxe bij niet-chirurgische gehospitaliseerde patiënten. Dr. Marieke J.H.A. Kruip Internist-hematoloog Erasmus MC
Tromboseprofylaxe bij niet-chirurgische gehospitaliseerde patiënten Dr. Marieke J.H.A. Kruip Internist-hematoloog Erasmus MC achtergrond veneuze trombose komt frequent voor Medisch jaarverslag FNT 2014
Nadere informatieMultimodality treatment bij het oesofagus- en maagcarcinoom
Multimodality treatment bij het oesofagus- en maagcarcinoom Disclosures Ik heb geen belangenverstrengeling in relatie tot deze presentatie Multimodality treatment bij het oesofagus- en maagcarcinoom Bij
Nadere informatieAanvraag gegevens ten behoeve van wetenschappelijk onderzoek
Aanvraag gegevens ten behoeve van wetenschappelijk onderzoek Registratie waarvan gegevens worden opgevraagd: DSCA Contactpersoon: Naam: Mw. Drs. J. t Lam - Boer Centrum/ziekenhuis: Radboud umc Adres: Postbus
Nadere informatieSplit-skin grafts & de REMBRANDT trial: Evidence-based behandelingen voor donor sites Dr Hester Vermeulen
Split-skin grafts & de REMBRANDT trial: Evidence-based behandelingen voor donor sites Dr Hester Vermeulen Drs Anne Eskes Drs Fleur Brölmann Dr Dirk Ubbink Inhoud Nationale Inventarisatie Validiteit WCS-schema
Nadere informatieNefrectomie (nierverwijdering) Afdeling Urologie
Nefrectomie (nierverwijdering) Afdeling Urologie Uw uroloog heeft bij u een aandoening geconstateerd waarvoor het nodig is uw nier te verwijderen. In deze folder vindt u informatie om uzelf goed te kunnen
Nadere informatieChirurgie. Een darmoperatie met het ERAS-programma
Chirurgie Een darmoperatie met het ERAS-programma U wordt binnenkort opgenomen voor een darmoperatie. Bij deze operatie wordt het ERAS- programma toegepast. In deze folder krijgt u eerst informatie over
Nadere informatieMarlies Peters. Workshop Vermoeidheid
Marlies Peters Workshop Vermoeidheid De ene vermoeidheid is de andere niet Deze vermoeidheid is er plotseling, niet gerelateerd aan geleverde inspanning De vermoeidheid wordt als (zeer) extreem ervaren
Nadere informatiePreventie van mediastinitis na openhartchirurgie. Roemer Vos Cardiothoracaal chirurg i.o. St Antonius Ziekenhuis Nieuwegein
Preventie van mediastinitis na openhartchirurgie Roemer Vos Cardiothoracaal chirurg i.o. St Antonius Ziekenhuis Nieuwegein Disclosure belangen spreker (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst
Nadere informatieOntwikkelingen bij de chirurgie van het slokdarm- en maagcarcinoom
Ontwikkelingen bij de chirurgie van het slokdarm- en maagcarcinoom Mark I. van Berge Henegouwen Chirurg, slokdarm en maagchirurgie Amsterdam UMC, locatie AMC GIOCA GE oncologisch congres, AMC 18 jan 2019
Nadere informatieU wordt binnenkort opgenomen voor een operatie aan uw darmen. Uiteraard zult u na deze operatie tijd nodig hebben om te herstellen.
Chirurgie Darmoperatie fast track: sneller beter Inleiding Binnenkort ondergaat u een darmoperatie. In deze brochure kunt u lezen wat de gang van zaken is rond deze operatie. De medewerkers zullen u steeds
Nadere informatieA N E S T H E S I E V A A T H E E L K U N D E I. F O U R N E A U
AORTACHIRURGIE A N E S T H E S I E V A A T H E E L K U N D E I. F O U R N E A U ABDOMINALE AORTACHIRURGIE A N E S T H E S I E V A A T H E E L K U N D E I. F O U R N E A U TEAMWORK Overzicht Pathologie
Nadere informatieBehandeling van een trigger finger. Loes van Boxmeer & Emma Wassenaar
Behandeling van een trigger finger Loes van Boxmeer & Emma Wassenaar Overzicht Inleiding PICO Zoekstrategie & Flowchart Artikelen Chirurgie Anatomie Open vs percutaan Conclusie Inleiding Klinische symptomen
Nadere informatieSneller beter na een electieve colonoperatie
Stand van zaken Sneller beter na een electieve colonoperatie Anesthesiologische aspecten van het sneltraject -programma P.B.W. (Boris) Cox, Cornelis H.C. Dejong, Josephina M.C. Maessen, Jitske H.F.A. Teeuwen,
Nadere informatieFactsheet Geleide visualisatie rondom operaties
Van Praag Instituut Factsheet Geleide visualisatie rondom operaties Luisteren naar een CD met visualisatieoefeningen is een effectieve manier om de angst voor een operatie te verminderen en om daarna sneller
Nadere informatieVersneld herstel na een dikke darmoperatie
Versneld herstel na een dikke darmoperatie Chirurgie Beter voor elkaar 2 Inhoudsopgave Inleiding 4 ERAS kwaliteitsprogramma 4 Eigen bijdrage aan herstel 4 Hoofdstuk 1 6 De periode voor de operatie 6 Intensive
Nadere informatieRapid Recovery in in de praktijk The Rijnland Experience
Rapid Recovery in in de praktijk The Rijnland Experience Joris Jansen, orthopedisch chirurg, Rijnland Ziekenhuis Leiderdorp Rapid Recovery Symposium 12 juni 2014, Delft Rapid Recovery in de praktijk The
Nadere informatieHuisarts of hometrainer?
Huisarts of hometrainer? In het literatuuroverzicht werden zes studies opgenomen. Vier studies onderzochten het effect van training op ziekteverzuim, drie daarvan bestudeerden tevens de effecten op klachten
Nadere informatieVersneld herstel na darmchirurgie
Versneld herstel na darmchirurgie ERAS programma In deze brochure kunt u lezen over Versneld herstel na darmchirurgie. Het is belangrijk dat u goed geïnformeerd bent over alle facetten van een dikke darmoperatie.
Nadere informatiein modern anesthesia.
The role of BIS monitoring in modern anesthesia. Stefanie Goris, Dago Berckman ns, Prof. S. Rex Inhoud 1. BIS monitoring en awarene ess - Awareness with recall - Bi-spectral Index - Preventie van awareness:
Nadere informatieWonddrainage met een menselijk gezicht
Wonddrainage met een menselijk gezicht Patiëntvriendelijke drainage ml 1600 1695 1400 1364* n=122 *p
Nadere informatiePatiënteninformatiedossier (PID) COLONCARE. onderdeel. Operatie volgens ERAS. COLONCARE Operatie volgens ERAS
Patiënteninformatiedossier (PID) COLONCARE onderdeel Operatie volgens ERAS COLONCARE Operatie volgens ERAS Inhoudsopgave Algemeen... 3... 3 Vóór de operatie... 4 Dag van operatie... 4 Na de operatie...
Nadere informatie(Gastro) enterostomie. Omleidingsoperatie van maag met dunne darm
(Gastro) enterostomie Omleidingsoperatie van maag met dunne darm 1. Inleiding Binnenkort ondergaat u een omleidingsoperatie in het ETZ TweeSteden of het ETZ Waalwijk. In deze folder leest u informatie
Nadere informatieBeter en sneller herstel na een darmoperatie ERAS
Beter en sneller herstel na een darmoperatie ERAS Inleiding U wordt binnenkort opgenomen voor een dikke darm operatie. Rondom deze operatie wordt het ERAS programma toegepast. Het programma bestaat uit
Nadere informatieMeta-analyses, top van de piramide? Iwan C. C. van der Horst
Meta-analyses, top van de piramide? Iwan C. C. van der Horst Intensivist/cardioloog @iccvanderhorst Conflict of interest Perner A, Laake J, van der Horst ICC. Innovation and safety in critical care: should
Nadere informatieERAS: versneld herstel na darmchirurgie
ERAS: versneld herstel na darmchirurgie ERAS is een afkorting van de Engelse woorden: Enhanced Recovery After Surgery. Dit betekent: versneld hersteld na operatie. Een ERAS programma is een kwaliteitsprogramma
Nadere informatieIndicatoren Colorectaal carcinoom (DSCA) A. Beschrijving Indicator. DSCA 2014 [2.0.; 10-10- 2014] Registratie gestart: 2009
en Colorectaal carcinoom (DSCA) A. Beschrijving DSCA 2014 [2.0.; 10-10- 2014] Registratie gestart: 2009 Type Uitvraag Bron Nr. indicator over (jaar) 1. Deelname aan de DSCA Structuur 2014 DSCA 2. Volume
Nadere informatieAnesthesie en Ouderen
Dr B T Veering Afd Anesthesiologie LEIDS UNIVERSITAIR MEDISCH CENTRUM Rembrandt 1606-1669 1890 2005 I. Inleiding II. Peri-operatief risico III. Intraoperatief IV. Postoperatieve periode verkoeverkamer
Nadere informatieBVO Darmkankerscreening in de spreekkamer van de huisarts Naar de GIOCA, state of the art behandeling darmkanker
BVO Darmkankerscreening in de spreekkamer van de huisarts Naar de GIOCA, state of the art behandeling darmkanker Ze zeggen dat ik kanker heb dokter wat staat me te wachten? Disclosure belangen spreker
Nadere informatieInterventies ter preventie van zorginfecties: het Bundle principe. Dr. Paul Jordens Geneesheer-ziekenhuishygiënist OLVrouw-ziekenhuis, campus Aalst
Interventies ter preventie van zorginfecties: het Bundle principe Dr. Paul Jordens Geneesheer-ziekenhuishygiënist OLVrouw-ziekenhuis, campus Aalst INDELING Van richtlijnen naar bundels Historiek Wat is
Nadere informatieDIABETESPATIENTEN IN DAGZIEKENHUIS. DR. K. Vermeulen Anesthesie, chirurgisch dagcentrum UZLeuven
DIABETESPATIENTEN IN DAGZIEKENHUIS DR. K. Vermeulen Anesthesie, chirurgisch dagcentrum UZLeuven Doelstelling van diabetesbeleid Kwaliteit: veilig medisch beleid voor diabetespatienten in dagziekenhuis:
Nadere informatieEvidence Based Nursing
Evidence Based Nursing - filosofie - Bart Geurden, RN, MScN Van verpleegkundige Diagnostiek naar evidence-based handelen Medische Diagnostiek >1900 Multi- Disciplinaire Problemen 1980- Verpleegkundige
Nadere informatieColonherstelprogramma
Colonherstelprogramma Nazorgformulier colon herstel programma. Als u eenmaal thuis bent is het voor uw herstel van belang dat u actief blijft. Voor u is het belangrijk om te weten welke activiteiten u
Nadere informatiePatiënten tevredenheid en PROMs. Thomas Timmers Interactive Studios Toine Sunderman Biomet Nederland
Patiënten tevredenheid en PROMs Thomas Timmers Interactive Studios Toine Sunderman Biomet Nederland Rapid Recovery Verwachting management Filosofie Minimaliseer de impact op lichaam en geest Stressreductie
Nadere informatieSamenvatting. Psoas compartiment nervus ischiadicus blokkade voor. prothetische heup chirurgie. Klinische effectiviteit versus ongewenste bijwerkingen
Psoas compartiment nervus ischiadicus blokkade voor prothetische heup chirurgie Klinische effectiviteit versus ongewenste bijwerkingen In dit proefschrift presenteren wij een risk / benefit analyse van
Nadere informatieKijkoperatie voor lymfeklierverwijdering. (Laparoscopische Pelviene Lymfeklierdissectie)
Kijkoperatie voor lymfeklierverwijdering bij prostaatkanker (Laparoscopische Pelviene Lymfeklierdissectie) Inhoudsopgave Inleiding... 1 De operatie... 1 Voorbereiding... 1 De operatie... 1 Waarom een kijkoperatie?...
Nadere informatiePerioperative ventilation in health and disease. Patrick Prud homme
Perioperative ventilation in health and disease Patrick Prud homme Inhoud Inleiding Wat is het probleem bij ventilatie? Perioperatieve ventilatie Gerichte aanpak voor bepaalde groepen Conclusie Literatuurlijst
Nadere informatieAcetylcysteine bij ouderen met COPD. Reduceert acetylsteine exacerbaties?
Home no. 3 Juni 2018 Eerdere edities Verenso.nl Acetylcysteine bij ouderen met COPD. Reduceert acetylsteine exacerbaties? Critical Appraisal of Topics Mariëlle Winters mariellewinters@gmail.com Aanleiding
Nadere informatiePosition Paper #Not4Sissies
huisartsgeneeskunde & ouderengeneeskunde Position Paper #Not4Sissies Lizette Wattel Coördinator UNO-VUmc Coördinator Onderzoekslijn Geriatrische Revalidatie Ewout Smit AIOTO Ouderengeneeskunde Programma
Nadere informatieERAS programma. Versneld hersteld na darmchirugie. Afdeling Chirurgie
ERAS programma Versneld hersteld na darmchirugie Afdeling Chirurgie Inleiding ERAS is een afkorting van de engelse woorden: Enhanced Recovery After Surgery, hetgeen vertaald betekent: versneld hersteld
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra
Nadere informatieBariatrische chirurgie 2016: Operatieve details. Ruben Schouten Chirurg Huisartsen onderwijs
Bariatrische chirurgie 2016: Operatieve details Ruben Schouten Chirurg Huisartsen onderwijs Waar gaat het over? Niet over mensen die een beetje te dik zijn. maar over mensen die extreem en gevaarlijk overgewicht
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
Samenvatting De laatste jaren wordt in steeds meer zorginstellingen aandacht besteed aan infectiepreventie en patiëntveiligheid. Een van de redenen is de toenemende antibiotica resistentie van bacteriën
Nadere informatieEchogeleide chirurgie voor mammacarcinoom
Echogeleide chirurgie voor mammacarcinoom Een prospectief gerandomiseerd onderzoek N.M.A. Krekel M.H. Haloua M.P. van den Tol S. Meijer Chirurgische oncologie VU Universitair Medisch Centrum Incidentie
Nadere informatieFarmacotherapeutisch bijblijven: Algemeen literatuuroverzicht en recente literatuur 18/05/2016 Sylvie Rottey
Farmacotherapeutisch bijblijven: Algemeen literatuuroverzicht en recente literatuur 18/05/2016 Sylvie Rottey 1. Safer Prescribing A Trial of Education, Informatics, and Financial Incentives - Context:
Nadere informatie