Kwaliteitsbeleid in scholen voor voortgezet onderwijs

Transcriptie

1 I' Kwaliteitsbeleid in scholen voor voortgezet onderwijs T. Mooij ITS/KU Feb.1999 Inleiding Scholen voor voortgezet onderwijs zijn zelf verantwoordelijk voor hun kwaliteitsbeleid en de uitvoering hiervan. Daamaast heeft de landelijke overheid een superviserende taak in verband met de kwaliteitsbewaking van het onderwijs in de scholen. Zowel binnen de school als op het niveau van de landelijke overheid is kwaliteitsbeleid dus aan de orde. In deze notitie warden suggesties gedaan om het kwaliteitsbeleid in scholen voor voortgezet onderwijs zodanig te bevorderen dat dit tegelijk resulteert in informatie die de taak van de landelijke overheid kan vereenvoudigen. De volgende punten komen beknopt aan de orde: * achtergronden bij het kwaliteitsbeleid in het (voortgezet) onderwijs; * mogelijke onderwerpen in het kwaliteitsbeleid van een school (voortgezet onderwijs); * mogelijke werkwijzen in de school (strategisch kwaliteitsbeleid); * verdere suggesties bij de ontwikkeling van het instrumentarium. Achtergronden bij het kwaliteitsbeleid in het (voortgezet) onderwijs In overeenstemming met de doelstellingen van het onderwijs dient elke leerling in het onderwijs positief te warden gestimuleerd. Deze kwaliteitsnorm vereist pedagogische, (leer)psychologische, didactische, onderwijskundige en organisatorische uitwerkingen waarin elke leerling, veelal in een groepssituatie, tot zijn recht komt. Pedagogisch gezien is het bijvoorbeeld noodzakelijk dat ook leerlingen die naar beneden ofboven van de groep medeleerlingen 'afwijken', door de leerkracht daadwerkelijk met passende leermaterialen en werkwijzen kunnen worden ondersteund. Scholen voor voortgezet onderwijs hebben bovendien te maken met twee belangrijke veranderingen die beide samenhangen met maatschappelijke ontwikkelingen. De eerste ontwikkeling is de grotere vraag naar mensen met brede en flexibele kennis die zelfstandig kunnen werken, de tweede ontwikkeling is de behoefte van ouders en leerlingen aan informatie over de kwaliteit van het onderwijs. In de komende jaren zal zich in het voortgezet onderwijs dan ook een trend voordoen van 'onderwijzen' naar 'leren', waarbij de nadruk ligt op het zelfstandiger leren van de leerling en op het begeleiden, organiseren en regisseren van het leerproces door de leerkracht. Voor deze aanpak zijn andere, meer gevarieerde werkvormen nodig die stimuleren dat leerlingen actief en zelfstandig leren, toepassingsgericht leren, samenwerkend leren en 'leren leren'. Hoe scholen daar vorm aan geven en hoe zij de kwaliteit van het onderwijs bewaken en verbeteren, moeten zij vanaf 1999 in hun schoolplan aangeven. Deze verplichting maakt deel uit van het kwaliteitsbeleid. Om te kunnen voldoen aan deze vemieuwde doelstelling en aan de verantwoording daarvan aan de ouders, hebben de scholen ondersteunende deskundigheid, motivatie en middelen nodig. Zo zijn er bijv. instrumenten nodig voor de leerling om inzicht te krijgen in de voortgang van het (eigen) leerproces en voor de decent om de leerling adequaat te kunnen begeleiden. Ook voor de

2 ontwilckeling en evaluatie van benodigde onderwijskundige en organisatorische veranderingen zijn ondersteunende meetinstrumenten nodig. In dit kwaliteitsstreven kan Informatie- en Communicatie-technologie (ICT) een belangrijke rol spelen. ICT wordt opgevat als nieuwe technologie ten behoeve van het onderwijs, waartoe behoren computers, al dan niet voorzien van multimedia-mogelijkheden, en telematica. Het landelijke ICT-beleid 'Investeren in voorsprong' heeft tot doel ICT te integreren in het primair onderwijs, het voortgezet onderwijs, de beroeps- en volwasseneneducatie en de lerarenopleidingen. Dit mede vanuit het perspectief dat ICT nieuwe leerpsychologische, didactische, onderwijskundige en organisatorische perspectieven biedt voor de onderwijspraktijk. Mogelijke ondenverpen in het kwaliteitsbeleid van ecu school (voortgezet onderwijs) Aansluitend op de vorige paragraaf, kunnen verschillende onderwerpen warden onderscheiden waarop de kwaliteit van een school tot uiting komt. Bovendien is het verschil tussen de kwaliteit of sterkte van een onderwijskenmerk in de huidige situatie, en de eventueel gewenste verbetering in kwaliteit in de nabije toekomst, indicatiefin het kader van kwaliteitsbepaling en -ontwikkeling. Bij de uitwerking van het kwaliteitsbeleid van een school zijn dan twee zaken aan de orde: ten eerste de aspecten of onderwerpen waarop dit kwaliteitsbeleid betrekking heeft, en ten tweede de niate waarin bepaalde aspecten of onderwerpen kwaliteitsverbetering behoeven. In deze paragraaf wordt een aantal mogelijke onderwerpen of aspecten genoemd en deels nader gespeciflceerd. Deze werkwijze wordt gevolgd om enerzijds de mogelijke breedte van het kwaliteitsbeleid aan te geven, en anderzijds om een keuze uit de belangrijk geachte aspecten of onderwerpen te vereenvoudigen. Over deze keuze willen wij evt. gaarne overleggen. Mogelijke aspecten of onderwerpen zijn bijvoorbeeld: 1. Kwaliteit van organisatie (bestuur, leiding en beheer van de school) (bij de operationalisering hiervan kan mede gebmik warden gemaakt van items uit een 'Vragenlijst school-zelfevaluatie', een eerder door het ITS ontwikkeld instrument voor zelfevaluatie van scholen voor voortgezet onderwijs, waarin elk item wordt gescoord op mate van sterkte in de huidige situatie en gewenste mate van verbetering in de nabije toekomst) 2. Kwaliteit van besluitvorming (overleg, samenwerking en informatievoorziening in de school) (gebruik kan warden gemaakt van items uit de 'Vragenlijst school-zelfevaluatie': zie boven) 3. Kwaliteit van het leerplan in de school (gebmik kan warden gemaakt van items uit de 'Vragenlijst school-zelfevaluatie': zie boven) 4. Kwaliteit van de leerlingbegeleiding in de school (gebruik kan warden gemaakt van items uit de 'Vragenlijst school-zelfevaluatie': zie boven) 5. Kwaliteit van de contacten met personen en instanties buiten de school (gebruik kan worden gemaakt van items uit de 'Vragenlijst school-zelfevaluatie': zie boven) 6. Kwaliteit van het sociaal-pedagogische ofwel 'Veilige schoolbeleid' van de school

3 (gebruik kan warden gemaakt van items of (psychometrisch gecontroleerde) schalen uit bijv. de door het ITS ontwikkelde 'PestTest' en verschillende ITS-onderzoeken naar leerlinggeweld en preventie van leerlingagressie / bevordering van prosociaal leerlinggedrag) 7. Kwaliteit van het ICT-beleid (hardware, software, ondersteuning van scholing en vaardigheden, integratie in het onderwijs) van de school (gebruik kan warden gemaakt van items, (psychometrisch gecontroleerde) schalen en andere resultaten uit ICT-onderzoeken van het ITS in de onderwijspraktijk en EU-onderzoeken samen met andere landen. Uit de verschillende praktijkonderzoeken blijkt dat invoering van ICT zonder meer de kwaliteit van het onderwijs niet zal vergroten, integendeel soms. Aansluitend op het kwaliteitsbeleid in de school dienen vijf nauw samenhangende, optimaliserende richtlijnen voor verschillende soorten kwaliteit te warden gerealiseerd (sociaal-pedagogische, leerpsychologische, curriculaire, administratieve, en evaluatieve kwaliteit): 7.7. Richtlijn voor sociaal-pedagogische kwaliteit: laat leerlingen zo zelfstandig mogelijk functioneren, in onderlinge positieve sociale samenhang, en via gezamenlijke ondersteuning. De leerkracht kan dan verantwoorder meer tijd en aandacht geven aan de leerlingen die haar of zijn steun het meest nodig hebben; de overige leerlingen worden niet geblokkeerd in hun activiteiten en ontwikkeling Richtlijn voor leerpsychologische kwaliteit: bij intrede van de leerling in een onderwijstype is een zojuist mogelijke inschatting nodig van relevante beginkenmerken, ter fundering van de continue stimulering van de ontwikkelings- en leerprocessen Richtlijn voor curriculaire kwaliteit: er zijn enerzijds 'vrije of onverplichte leeractiviteiten' en anderzijds 'didactisch gestructureerde leeractiviteiten'. Deze laatste vinden plaats via een ordening van leermaterialen volgens moeilijkheidsgraad, met inbegrip van passende instmctie. 'Leerstoflijnen' zijn relevante combinaties van leerinhouden met didactisch-organisatorisch verschillende werkvormen (bijv. individueel, in subgroepen, of klassikaal). De verschillende leerstoflijnen ondersteunen de verschillende leeractiviteiten van de verschillende leerlingen. Een hier belangrijke accentuering in het kwaliteitsbeleid van een school is de nadere uitwerking, meting, analyse en evaluatie van de vaardigheden nodig in het 'zelfstandig leren' (vgl. ook richtlijn 1). De te beantwoorden vraag is 'wie leert wat, en hoe?'. Leerlingen hebben specifieke leerervaringen, hetgeen betekent dat zij verschillen in flexibiliteit, efficientie en effectiviteit waarmee zij leren. In een ITS-onderzoek genaamd Vaststellen van transfervaardigheden' is onderzocht welke studievaardigheden leerlingen gebruiken, hoe en wanneer. Nagegaan is hoe studievaardigheden, samen met andere leerling- en instructiekenmerken, het leerproces en de leerprestaties bemvloeden. Daarvoor is een instrument ontwikkeld waarmee kan worden vastgesteld hoe het leren (kennis, inzicht, vaardigheden en houdingen) in verschillende leeromgevingen (vakken, taken, opdrachten) plaatsvindt. Het instrument is een checklist die inzicht geeft in de leerervaringen die geleid hebben tot bepaalde leerprestaties (repetitie, proefwerk, schoolonderzoek of opdracht). De checklist bestaat uit twee delen: 'docent' en 'leerling'. De docent gebruikt de checklist bij de voorbereiding, toetsing en evaluatie van zijn of haar lessen. De checklist voor de leerling is bedoeld als hulpmiddel bij het leren. De leerling kan zowel tij dens het leren als naar aanleiding van een toets zijn of haar werkwijze controleren. De checklist kan in beginsel bij allerlei vormen van schriftelijke en mondelinge toetsing of evaluatie warden gebmikt.

4 7.4. Richtlijn voor administratieve kwaliteit: focust op regelmatige registratie of monitoring van leeractiviteiten en de vorderingen per leerstoflijn. Per leerling en ook over leerlingen is, in geval van de didactisch gestructureerde leerstoflijnen, steeds vast te stellen op welk niveau de leerling of de leerlingen zich bevinden en welke de vorderingen in welk tijdsbestek zijn, ook in termen van standaardtoetsen. Met andere woorden: er is continue helderheid inzake de niveaus en vorderingen van elke leerling in een groep, klas, jaarlaag of school Richtlijn voor evaluatieve kwaliteit: concentreert zich op de voortdurende analyse en evaluatie van de leerlingvorderingen (zie richtlijn 7.4) in relatie tot het specifieke onderwijsaanbod (zie richtlijnen 7.3, 7.2 en 7.1). De analyse en evaluatie kan zowel voor een leerling, een subgroep leerlingen, een groep of klas, een jaarlaag, of gehele locatie of school gebeuren. Opmerking 1: Door herhaald gebruik te maken van indicatoren gebaseerd op de vijf richtlijnen, heeft een decent of school de beschikking over een nauwkeurig kwaliteitsanalysesysteem. Dit met name vanwege de diagnostische en didactische helderheid inclusief de continue monitoring via de uitwerkingen van de vijfrichtlijnen in hun onderlinge samenhang. Opmerking 2: Via deze kwaliteitsrichtlijnen kan er binnen een school tevens gewerkt warden aan de optimalisering van bijv. de inzet van ICT in het onderwijs. In dit verband is inmiddels door het ITS een computerprogramma ontworpen ter ondersteuning van het didactische en onderwijskundige management in de groep ofklas. Het programma helpt de leerkracht bij: a. structurering van het onderwijsaanbod en de didactisch-diagnostische functies hiervan; b. registratie en planning van activiteiten voor elke leerling of (sub)groep leerlingen; c. inzet van bijzondere ontwikkelings- en leermaterialen voor specifieke leerlingen; d. overzicht van en controle op vorderingen per ontwikkelingsgebied of vak, per leerling en (sub)groep leerlingen. Tegelijk warden de leerlingen vanaf het begin in school, via dezelfde software, wat betreft didactisch gestructureerde leerstoflijnen geholpen bij: a. zelfstandiger (samen) werken; b. met meer eigen verantwoordelijkheid kiezen en planncn van activiteiten; c. alleen of in groepsverband verrichten van activiteiten op niveau en in eigen tempo. Vergelijkbare mogelijkheden komen voor de tweede fase van het voortgezet onderwijs (studichuis), ten dele, beschikbaar met het 'studieplannings- en registratiesysteem (SPRS). Bovenstaande onderwerpen en aspecten geven een eerste gedachtenbepaling bij de specificatie van kwaliteitsbeleid, kwaliteitsontwikkeling, en de mogelijke operationalisering hiervan. Deze mogelijkheden zijn in onderling overieg nader aan te vullen ofte wijzigen. Bijvoorbeeld: de door Van de Grift en Brandsma gepubliceerde verkorte schaal ter meting van het pedagogisch klimaat in een school (voor primair onderwijs: zie TOR, 1998, 23(2), ) lijkt mogelijk ook relevant. Het is wel belangrijk om, aansluitend op bijv. beleidsoverwegingen, een nadere keuze uit deze onderwerpen en aspecten te maken. De keuze dient te worden gemaakt in samenhang met de te volgen werkwijze in de scholen. Hierover staan in de volgende paragraaf enkele suggesties.

5 Mogelijke werkwijzen in de school (strategisch kwaliteitsbeleid) Het kwaliteitsbeleid en de resultaten van meting hiervan dienen het management in de school uiteindelijk te helpen bij onder andere het analyseren van het functioneren van de school op verschillende niveaus, het kuanen bepalen van de effecten van het onderwijs bij de leerlingen, en het geven van informatie aan de ouders en de landelijke overheid, en het concretiseren van het schoolplan. Dit heeft tenminste twee consequenties voor de uitwerking van het aan de orde zijnde instrumentanum. Ten eerste dient nagegaan te warden bij welke doelgroepen het instrumentarium in de school zou moeten worden afgenomen. In principe is er keuze uit verschillende groepen respondenten op verschillende niveaus van de school: Schoolbestuur Schoolleiding ICT-coordinator (of automatiseringscoordinator) (Vak)docenten Leerlingen Ouders Ten tweede is aan de orde hoe scholen zelf, en gezien de mogelijkheden hiervan met behulp van ICT, de kwaliteit van het onderwijs in hun eigen school regelmatig kunnen meten, analyseren, evalueren en zo nodig bijstellen. Dergelijk strategisch kwaliteitsbeleid lijkt het eenvoudigst realiseerbaar via de ontwikkeling van software (vgl. de PestTest) die bijv. jaarlijks binnen de school wordt ingevuld door de schoolleiding, de ICT-coordinator, de (vak)docenten en de leerlingen of een bepaald deel van de leerlingen. De jaarlijkse resultaten kunnen dan met elkaar warden vergeleken en bijv. ook in grafische vorm worden weergegeven. In principe wordt dan 'voor iedere betrokkene, inclusief de ouders, de gang van zaken op school helder en kunnen ook (mogelijke) effecten van bepaalde beleids- of onderwijsveranderingen, op schoolniveau of landelijk niveau, trendmatig warden geanalyseerd, geevalueerd en bijgestuurd. Verdere suggesties bij de ontwikkeling van het instrumentarium In eerste instantie zou een pilot-versie van het beoogde kwaliteitsinstrument kunnen warden ontwikkeld. Via ICT kan elk gekozen aspect of onderwerp, of nadere uitwerking hiervan, eventueel specifiek door een of meer groepen respondenten warden gescoord. Een vergelijking tussen groepen respondenten wordt dan ook eenvoudig mogelijk (vgl. de PestTest), hetgcen een extra kwaliteitstoets op kan leveren nl. de maten van overeenkomst tussen de verschillende groepen of niveaus in de school. Dit kan vooral van belong zijn voor het signaleren van knelpunten ofhet suggereren van mogelijke oplossingen hiervoor. In een tweede ontwikkelingsstap kan de informatie uit scoringen van scholen warden verzameld via bijv. K-ennisnet. Analyse hiervan en vergelijking van resultaten kan tot meerdere resultaten of verdere toepassingsmogelijkheden wat betreft kwaliteitsvergroting leiden, voor zowel het schoolniveau als het landelijke beleidsniveau. Het uiteindelijke doel is de ontwikkeling van management-ondersteunende software ten behoeve van strategisch kvvaliteitsbeleid per school, met extra waarde en opbrengsten voor het landelijke onderwijs- en kwaliteitsbeleid.