Onderzoek OV Tariefacties Tilburg

Transcriptie

1 Eindrapport Utrecht, 7 mei Onderzoek OV Tariefacties Tilburg Eindrapportage TOPticket

2 INHOUDSOPGAVE 1 INLEIDING ACHTERGROND BELEIDSDOELEN DOELSTELLING ONDERZOEK ONDERZOEKSOPZET LEESWIJZER PROFIEL TOPTICKETGEBRUIKERS WOONPLAATS INKOMEN LEEFTIJD REISGEDRAG NAAR DAGSOORT REISFREQUENTIE REISMOMENT INVLOED UITBREIDING TOPTICKET OP REISGEDRAG AANTAL KINDEREN DAT GRATIS MEEREIST REISMOTIEF BESTEMMINGEN BUSLIJNEN REISGEDRAG ALS HET TOPTICKET NIET HAD BESTAAN BIJDRAGE (UITBREIDING) TOPTICKET AAN DE BELEIDSDOELEN GROEI VERKOOP AANTAL TOPTICKETS VERMINDEREN AUTOVERKEER IN DE TILBURGSE BINNENSTAD SOCIALE FUNCTIE VAN TOPTICKET Eindrapportage TOPticket 2

3 SAMENVATTING Inleiding Van 1 oktober tot en met 30 juni 2007 voert de gemeente Tilburg een proef uit met uitbreiding van het TOPticket. Het TOPticket bestaat al sinds eind 2002 en was voorheen altijd geldig op koopavond, zaterdag tot uur en koopzondagen. Tijdens de proef is het TOPticket ook geldig op zaterdagavond en op gewone zondagen. Ook mogen gedurende de proef vier kinderen tot en met 12 jaar gratis meereizen op één TOPticket. Doelstellingen Het succes van de pilot hangt vooral af van zijn bijdrage aan de achterliggende beleidsdoelstellingen van de gemeente. Het college streeft 3 doelen na: 1. Terugdringen van het autoverkeer. 2. Verbetering van de luchtkwaliteit. 3. Bevorderen van de maatschappelijke deelname van sociaal zwakkeren in de samenleving. Hoeveel de pilot bijdraagt aan deze doelstellingen hangt in belangrijke mate af van de volgende vragen: Hoeveel is het OV-gebruik toegenomen als gevolg van de pilot? Wat is het effect op de andere modaliteiten naar plaats en tijd? Wat is het effect op de maatschappelijke participatie? Toename gebruik TOPticket Het TOPticket wordt vooral gebruikt door mensen uit Tilburg. Het gemiddelde inkomen van de gebruikers ligt iets onder het landelijk gemiddelde. Het TOPticket wordt door mensen uit alle leeftijdscategorieën gebruikt, maar het meest door jongeren tussen de 18 en 25. De grootste groep respondenten gebruikt het TOPticket enkele keren per maand. Hoewel er geen statistisch significante verschillen optreden gedurende de proef, lijkt er wel een verschuiving te ontstaan: nadat reizigers eenmaal met het TOPticket hebben gereisd, lijken ze deze vaker te gaan gebruiken. Wanneer, waarheen, waarvoor en aantal kinderen De helft van alle reizen met het TOPticket wordt gemaakt op zaterdag. Van de reizigers op zaterdag maakt een kwart gebruik van de uitbreiding tot s avonds: zij reizen nu na uur terug. Hoewel er gedurende het onderzoek veel minder koopzondagen dan gewone zondagen waren, vond ongeveer de helft van alle zondagreizen op een koopzondag plaats. Op bijna alle dagen is het belangrijkste reismotief winkelen of boodschappen doen. De meest genoemde bestemming is dan ook de binnenstad. Alleen op gewone zondagen wordt het TOPticket in de helft van de gevallen gebruikt om familie of vrienden te bezoeken. Het aandeel reizigers dat dan naar de binnenstad reist, is ook veel lager, terwijl het aandeel reizigers dat naar het NS station en Tilburg Noord reist dan juist groter is. Voor alle dagen geldt dat het aantal TOPticketgebruikers het grootst is op lijn 3 tussen de Reeshof en Stappegoor en op lijn 2 tussen de Reeshof en het centrum. Op het TOPticket mogen maximaal vier kinderen tot en met 12 jaar gratis meereizen. Een kwart van de reizigers maakt hier gebruik van. Eindrapportage TOPticket 3

4 Reis als het TOPticket niet had bestaan Bijna één op de drie reizigers reisde al met de bus. Zij profiteren nu van het TOPticket. Ruim een kwart van de reizigers had echter anders de auto gebruikt. Van de reizigers die naar de binnenstad reisden heeft zelfs één op de drie reizigers de auto laten staan. Een minder positief effect is dat één op de vijf respondenten de reis anders met de fiets had gemaakt. Slechts één op de tien reizigers had de reis niet gemaakt als het TOPticket niet had bestaan. De sociale functie van het TOPticket lijkt dus beperkt. Eindrapportage TOPticket 4

5 1 INLEIDING 1.1 ACHTERGROND In het voorjaar van 2005 hebben de gemeenten Tilburg en Goirle de stadsdienst volgens het Tilburgs Openbaar vervoer Plan (TOP) geïmplementeerd. Dit plan ging gepaard met een vernieuwing van de huisstijl, verbetering van de haltevoorzieningen en een aanpassing van de dienstregeling en routes. Een onderdeel van het TOP is het TOPticket. Het TOPticket is een retourtje naar de binnenstad van Tilburg voor 0,50. Het ticket is vooral bedoeld voor winkelend en uitgaand publiek. Het ticket is geldig op alle stadslijnen. Voorheen was het TOPticket alleen geldig op koopavond en zaterdag overdag en sinds 1 oktober 2006 is het TOPticket ook geldig op zaterdagavond en zondag. Daarnaast mogen er vanaf 1 oktober 2006 maximaal vier kinderen tot en met 12 jaar gratis meereizen op één TOPticket. De proef met de uitbreiding van het TOPticket loopt in elk geval tot en met 30 juni De gemeente Tilburg heeft de intentie om in samenwerking met de provincie Noord-Brabant de proef na deze datum voort te zetten. De resultaten van dit evaluatie-onderzoek moeten uitwijzen of deze voortzetting gewenst is en zo ja, in welke vorm. 1.2 BELEIDSDOELEN Het TOPticket is onderdeel van een proef met tariefacties. Hieronder valt ook de proef met gratis openbaar vervoer voor 55-plussers. In het collegeprogramma Algemeen beleidsplan college Tilburg geeft het college drie doelen aan die met de tariefacties worden nagestreefd: 1. terugdringen van het autoverkeer 2. verbetering van de luchtkwaliteit 3. het bevorderen van de maatschappelijke deelname, van met name ouderen De eerste twee doelen richten zich vooral op de mobiliteitsfunctie van het openbaar vervoer: een bijdrage leveren aan de bereikbaarheid en leefbaarheid van de stad door op die plaatsen en tijden dat het autoverkeer problemen met zich meebrengt een kansrijk alternatief te zijn. Het derde doel richt zich vooral op de sociale functie van het openbaar vervoer: voorzien in de mobiliteitsbehoefte van mensen die zijn aangewezen op het openbaar vervoer. Het TOPticket richt zich met name op de eerste twee doelen. Het derde doel komt vooral tot uiting in de proef met gratis openbaar vervoer voor 55-plussers. Hoeveel de pilot bijdraagt aan deze doelstellingen hangt in belangrijke mate af van de volgende vragen: Hoeveel is het OV-gebruik toegenomen als gevolg van de pilot? Wat is het effect op de andere modaliteiten naar plaats en tijd? Eindrapportage TOPticket 5

6 1.3 DOELSTELLING ONDERZOEK De doelstelling van het onderzoek luidt als volgt: Doelstelling Breng de effecten in beeld van de invoering van de uitbreiding van de mogelijkheden van het TOPticket voor de reiziger, op een zodanige wijze dat dit het gemeentebestuur in staat stelt een zorgvuldige afweging te maken over de voortzetting van de proef na 30 juni ONDERZOEKSOPZET Via posters in de Tilburgse bussen werden reizigers opgeroepen op het Internet een vragenlijst in te vullen over het TOPticket. In totaal werden 819 online vragenlijsten ingevuld. 87% van de vragenlijsten werd volledig ingevuld. 12% van de respondenten gaf aan nooit met het TOPticket te reizen. Daarnaast had 10% van de respondenten de maand voorafgaand aan het onderzoek niet met het TOPticket gereisd. In totaal bleven 556 vragenlijsten over die zijn gebruikt voor de analyse. Het onderzoek is opgesplitst in drie meetperiodes. De onderstaande tabel geeft de verdeling van de respondenten weer over de drie periodes. Aantal respondenten dat in Totaal aantal ingevulde voorgaande maand met het vragenlijsten Meetperiode TOPticket heeft gereisd 1: t/m : t/m : t/m Totaal In bijlage 1 staat een uitgebreide opzet van het onderzoek beschreven. 1.5 LEESWIJZER De rapportage begint met een profiel van de TOPticketgebruiker. Hoofdstuk 3 gaat in op het reisgedrag van de TOPticketgebruikers: wanneer reizen ze, met wie, waarheen en waarvoor? En heel belangrijk: hoe hadden ze de reis gemaakt als het TOPticket niet had bestaan? In hoofdstuk 4 worden de resultaten van de proef gekoppeld aan de beleidsdoelen die de gemeente Tilburg heeft. Eindrapportage TOPticket 6

7 2 PROFIEL TOPTICKETGEBRUIKERS 2.1 WOONPLAATS Ruim driekwart (79%) van de gebruikers van het TOPticket komt uit Tilburg. Verder is 6% afkomstig uit Goirle, 4% uit Berkel-Enschot en 4% uit Udenhout. De overige respondenten zijn afkomstig uit andere dorpen en steden in Brabant (Oisterwijk, Rijen, Eindhoven), Nederland (Maastricht, Nijmegen, Amsterdam) en één respondent was afkomstig uit Sint-Lenaarts in België. De onderstaande figuur toont de verdeling over postcodegebieden van de TOPticketgebruikers uit Tilburg. De grootste groep reizigers is afkomstig uit het postcodegebied 5045 (Reeshof) Verder komt iets meer dan één op de tien TOPticketreizigers uit postcodegebied 5043 (Reeshof) 9% van de reizigers woont in postcodegebied 5042 (Wandelbos) en 8% in postcodegebied De Reeshof ligt relatief ver van de Tilburgse binnenstad. Voor deze bewoners zal de fiets minder vaak een alternatief zijn dan de auto. Bovendien is vanwege de afstand het prijsverschil met de strippenkaarttarief het grootst voor bewoners in deze wijk. 2.2 INKOMEN Respondenten is gevraagd naar hun inkomen. Deze gegevens worden in het onderzoek gebruikt om te onderzoeken in hoeverre het TOPticket ook een sociale functie vervult. Eén van de doelen van het TOPticket is namelijk de drempel om met de bus te reizen te verlagen voor de lagere inkomensgroepen. De volgende figuur geeft het netto inkomen (inkomsten uit salaris, pensioen en eventuele andere inkomsten) weer per huishouden. Een kwart (27%) van de respondenten heeft een netto inkomen tussen de 500 en per maand. Nog eens een kwart (25%) heeft een inkomen tussen en Slechts 2% van de respondenten heeft een netto inkomen van of hoger. Eindrapportage TOPticket 7

8 Van de respondenten in de inkomenscategorie is 62% onder de 25 jaar. Het landelijk modaal inkomen ligt op bruto per maand. Dit komt neer op tot netto per maand (oranje categorie). 2.3 LEEFTIJD De onderstaande figuur geeft de verdeling weer van de respondenten over de verschillende leeftijdscategorieën. De gemiddelde leeftijd van de respondenten is 38 jaar. De jongste respondent is 10, de oudste 75. De grootste groep respondenten (24%) is tussen de 18 en 25. Opvallend is het percentage 55-plussers onder de respondenten. Deze doelgroep kan namelijk gratis reizen in de Tilburgse stadsbussen. Van een aantal 55-plussers bleek uit de opmerkingen dat zij dachten de enquête over gratis openbaar vervoer in te vullen. Deze respondenten zijn niet meegenomen in de analyse. Van de overige 55-plussers viel dit niet te achterhalen. Overigens reisde 8% van de 55-plussers met kinderen. Voor deze groep is het wel financieel aantrekkelijk om met het TOPticket te reizen. Samenvattend De grootste groep TOPticketgebruikers komt uit Tilburg. Van Tilburg zijn de postcodegebieden 5045, 5043 en 5042 het sterkst vertegenwoordigd. Meer dan de helft van de TOPticketgebruikers heeft een netto-inkomen van of lager. Het TOPticket wordt redelijk evenredig gebruikt door alle leeftijdscategorieën. Een kwart van de gebruikers van het TOPticket is tussen de 18 en 25 en de helft van de reizigers is onder de 35. Eindrapportage TOPticket 8

9 3 REISGEDRAG NAAR DAGSOORT 3.1 REISFREQUENTIE Dit hoofdstuk gaat in op het reisgedrag per dagsoort. Het is nuttig eerst de vraag te beantwoorden hoe vaak deze reizigers gemiddeld gebruik maken van het TOPticket. De grootste groep respondenten (35%) gebruikt het TOPticket enkele keren per maand. 21% van de respondenten reist gemiddeld eens per week met het TOPticket en 20% van de respondenten gebruikt het TOPticket gemiddeld vaker dan één keer per week. Ik ga er beslist meer gebruik van maken dan tot nu toe. Wanneer de verschillende meetperiodes met elkaar worden vergeleken, blijkt dat het percentage reizigers dat minder dan één keer per maand en één keer per maand met het TOPticket reist afneemt, terwijl er een toename is van het percentage reizigers dat enkele keren per maand met het TOPticket heeft gereisd. Hoewel de resultaten niet statistisch significant zijn, zou dit erop kunnen wijzen dat reizigers, nadat ze eenmaal met het TOPticket hebben gereisd, deze frequenter gaan gebruiken. Figuur 3.1 Reisfrequentie TOPticketgebruikers Eindrapportage TOPticket 9

10 3.2 REISMOMENT Het TOPticket is geldig op drie dagen: op donderdag tijdens koopavond vanaf uur en zaterdag en zondag de hele dag. In de maand voorafgaand aan het invullen van de enquête heeft de helft (50%) van de respondenten gebruik gemaakt van het TOPticket op koopavond, 83% van de respondenten heeft ten minste op één zaterdag gereisd en 45% van de respondenten heeft op zondag met het TOPticket gereisd. Het onderzoek werd uitgevoerd tussen 23 oktober en 18 november 2006 (periode 1), tussen 16 december 2006 en 6 januari 2007 (periode 2) en tussen 7 januari en 5 februari 2007 (periode 3). In periode 1 ging het onderzoek over 5 koopavonden, zaterdagen en zondagen. In periode 2 ging het om vier koopavonden, zaterdag en zondagen. Omdat reizigers echter gegevens invulden over de reizen die ze de afgelopen maand hadden gemaakt, gaat het in totaal om acht weken in periode 1 en acht weken in periode 2. De enquête in periode drie ging over negen koopavonden, zaterdagen en zondagen. In totaal gaat het in het onderzoek om 21 koopavonden, zaterdagen en zondagen. Aantal dagen waarover vragenlijst gaat Meetperiode koopavond zaterdag gewone zondag koopzondag In periode 1 was één van de zondagen een koopzondag (29 oktober) en in periode 2 waren er drie koopzondagen: op 17, 24 en 31 december. In periode 3 was er een koopzondag op 28 januari. Dagsoort % Respondenten dat heeft gereisd Gemiddeld aantal reizen per respondent in afgelopen 7 dagen Totaal aantal reizen Percentage van totaal aantal reizen Koopavond 50% 2, % Zaterdag 83% 2, % Zondag 45% 1, % In totaal maakten de respondenten reizen met het TOPticket. Hiervan vonden 701 reizen plaats op koopavond, op zaterdag en 440 reizen op zondag. De helft van de reizen (50%) werd dus gemaakt op zaterdag, eenderde (31%) op koopavond en ongeveer eenvijfde (19%) van de reizen vond plaats op zondag. Respondenten vulden alleen de gegevens in van de laatste reis die zij maakten met het TOPticket in de afgelopen zeven dagen. In de volgende hoofdstukken worden de resultaten van de enquête per dagsoort gepresenteerd. Per dag werd respondenten gevraagd naar: het aantal kinderen dat met hen meereisde; het reismotief; de bestemming; de buslijn(en) waarmee wordt gereisd; het reisgedrag wanneer het TOPticket niet had bestaan. Eindrapportage TOPticket 10

11 3.3 INVLOED UITBREIDING TOPTICKET OP REISGEDRAG Vóór de proef was het TOPticket alleen geldig op koopavond en zaterdag overdag. Tijdens de proef met het TOPticket is het aantal momenten waarop met het TOPticket kan worden gereisd uitgebreid. Vóór de proef was het TOPticket geldig op zaterdag tot uur. Tijdens de proef was het TOPticket ook geldig op zaterdagavond. Respondenten is daarom gevraagd hoe laat zij de reis op zaterdag maakten. Verder was het tijdens de proef mogelijk om het TOPticket te gebruiken op zondag, dit was voorheen niet het geval. Respondenten die aangaven op zondag te reizen, moesten aangeven of het ging om een koopzondag of een gewone zondag. Omdat het gebruik van het TOPticket op koopavond niet is gewijzigd, is hier geen vraag over opgenomen in de vragenlijst. Zaterdag De onderstaande tabel laat zien dat bijna de helft (40%) van de respondenten s middags zowel de heen- als de terugreis maakt. Ongeveer een kwart (26%) van de reizen is s avonds gemaakt. Slechts 2 à 3% van de respondenten maakt alleen s ochtends of alleen s avonds gebruik van het TOPticket. Terugreis s ochtends s middags s avonds Heenreis u u na u s ochtends 3% 31% 6% s middags - 40% 18% s avonds - - 2% De meeste reizigers reizen s zaterdags heen tussen en uur en 71% reist gedurende de middagperiode terug. Er waren geen statistisch significante verschillen tussen de drie meetperiodes voor het tijdstip waarop respondenten op zaterdag reisden. Zondag De verdeling tussen gewone zondagen en koopzondagen is over de gehele onderzoeksperiode ongeveer gelijk: 53% van de reizen vond plaats op een gewone zondag, tegen 47% van de reizen op een koopzondag. Er is echter een statistisch significant verschil tussen de drie meetperiodes. In de eerste periode vond 61% van de reizen plaats op een gewone zondag, tegen 39% op koopzondag (1 koopzondag). Tijdens de tweede meetperiode was het aantal reizen op koopzondag het hoogst: 63% van de reizen werd gemaakt op koopzondag, tegen 37% van de reizen op een gewone zondag. Dit is logisch, omdat er in de periode 2 drie koopzondagen waren. In de derde periode was het aantal reizen op koopzondag het laagst: driekwart (73%) van de reizen vond plaats op een gewone zondag en een kwart (27%) van de reizen op koopzondag. Eindrapportage TOPticket 11

12 (9 zondagen, 1 koopzondag) Figuur 3.2 Verdeling van reizen met TOPticket over gewone zondagen en koopzondagen Totaal Wanneer rekening wordt gehouden met het aantal zondagen en koopzondagen per periode, dan is het aantal reizigers op koopzondag ongeveer vier keer zo groot als op een gewone zondag. Dit verschil wordt veroorzaakt door de reizigers die dan naar de binnenstad komen om te winkelen. Opmerkingen Als suggestie noemt een aantal respondenten uitbreiding van het aantal uren en dagen waarop het TOPticket geldig is. Zo oppert een aantal respondenten het TOPticket ook te laten gelden tijdens de Tilburgse Het TOPticket mag wat mij kermis, carnaval en koninginnedag. Respondenten zien ook graag dat betreft worden uitgebreid, de uren worden uitgebreid naar door de week. bijvoorbeeld tijdens kermis, carnaval, en s avonds na 17 uur. Samenvattend Het TOPticket wordt het meest gebruikt op zaterdag. Het gemiddeld aantal reizen per respondent is het hoogst op koopavond. Eenvijfde van de reizen is op zondag gemaakt. Ondanks de uitbreiding van het aantal uren dat het TOPticket op zaterdag geldig is, reist nog steeds een overgrote meerderheid van de reizigers op zaterdagmiddag heen en terug. Slechts een kleine groep respondenten gebruikt het TOPticket uitsluitend op zaterdagavond. Eén op de vijf respondenten reist op zondag met het TOPticket. Het gebruik van het TOPticket op koopzondagen is relatief groter dan op gewone zondagen Eindrapportage TOPticket 12

13 3.4 AANTAL KINDEREN DAT GRATIS MEEREIST Voor de proef konden kinderen tot en met 4 jaar gratis meereizen met het TOPticket. Tijdens de proef is deze leeftijdsgrens verhoogd naar 12 jaar, met een maximum van vier kinderen per reiziger. Respondenten is daarom gevraagd hoeveel kinderen zij gratis lieten meereizen op het TOPticket. Geweldig initiatief. Zeker nu de kinderen meemogen op het TOPticket gaan we veel vaker met de bus Gemiddeld reist een kwart van de reizigers met één of meerdere kinderen op het TOPticket. Er zijn geen statistisch significante verschillen tussen het aantal kinderen op de verschillende dagen. Koopavond In 24% van de gevallen reisden één of meerdere kinderen mee met het TOPticket. Van de 69 respondenten die reisden met kinderen, had bijna iedereen (94%) één of twee kinderen mee. Slechts één respondent reisde met meer dan vier kinderen. Zaterdag Op zaterdag reisde in 22% van de gevallen één of meerdere kinderen mee met het TOPticket. Van de respondenten die reisden met kinderen, had de helft (51%) één kind bij zich, 42% liet twee kinderen op het TOPticket meereizen en 7% van de respondenten reisde met drie of meer kinderen. Zondag Bij 24% van de reizen op zondag reisden één of meerdere kinderen mee met het TOPticket. Van de respondenten die reisden met kinderen, had de helft (50%) één kind bij zich, 38% liet twee kinderen op het TOPticket meereizen en 12% van de respondenten reisde met drie of meer kinderen. Eindrapportage TOPticket 13

14 Figuur 3.3 Aantal kinderen onder de 12 jaar dat gratis meereisde op het TOPticket Opmerkingen In de suggesties en opmerkingen geeft een aantal respondenten aan dat zij, nu de kinderen tot en met 12 jaar ook gratis mogen meereizen, vaker gebruik maken van de bus. Samenvattend Een kwart van de reizigers laat één of meerdere kinderen meereizen op het TOPticket. Het aantal kinderen is op alle dagen nagenoeg hetzelfde. 3.5 REISMOTIEF Om het reismotief te achterhalen, konden respondenten aangeven of zij: naar het werk gingen; een horecagelegenheid bezochten; gingen winkelen/boodschappen doen; een bioscoop/theater gingen bezoeken; op bezoek gingen bij familie en/of vrienden. Daarnaast konden zij een andere reden opgeven. Koopavond Figuur 3.4. toont dat een ruime meerderheid (65%) van de reizen wordt gemaakt om te winkelen en boodschappen te doen. Verder gebruiken reizigers in 8% van de gevallen het TOPticket om familie of vrienden te bezoeken. Een even groot deel gebruikt het TOPticket voor woon-werkverkeer. Een klein deel van de reizigers gebruikt het TOPticket om een horecagelegenheid (6%) of een bioscoop of het theater te bezoeken (3%). De reizigers die anders antwoordden, gingen bijvoorbeeld sporten, naar school, of gebruikten het TOPticket zowel om vrienden te bezoeken als boodschappen te doen. Tussen de verschillende meetperiodes waren geen statistisch significante verschillen in het reismotief op koopavond. Zaterdag Ook op zaterdag gebruikte meer dan de helft (63%) van de respondenten het TOPticket om te winkelen of boodschappen te doen. Verder gebruikte 13% van de respondenten het ticket om Eindrapportage TOPticket 14

15 Het is een handige en goedkope manier om op zaterdag en koopavond te gaan winkelen op bezoek te gaan bij familie of vrienden. De overige respondenten bezochten een horecagelegenheid (7%), bioscoop of theater (3%), of gingen naar het werk (6%). De respondenten die een andere reden invulden, gingen bijvoorbeeld naar de kerk, de ijsbaan, het stadion, ziekenhuis, zwembad of gebruikten het TOPticket als voortransport voor het station. Zondag De onderste figuren in figuur 3.4 tonen het reismotief van gebruikers van het TOPticket op zondag. De antwoorden zijn uitgesplitst naar gewone zondagen en koopzondagen, omdat deze statistisch significant van elkaar verschillen. Op koopzondagen blijkt een ruime meerderheid (70%) het TOPticket te gebruiken om te winkelen of boodschappen te doen. 11% van de respondenten gebruikte het TOPticket om familie of vrienden te bezoeken. Op gewone zondagen gebruikt de helft (50%) van de respondenten het TOPticket om familie en vrienden te bezoeken. Dit ligt veel hoger dan op koopzondag. In absolute verschilt het aantal reizigers dat familie of vrienden bezoekt op koopzondag niet af van een gewone zondag. Het totale aantal reizigers op koopzondagen is namelijk vier keer zo hoog is als op een gewone zondag. Dit wil echter niet zeggen dat het absolute aantal reizigers verschilt dat op beide zondagen het TOPticket gebruikt om familie of vrienden te bezoeken. Waarschijnlijk zijn beide groepen in absolute zin ongeveer gelijk. Daarnaast is het percentage respondenten dat het TOPticket gebruikte om een horecagelegenheid te bezoeken hoger op gewone zondagen. Bij gewone zondagen valt het percentage respondenten op dat bij het reismotief anders heeft ingevuld. In totaal heeft 10% van de respondenten hier ingevuld dat ze naar huis reisden. Verder reisde 2% van de reizigers naar het station en nog eens 2% naar de bibliotheek. Overige antwoorden waren Ik vind het TOPticket een bijvoorbeeld naar het stadion, ik ging sporten, ik ging naar goed idee om mijn familie te de ijsbaan en naar het zwembad. bezoeken in het weekend, daar ik niet beschik over een auto Eindrapportage TOPticket 15

16 Figuur 3.4 Reden van de reis, uitgesplitst naar dagsoort. Opmerkingen Uit de opmerkingen komt naar voren dat een groot deel van de respondenten het TOPticket gebruikt om te winkelen. Hierbij noemen zij dan vaak dat een hele dag parkeren in de stad veel duurder is dan gebruik maken van het TOPticket. De bus is daarmee een gunstig alternatief voor de auto. Samenvattend Het TOPticket wordt vooral gebruikt om boodschappen te doen. Alleen op gewone zondagen is het meest genoemde reismotief het bezoeken van familie en vrienden Eindrapportage TOPticket 16

17 3.6 BESTEMMINGEN Naast het reismotief is reizigers ook gevraagd naar hun bestemming. Om de bestemming van respondenten te achterhalen konden zij kiezen uit de volgende antwoordmogelijkheden: NS station Binnenstad Tilburg Tilburg Noord Tilburg West De Reeshof Udenhout Goirle Berkel-Enschot Daarnaast konden respondenten zelf een andere bestemming invullen. Koopavond Uit de resultaten blijkt dat het TOPticket op koopavond vooral wordt gebruikt voor reizen binnen Tilburg. Bijna driekwart (72%) van de reizigers reist met het TOPticket naar de binnenstad van Tilburg. Daarnaast werd 7% van de reizen gemaakt naar het NS station en 7% naar de Reeshof. Verder reisde 5% van de gebruikers naar Tilburg West en 4% naar Tilburg Noord. In totaal reisde 4% van de respondenten naar bestemmingen buiten Tilburg. De reizigers die een andere bestemming hadden dan de gegeven antwoordmogelijkheden, reisden bijvoorbeeld naar Tilburg Zuid, Broekhoven, of hadden meerdere bestemmingen. Er werden geen statistisch significante verschillen in bestemmingen op koopavond gevonden tussen de drie meetperiodes. Zaterdag De meeste reizigers op zaterdag gebruiken het TOPticket voor een bestemming binnen Tilburg: bijna driekwart (74%) van de respondenten reisde naar de binnenstad van Tilburg, 12% van de reizigers reisde naar het station, 4% reisde naar de Reeshof, 3% naar Tilburg Noord en 3% naar Tilburg West. Zondag Er is een significant verschil tussen de bestemming van reizigers op zondag en op koopzondagen. Op koopzondagen reisde 80% van de respondenten naar de binnenstad van Tilburg. Verder reisde 6% naar het NS station. Naar de overige bestemmingen reisde slechts 3% van de respondenten of minder. De bestemmingen op gewone zondagen zijn veel meer gespreid. Zo reisde een derde (32%) van de respondenten naar de binnenstad van Tilburg, 20% van de respondenten reisde naar het NS station, 13% van de respondenten reisde naar Tilburg Noord, 11% naar Tilburg West en 10% van de respondenten reisde naar de Reeshof. Van de respondenten die anders invulden, gaf het grootste deel aan dat zij naar huis reisden. Eindrapportage TOPticket 17

18 Figuur 3.5 Bestemming van reizen met het TOPticket, uitgesplitst naar dag Samenvattend Er is een statistisch significant verschil tussen de bestemming op de vier dagen. Op koopavond, zaterdag en koopzondagen is het aandeel reizigers dat naar de binnenstad reist significant groter dan op gewone zondagen. Dit hangt samen met het verschil in reismotief op de verschillende dagen: winkelen doe je in de binnenstad, terwijl familie en vrienden verspreid over de stad wonen. Eindrapportage TOPticket 18

19 3.7 BUSLIJNEN Ook de buslijn(en) waarmee respondenten hebben gereisd zegt iets over de bestemming. Buslijn Koopavond Zaterdag Zondag Totaal 1 15% 16% 14% 15% 2 24% 23% 20% 22% 3 29% 24% 28% 26% 4 9% 9% 10% 9% 5 10% 9% 12% 10% 6 10% 10% 10% 10% 7 1% 3% 2% 2% 8 1% 5% 4% 4% 9 1% 1% 1% 1% Er blijken geen grote verschillen te bestaan tussen het aandeel van een bepaalde buslijn en de dagsoort. Op alle dagen is het aantal respondenten dat met het TOPticket reist het grootst op lijn 3 (26%). Lijn 3 rijdt op maandag t/m zaterdag ieder kwartier tussen De Reeshof en Stappegoor via het centraal station. Op zondag rijdt de bus ieder half uur. Ook op lijn 2 reizen veel respondenten met het TOPticket (22%). Deze lijn rijdt op maandag tot en met zaterdag elk kwartier en op zondagen ieder half uur tussen De Reeshof en het centrum. Het aantal TOPticketreizigers is het kleinst op de lijnen 7 en 8 (ieder half uur tussen het Centraal Station en De Laar) en 9 (ieder half uur tussen het Centraal Station en Udenhout). Lijn 7 is per 1 januari 2007 opgeheven en lijn 9 is er sinds 1 januari 2007 bijgekomen. Conclusie Gebruikers van het TOPticket reizen het meest met buslijn 3 en 2. De lijnen 7, 8 en 9 worden het minst gebruikt door TOPticketreizigers. 3.8 REISGEDRAG ALS HET TOPTICKET NIET HAD BESTAAN Een van de doelen van het TOPticket is om het autoverkeer in de binnenstad van Tilburg te verminderen. Om deze reden is gekeken naar de relatie tussen de bestemming en het vervoermiddel dat respondenten hadden gebruikt als het TOPticket niet had bestaan. Er is geen statistisch significant verschil tussen de drie reisdagen wanneer wordt gekeken naar de reis als het TOPticket niet had bestaan. Koopavond Als het TOPticket niet had bestaan, had bijna eenderde (30%) van de reizigers de reis op koopavond met de auto gemaakt. Voor nog eens een derde van de respondenten (29%) maakt het TOPticket geen verschil: zij hadden de reis ook met de bus gemaakt als het TOPticket niet had bestaan. Verder had 20% van de respondenten de fiets gepakt, 3% was gaan lopen en 6% van de respondenten had een andere bestemming gekozen. 9% van de respondenten had de reis niet gemaakt als het TOPticket niet had bestaan. Tussen de drie meetperiodes bleken geen statistisch significante verschillen te bestaan tussen de manier waarop de reis anders was gemaakt op koopavond tussen de drie periodes. Eindrapportage TOPticket 19

20 Zaterdag Als het TOPticket niet had bestaan, had bijna eenderde (31%) van de reizigers de reis op zaterdag ook met de bus gemaakt. Nog 29% van de reizigers had anders de auto gebruikt. Bijna een kwart (23%) van de respondenten had anders de Het is een goede vervanging fiets gepakt en 3% was gaan lopen. Verder had 9% van de reizigers de om vlug en voordelig naar de reis niet gemaakt als het TOPticket niet had bestaan. De reizigers die stad te gaan. Parkeren is te zelf een antwoord invulden gaven aan dat zij anders met de trein duur en in de winter is de waren gegaan, met de scooter of dat de keus voor het vervoermiddel fiets niet altijd comfortabel. afhankelijk is van het weer: bij mooi weer pakken ze de fiets, bij regen de bus. Op zaterdag bestonden er geen statistisch significante verschillen tussen de drie meetperiodes. Zondag Als het TOPticket niet had bestaan, had 89% van de reizigers op zondag de reis ook gemaakt. In totaal had 37% van de respondenten anders ook de bus gepakt, 21% was met de fiets gegaan en een kwart (24%) van de respondenten had anders de auto gepakt. Eindrapportage TOPticket 20

21 Samenvattend In totaal had eenderde van de reizigers de reis sowieso met de bus gemaakt. Een bijna even grote groep maakte de overstap vanuit de auto en 22% van de TOPticketgebruikers had anders de fiets gebruikt. 10% van de reizigers had de reis niet gemaakt als het TOPticket niet had bestaan. Eindrapportage TOPticket 21

22 4 BIJDRAGE (UITBREIDING) TOPTICKET AAN DE BELEIDSDOELEN 4.1 GROEI VERKOOP AANTAL TOPTICKETS Uit de verkoopcijfers van het TOPticket blijkt dat het aantal verkochte TOPtickets in 2006 met 17% is gestegen ten opzichte van In totaal zijn van eind oktober tot en met december 2006 ruim kaartjes verkocht. Dit komt neer op verkochte TOPtickets per week. Het is niet zeker dat de stijging in de verkoop van het aantal TOPtickets komt door de uitbreiding van het TOPticket. Tussen het vierde kwartaal in 2004 en 2005 was namelijk ook al een stijging van 18% te zien. De stijging in 2006 zou onderdeel kunnen zijn van een continue trend. Er zijn echter onvoldoende gegevens beschikbaar om hier valide uitspraken over te doen. Aan de andere kant zou de stijging relatief groter kunnen zijn, omdat het aandeel 55-plussers dat voorheen met het TOPticket reisde, dat nu gratis kan. Er zijn echter geen gegevens over de leeftijdsverdeling van de TOPticketgebruikers in de afgelopen jaren. 4.2 VERMINDEREN AUTOVERKEER IN DE TILBURGSE BINNENSTAD Een van de doelen van de invoering van het TOPticket is het verminderen van het autoverkeer in de Tilburgse binnenstad. Er is een statistisch significant verband tussen de bestemming en de manier waarop de reis zou zijn gemaakt zonder het TOPticket. De onderstaande taartdiagrammen laten zien dat het aandeel reizigers dat de auto heeft laten staan, groter is voor de bestemming binnenstad dan voor alle bestemmingen samen. Het aandeel reizigers dat anders ook met de bus was gegaan, ligt juist lager voor de bestemming binnenstad. De overige antwoordcategorieën verschillen weinig van elkaar. Eindrapportage TOPticket 22

23 De vraag is in hoeverre een afname van het aantal autoverplaastsingen merkbaar is in de stad op drukke momenten. In het vierde kwartaal van 2006 zijn ruim kaartjes verkocht. 28% van deze reizen was anders met de auto gemaakt. Gemiddeld heeft driekwart van deze verplaatsingen als bestemming de binnenstad. Dit komt neer op circa autoverplaatsingen in deze periode. Het TOPticket kan op drie dagen worden gebruikt, waarvan de helft van de reizen op zaterdag wordt gemaakt. Dit betekent voor de zaterdag een afname van gemiddeld verplaatsingen met de auto, op koopavond 750 en op zondag 450 minder autoverplaatsingen. Op zaterdag komt dit neer op enkele auto s per minuut die nu niet meer naar de binnenstad rijden, op de andere dagen nog minder. Het TOPticket heeft dus een beperkte invloed op het verminderen van het autoverkeer naar en van de binnenstad. Wel is het zo dat deze auto s niet meer in de stad worden geparkeerd. Afhankelijk van de turnover betekent dit dat circa 140 tot 200 parkeerplaatsen op een zaterdag volledig beschikbaar komen. Naar verwachting is de latente vraag naar parkeerplaatsen in Tilburg zo groot dat de beschikbaar gekomen capaciteit direct weer wordt opgevuld. Zonder aanvullende parkeerregulerende maatregelen mogen daarom op iets langere termijn nauwelijks effecten worden verwacht op de autobereikbaarheid van de binnenstad. Wellicht dat de hoeveelheid zoekverkeer tijdelijk iets afneemt. Dit eventuele effect was tijdens de onderzoeksperiode niet meetbaar vanwege alle wegwerkzaamheden en de verstoringen die daardoor optraden. Ook de luchtkwaliteit zal zonder aanvullende maatregelen naar verwachting slechts marginaal worden beïnvloed. Wel betekent de afname van het autoverkeer door gebruikers van het TOPticket dat binnen dezelfde periode meer mensen in staat worden gesteld om de binnenstad te bezoeken (bus en auto samen). Hiermee neemt de totale bereikbaarheid van de stad toe wat een positief effect heeft op het economisch functioneren. Opmerkingen Uit de opmerkingen en suggesties komt naar voren dat veel reizigers het idee hebben dat het TOPticket het autoverkeer in de binnenstad vermindert en in het algemeen een gunstig effect heeft op het milieu. Veel mensen zien de bus als goed alternatief om de parkeerdrukte in de stad te vermijden. Het TOPticket maakt de bus en trein samen tot een goed alternatief voor de auto. Samenvattend Het TOPticket kan een rol spelen in de afname van het autoverkeer in de binnenstad. Uit de opmerkingen blijkt dat respondenten zelf in elk geval het gevoel hebben dat het TOPticket helpt het autoverkeer in de binnenstad te verminderen. 4.3 SOCIALE FUNCTIE VAN TOPTICKET Een doel van het TOPticket is om de drempel om met de bus te reizen te verkleinen voor mensen met een beperkt budget. Er is een statistisch significant verband tussen de hoogte van het inkomen en de manier waarop de reis was gemaakt als het TOPticket niet had bestaan. De onderstaande taartdiagrammen tonen de verschillen in antwoorden tussen de totale groep respondenten en de respondenten uit de laagste inkomensgroep op de vraag hoe had u de reis gemaakt als het Eindrapportage TOPticket 23

24 TOPticket niet had bestaan?. Hieruit blijkt dat het aantal reizigers dat anders de reis ook met de bus had gemaakt, hoger is in de laagste inkomensgroep dan voor het totaal. Het aantal reizigers dat anders de auto had gebruikt, ligt juist veel lager. Er is echter geen groot verschil tussen beide groepen wanneer wordt gekeken naar het antwoord ik had de reis anders niet gemaakt. Opmerkingen en suggesties Enkele respondenten maken een opmerking over het sociale karakter van het TOPticket. Een enkeling geeft aan zelf over weinig geld te beschikken, maar de meeste respondenten hebben het over anderen wanneer zij de sociale functie van het TOPticket noemen. Vooral studenten zijn hierbij een vaak genoemde groep. Het is de beste oplossing voor mensen met minder inkomen. Ik ga vaker naar de stad om iets gezelligs te doen. Samenvattend Uit het onderzoek blijkt niet dat er een verband is tussen het gebruik van het TOPticket en het inkomen. Er zijn wel verschillen tussen de inkomens in de manier waarop de reis anders was gemaakt, maar niet voor het antwoord ik had de reis anders niet gemaakt Eindrapportage TOPticket 24

25 BIJLAGE Onderzoeksopzet Digitale enquête Om de ervaring met en mening over het TOPticket onder reizigers te meten, is een digitale vragenlijst opgesteld. Een voorbeeld van de vragenlijst is opgenomen in de bijlage. De vragenlijst ging in op het gebruik van het TOPticket in het algemeen en specifiek over de laatste drie reizen die met het TOPticket zijn gemaakt gedurende de afgelopen maand. Over deze reizen werd gevraagd wanneer en hoe laat de reis werd gemaakt, met welke buslijn, en wat het reismotief en de bestemming waren. Reizigers werd tevens gevraagd hoe ze hadden gereisd wanneer het TOPticket niet had bestaan. Verder was er ruimte voor suggesties en aanbevelingen voor de gemeente om de kwaliteit van het openbaar vervoer in Tilburg en Goirle te verbeteren. Een link naar de enquête werd geplaatst op de website van de gemeente Tilburg: Drie meetperiodes Om het succes van de proef over een langere periode te meten, werden op drie momenten posters gehangen in alle Tilburgse bussen. Op de poster stond dat mensen 250,- konden winnen door hun mening te geven over het TOPticket op De posters werden opgehangen in week 43 en 51 in 2006 en week 3 in Vervolgens hadden reizigers drie weken de tijd om de digitale vragenlijst in te vullen. Eindrapportage TOPticket 25

26 Tijdens periode 2 ontvingen alle respondenten uit periode 1 een met daarin het verzoek de vragenlijst over het TOPticket nogmaals in te vullen. In totaal vulden 114 respondenten de vragenlijst twee keer in. De gegevens van de vragenlijsten werden verwerkt in SPSS. Eindrapportage TOPticket 26

27 OPMERKINGEN Respondenten kregen aan het eind van de vragenlijst de gelegenheid tot het geven van opmerkingen en suggesties. Op deze pagina volgt een selectie van de opmerkingen. Ben er heel blij mee. Omdat de prijs laag is ben je veel eerder geneigd om regelmatig naar de stad te gaan. Het is een prima verbetering dat je nu voortaan ook 's zondags een topticket kunt kopen ongeacht of het een koopzondag is of niet. Héél goed initiatief. Ik hoop dat er veel mensen gebruik van maken om de overlast in de binnenstad in de hand te kunnen houden/ te beperken, ook voor de mensen die in het centrum wonen. Hopelijk bevordert dit ook de doorstroming op zaterdag. Door het lage bedrag van 50 euro cent werd ik echt nieuwsgierig om de bus te proberen. En het bevalt mij prima, ik hoop dat dit wordt voortgezet. Een goed initiatief en moet zeker blijven bestaan; alleen door de tarieven zitten de bussen overladen vol,hetgeen als je reist met kleine kinderen dit doet overwegen om de volgende keer een alternatief te zoeken. Een perfecte en goedkope oplossing om even in het centrum te shoppen of bij uit te gaan. Voor de prijs van een TopTicket kan ik mijn auto niet parkeren in het centrum. Fantastisch, vooral niet afschaffen. Zo gaan er tenminste nog mensen met de bus, het is zelfs vrij druk in de bus geworden. Je zou bussen nu vaker kunnen laten rijden, ik hoor regelmatig dat mensen de auto niet pakken omdat de bus "toch om de 10 minuten gaat. Geweldige mogelijkheid om je binnen de stad te verplaatsen. Zou op meer momenten mogelijk moeten zijn. Het is een betere regeling dan gratis reizen voor 55-plussers. 55- plussers hebben vaak een prima inkomen. Ik ben er erg tevreden over. Zeker nu het ook op zondag geldig is en dat je in het weekend ook 's avonds 'n Topticket kunt kopen. Je bent nu eerder geneigd om met de bus te gaan omdat het goedkoper is dan andere mogelijkheden, behalve met de fiets dan natuurlijk. Ik vind het wel fijn maar ik vind ook dat jullie het ook met de streekbussen moeten doen! Hoeft dan niet 50 cent te zijn maar iets meer maar ook wel goedkoper! Het is nu erg duur om te reizen met een streekbus zonder OV. Leuk idee!! Maar misschien de chauffeur(s) nog een beetje opvoeden. Tegen mij was hij gewoonweg onbeschoft. Nooit gehoord van klantvriendelijkeheid? Zonde, weerhoudt me ervan weer eens te gaan. Nou ik vind het heel erg handig! Hoef ik niet meer met de fiets door de regen of extreme wind te fietsen. Het is maar 50 cent! Dat heb ik er wel voor over. Ik vind het een goed idee, omdat er zo ook veel mensen sneller gebruik zullen maken van het openbaar vervoer. ik vind het TOP-dienstverlening! Ging voorheen nooit met de bus, omdat me het te duur leek om hier regelmatig gebruik van te maken, samen met mijn twee kinderen. Maar dat blijkt zeker niet het geval. Door TOPticket zal ik nu vaker met de bus reizen, en de kinderen vinden het fantastisch. Heb hier nooit van gebruik gemaakt en zal het waarschijnlijk ook niet doen. Wel een goed idee, om OV te stimuleren. Ik denk dat het een hele goede stimulans is om meer gebruik te maken van het OV binnen de gemeente Tilburg. Het houdt de auto s uit het centrum! Eindrapportage TOPticket 27

28 OVERIGE OPMERKINGEN EN SUGGESTIES Ik denk dat het voor de burgers nog vaak onduidelijk is wat de dienstregeling van de BBA is. de tijden op de elektronische bord komen vaak niet overeen met de tijden op de bushalte. Ik vraag me af hoe het TOPticket zich gaat verhouden (prijstechnisch) in de toekomst tot de OV-chipkaart? Daarnaast is het wellicht een idee om bij wegwerkzaamheden waar ook openbaar vervoer nu rijdt, bijv. nu Spoorlaan, het OV écht veel tijdwinst te geven. Ik zou graag zien dat de Sportticket ook in de bus verkrijgbaar is en ook op de ijsbaan. Nu moet je namelijk met je ijsbaankaart naar het zwembad en daar je sportticket halen en dan mis je weer net de bus. Liefst de hele week een TOPticket. later mogen. Als je gezellig iets gegeten en gedronken hebt is dit nogal aan de vroege kant om weer terug te gaan. Stel eisen aan de brandstof (schone uitlaatstoffen) en leeftijd van de bussen. Daarentegen begrijp ik dat oude bussen worden ingezet op zaterdagen, koopzondagen en tijdens evenementen. Vrije busbanen in het centrum, zodat ik nog sneller in het centrum ben, en niet met de bus in de file sta. s Avonds bussen laten rijden met een hogere frequentie. Meer controleurs in de bus aanwezig, i.v.m. veiliger gevoel. Zorg dat de open ruimte bij het Laar (circusterrein) parkeerruimte wordt voor auto's van buiten de stad en zorg voor pendelbussen richting centrum en station. Lijn 2 en 3 vanuit de Reeshof naar NS station betere tijden geven, zijn altijd te laat in Tilburg West. Maak het eens wat gezelliger in een bus, mensen zitten nu allemaal als individu voor zich uit te staren. Meer bussen, bussen op tijd laten rijden, snellere verbindingen, beter aansluitingen, schonere haltes, geen hangjeugd bij de bushaltes of bij het station. Meer busverbindingen naar omliggende plaatsen. Vriendelijkere buschauffeurs. Misschien een goed idee als het TOPticket ook op vrijdagavond komt, omdat dan heel veel mensen vaak op vrijdagavond naar bioscoop/theater gaan. Zover ik er gebruik van maak ben ik tevreden. Soms zouden de chauffeurs iets meer service kunnen geven door de mensen de tijd te geven om op hun plaats te gaan zitten Aansluiting met de doorgaande treinen zou eventueel ook wel makkelijk zijn. Tilburg is Tilburg. NIET aan mensen in de Reeshof meer strippen vragen dan aan mensen in bijv. Tilburg Noord. Dit is echt iets waaraan ik me erg stoor. Verbinding vanuit Reeshof moet sneller. Bijvoorbeeld vanuit Reeshof meteen naar het centrum en niet via Westermarkt. Op minder drukke dagdelen kleinere busjes laten rijden. Vaak zie ik die grote bussen helemaal leeg door de stad toeren. Nee, ik hoop alleen dat met de komst van de Cityring de kwaliteit op peil blijft. Op woensdag, donderdag en zondagavond kun je uiterlijk rond uur met de bus terug naar Tilburg Noord. Dit zou wat mij betreft iets Meer publiciteit t.a.v. het TOPticket, zodat meer mensen er gebruik van gaan maken. Meer bussen met lage instap. Maak meer reclame en zeker voor de wijkbussen. Eindrapportage TOPticket 28

29 COLOFON Titel Eindrapportage TOPticket Samengesteld door Frans Gommers Liset Bergevoet Projectnaam Dossiernummer 211L Datum 7 mei 2007 Bestandsnaam P:\2006\211L Gem Tilburg Onderzoek tariefacties OV\TOPticket\Rapportage\Eindrapportage onderzoek TOPticket Tilburg.doc Contactadres voor deze publicatie XTNT Experts in Traffic and Transport St. Jacobsstraat 16 Postbus AB UTRECHT XTNT Experts in Traffic and Transport is een ambitieus adviesbureau, dat opereert op het brede terrein van verkeer en vervoer. Wij geven inhoudelijk advies en begeleiden het proces om tot dat advies te komen. Het liefst doen wij dat in een bestuurlijk en/of maatschappelijk bewogen omgeving, zodat onze kennis en vaardigheden op het gebied van communicatie volledig tot hun recht komen. Onze adviseurs gaan voor uitmuntende service en topkwaliteit. Zij zijn oprecht geïnteresseerd in mensen en durven te gaan waar anderen niet gaan. Een spraakmakende en vernieuwende aanpak heeft voor hen de voorkeur boven de platgetreden paden. Door met u een partnership te vormen, komen wij gezamenlijk tot het gewenste resultaat. Wat dat resultaat is, spreken wij af bij de start van het project. Wij visualiseren dit in de vorm van het waardebod. Uw feedback op onze prestaties en onze manier van werken zien wij als kansen om onze dienstverlening te verbeteren. XTNT, Utrecht, 2007 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van XTNT. Eindrapportage TOPticket 29