Regio Hoeksche Waard en Goeree-Overflakkee. Behoeften, wensen, kansen en (on)mogelijkheden openbaar- en collectief vervoer op Goeree-Overflakkee

Transcriptie

1 Regio Hoeksche Waard en Goeree-Overflakkee Behoeften, wensen, kansen en (on)mogelijkheden openbaar- en collectief vervoer op Goeree-Overflakkee Verslag bijeenkomst belanghebbenden op Goeree-Overflakkee Middelharnis, 19 november 2013 Opgesteld door: Provincie Zuid-Holland

2 Inleiding Voorliggend verslag beschrijft de uitkomsten van de workshop over het openbaar- en collectief vervoer op Goeree-Overflakkee op 19 november 2013 in Middelharnis. Deze bijeenkomst vond plaats in het kader van de komende aanbesteding van openbaar vervoer in de regio Hoeksche Waard-Goeree-Overflakkee (HWGO) en de ambitie van de Provincie Zuid-Holland en gemeenten om hierbij aan te sluiten bij actuele ontwikkelingen en kansen. Dit gaat o.a. over de (on)mogelijkheden van slimme combinaties tussen openbaar vervoersstromen met andere vervoersstromen en het gebruik van low-carbon materieel (klimaatvriendelijke bussen). Doelstelling van de workshop was om behoeften, wensen, ideeën, initiatieven en ervaringen te verzamelen van belanghebbenden in het gebied en om hen te informeren over de voorbereidingen van de aanbesteding. In dit verslag worden de aanleiding, opgave en uitkomsten van de workshop beschreven. Deelnemers van de workshop waren o.a. zorgen onderwijsinstellingen, buurtverenigingen en reizigersoverleg. Ook vervoerders namen deel, zodat zij konden horen wat er speelt in het gebied en waar nodig kunnen toelichten hoe het vervoer is georganiseerd. De deelnemerslijst is achterin dit verslag opgenomen. Het verslag is als volgt opgebouwd: Aanleiding, opgave en proces 2 Ontwikkelingen openbaar vervoer en doelgroepenvervoer 4 Initiatieven uit de samenleving 9 Werken in groepen: initiatieven, kansen en aandachtspunten 11 Tot slot 18 Deelnemerslijst 19 1

3 Aanleiding en opgave Organisatie van vervoer De Provincie Zuid-Holland is verantwoordelijk voor de aanbesteding van het reguliere openbaar vervoer. De gemeente is verantwoordelijk voor het doelgroepenvervoer (WMO, WSW, leerlingen etc.). De vervoerder is opbrengstverantwoordelijk, hij committeert zich aan een opgave voor een bepaald bedrag. Meevallende, maar ook tegenvallende opbrengsten, zijn voor rekening van de vervoerder. De aanbesteding voor het openbaar vervoer in de regio HWGO is nu in voorbereiding, de nieuwe concessie zal starten in december Figuur 1: Bevolking Ontwikkelingen Actuele ontwikkelingen zorgen voor veranderingen in de behoeften en organisatie van vervoer. Ontwikkelingen zijn: De financiën staan onder druk. Voor het bedrag waar het openbaar vervoer nu rijdt, zal zeer waarschijnlijk in de toekomst minder OV rijden. Met hetzelfde geld minder OV. Dit is een ontwikkeling die we in alle regio s zien, niet alleen hier. Demografische ontwikkelingen, zoals vergrijzing, ontgroening en krimp van de bevolking. Maatschappelijke ontwikkelingen zoals de opkomst van duurzame technologieën en behoeften aan duurzame mobiliteit. Een andere maatschappelijke ontwikkeling is de steeds meer participerende samenleving, meer initiatief vanuit de samenleving, vrijwilligersprojecten en minder de sturende rol vanuit de overheid. Figuur 2: Potentiele beroepsbevolking

4 Aanleiding en opgave (vervolg) Opgave De Provincie Zuid-Holland en de gemeenten willen zo goed mogelijk inspelen op de actuele ontwikkelingen in de voorbereidingen van de aanbesteding van nieuw vervoer in het gebied: Collectief vervoer in HWGO zo efficiënt en effectief mogelijk inrichten aansluitend op de maatschappelijke vraag Benutten van kracht en energie uit de samenleving in lokale vervoerinitiatieven Energietransitie: na 20 jaar alle OV-concessies low carbon Proces Het proces van deze voorbereiding bestaat uit: Werksessies met gemeenten, hier hebben er al twee van plaatsgevonden. In die werksessies overleggen provincie en gemeenten over (vervoer)cijfers voor OV en doelgroepenvervoer, trends, kansen, (on)mogelijkheden in voorbereiding op de aanbesteding. Werksessies met belanghebbenden. Voorliggend verslag is van de eerste werksessie, in januari 2014 zal er nog een volgen. Doelstelling van deze bijeenkomsten is om inbreng te verzamelen vanuit o.a. onderwijs- en zorginstellingen, dorpsverenigingen, reizigers van openbaar- en doelgroepenvervoer en vervoerders. Bestuurlijke overleggen. In november heeft een bestuurlijk overleg plaatsgevonden met de gedeputeerde verkeer en vervoer van de Provincie Zuid-Holland en de wethouders van de betrokken gemeenten. Hierin is de opgave en het proces besproken. In januari vindt een volgend bestuurlijk overleg plaats. Marktconsultatie. In gesprekken met marktpartijen onderzoekt de provincie Zuid-Holland de mogelijkheden, vraagt de markt om ideeën en advies over wat zij kunnen leveren en welke kansen en zorgen zij zien, om uiteindelijk de juiste vraag aan de markt te stellen.

5 Openbaar vervoer Figuur 3: Autobezit in de jaren 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 4% 17% 10% % 4% 4% 5% 6% 8% % 10% 8% Hoeksche Waard Goeree Overflakkee Provincie Zuid-Holland Nederland 3% 2% 1% 1% 1% 1% 0% Ontwikkelingen in openbaar zijn als volgt: Bescheiden rol openbaar vervoer in totale mobiliteit: op Goeree-Overflakkee en in de Hoeksche Waard is het aandeel per bus slechts 1%, in de provincie Zuid-Holland is dit 6%. Hoog en toenemend percentage autobezit. De regio scoort hoger dan het gemiddelde in Nederland. Dit terwijl de provincie Zuid-Holland als geheel lager scoort (figuur 3) Reismotief OV: twee derde onderwijs en werk (22% woon-werk, 44% woon-onderwijs, 14% bezoek en 20% overig) Piek tussen 7 en 8 uur (figuur 4) Gemiddelde weekdag is drie keer zo druk vergeleken met zaterdag (figuur 5) Per werkdag gemiddeld reizigers, 65% in reguliere buslijnen (figuur 6) Grote verschillen in kostendekkingsgraden (kaartje op volgende pagina). Opmerking bij het kaartje: de lijnen uit Hellevoetsluis zijn hier niet zichtbaar. 100% 80% 60% 40% 20% 0% Figuur 4: hoeveelheid reizigers verdeeld over de dag Figuur 5: OV op werkdagen, zaterdagen, zondagen Figuur 6: reizigers verdeeld over typen buslijnen 10% 22% 68% 1 zondag zaterdag weekdag

6 Buslijnen gemiddelde werkdag Hoeksche Waard en Goeree Overflakkee Rotterdam Zuidplein Rotterdam Kralingse Zoom Hellevoetsluis Ouddorp Spijkenisse Oud-Beijerland Heinenoord Goedereede Stellendam Nieuw-Beijerland Renesse Dirksland Middelharnis Sommelsdijk Stad aan t Haringvliet Piershil Goudswaard Zuid-Beijerland M herenland Klaaswaal Puttershoek Maasdam Strijen s-gravendeel Dordrecht Nieuwe-Tonge Numansdorp Herkingen Strijensas Oude-Tonge Ooltgensplaat Willemstad GOEDE lijnen Lange lijnen gericht op Rotterdam Lange lijnen R dam (130, 136, 139, 396): 35% van totaal # reizigers 21% van totaal expl. subsidie REDELIJKE lijnen Basislijnen gericht op Rotterdam Spitslijnen gericht op Rotterdam Scholierenlijnen gericht op Middelharnis, Oud- Beijerland en Hellevoetsluis SLECHTE lijnen Basislijnen in de regio

7 Doelgroepenvervoer WMO vervoer: aantallen in de regio Hoeksche Waard Aantal Wmo-ers: 800 Aantal ritten is onbekend Figuur 7: Aantal unieke cliënten Wmo-vervoer Goeree-Overflakkee Aantal Wmo-ers: Verwachte aantal ritten 2013: per jaar; 120 per dag Aantal ritten Regiotaxi 2010, 2011: per jaar (waarvan ong. 6% OV-ritten) Leerlingenvervoer: aantallen in de regio Hoeksche Waard: Aanbesteding periode in voorbereiding Huidig ong. 260 leerlingen, 70 bestemmingen Aantal ritten onbekend Goeree-Overflakkee: Twee verschillende percelen Huidig 195 leerlingen Aantal ritten: 42 per dag De Wmo-vervoerregelingen staan op de volgende pagina.

8 Wmo-vervoerregelingen

9 Openbaar- en doelgroepenvervoer Financiën OV en doelgroepenvervoer Onderstaand is de verdeling weergegeven van de jaarlijkse overheidsbijdrage aan OV en doelgroepenvervoer. 1,9 mln 1,3 mln 3 mln Bijdrage AWBZ-vervoer* Gemeentelijke bijdragen Wmo-vervoer Gemeentelijke bijdragen leerlingenvervoer * Schatting op basis van landelijke cijfers 9,8 mln Provinciale bijdrage busvervoer Figuur 8: Verdeling jaarlijkse overheidsbijdrage OV en doelgroepenvervoer

10 Vervoerinitiatieven uit de samenleving Er zijn al vele initiatieven vanuit de samenleving op gebied van vervoer. Onderstaand vindt u eerst een aantal bestaande initiatieven in de regio en vervolgens een aantal uit andere gebieden. Buurtbus Z-Beijerland via Nieuwendijk, Goudswaard, Piershil en Nw-Beijerland naar Oud- Beijerland. Bestaat al meer dan 30 jaar, hierop veel positieve reacties. Welzijn Hoeksche Waard - vrijwillig vervoer voor mensen die door omstandigheden minder mobiel zijn of moeilijkheden ondervinden bij bepaalde activiteiten. Voorwaarde: geen auto, niet kunnen rijden, niet met het OV kunnen, geen beroep op directe omgeving, en geen beroep op andere regelingen. De kosten bedragen 50 cent per km plus instaptarief. Opmerking die hierbij wordt gemaakt: Dit mag niet van de wet personenvervoer Hierover wordt gesprek gevoerd hoe dit op te lossen. Is een aandachtspunt: hoe eigen initiatieven inzetten zonder dat het in strijd is met de wet, zonder dat het zorgt voor oneerlijke concurrentie voor vervoerders? Vervoer Lokaal. Aanvullend OV in Oud-Beijerland (deur-deur) voor 65+-ers en Wmo-gerechtigen jonger dan 65 jaar/ De pas kost 9,35. Per rit 1,88 Inspiratie elders BoodschappenPlusBus. Helpt ouderen om weer het huis uit te kunnen en andere mensen te ontmoeten. Gestart in 2006, rijdt o.a. in Dordrecht. Bus Greijdanuscollege. Leerlingen van het Zwolse Greijdanus College uit Emmeloord en Urk hebben een eigen schoolbus. Deze is goedkoper dan het OV en wordt betaald door de ouders.

11 Vervoerinitiatieven uit de samenleving (vervolg) Stadsregio Rotterdam. Subsidieverlening voor kleinschalige initiatieven voor aanvullend vervoer: vervoer naar ziekenhuizen, zorginstellingen en naar kleine kernen. Max p. project. Stadsregio Amsterdam. Maatwerkvervoer nodig omdat in 2012 fors werd bezuinigd. Regiogemeenten mogen buurtvervoer aanbieden dat aansluit op de vraag. Max Leerlingenvervoer gaat pakjes bezorgen. CombiPakt gaat in Nijmegen het ziekenvervoer en het leerlingenvervoer inzetten voor het bezorgen van medicijnen en land- en tuinbouwproducten. Samenwerking met een taxiondernemer, een apotheek en een leverancier van streekproducten. Vanuit Welzijnsorganisaties: Woej en De Bus Buurtbusachtig: de Hugohopper

12 Vragen Behoeften en ervaringen vervoer, waar zitten nu knelpunten? Initiatieven. Welke nog meer? Wat is er nodig en wat zijn barrières? Slimme combinaties vervoersstromen? Werken in groepen (groep 1) Er is gewerkt in drie groepen. Onderstaand zijn de uitkomsten opgenomen van de eerste groep, per onderwerp. Verbinding treinstation Het gebied mist een goede overstap op de trein, bv naar Den Haag. Barendrecht zou geschikt zijn als overstapstation richting trein, ook oplossing voor files. Heinenoord kan fungeren als overstapstation tussen de corridor naar Zuidplein en de verbinding met een treinstation als Barendrecht of Lombardijen. AWBZ Er zal geen overloop zijn tussen AWBZ en regulier OV, hooguit incidenteel. Doelgroep AWBZ is niet zelfstandig in staat om naar de halte te gaan. Deze doelgroep heeft begeleiding nodig. Er is 70% op AWBZ beveiligd. Door de bezuinigingen AWBZ zijn er kinderen buiten de boot gevallen, vooral op uithoeken. Leerlingenvervoer Het verkrijgen van leerlingenvervoer is een enorme procedure. Als het eenmaal geregeld is, is het vervoer wel goed. De verschillende doelgroepen binnen het leerlingenvervoer zijn niet altijd goed te combineren. Denk hierbij aan een visueel gehandicapt kind een verstandelijk gehandicapt kind. Verbindingen Rotterdam Verbinding naar Rotterdam via Hellevoetsluis is erg omslachtig, veel overstappen, lange reistijd. De verbinding met Zuidplein is verrassend snel. 11

13 Werken in groepen (vervolg groep 1) Scholierenlijnen en forensen Forensen en scholieren spits scheiden / spreiden. Scholierenbussen verder als forensenlijnen? Het is raar om scholieren in de dure uren (spits) zoveel korting te geven. Scholen andere tarieven bieden bij spitsspreiding? Tijdenspreiding kan een instelling ook geld kosten. Veel jongeren in het OV in HWGO, combi maken met elektrische fiets? Werkgebieden veel beter ontsluiten (denk aan ECT shuttles). Verbinding voor scholieren richting Zeeland is slecht, overstap en te volle bussen. Haltes worden voorbij gereden. Samenvoegen budgetten Kleinschalig (doelgroepen) vervoer kan OV in uitlopers faciliteren. Regiefunctie opzetten voor ALLE vervoerstromen in en net buiten de regio Corridor Zuidplein in stand houden, aantakken combineren. Bij samenvoegen van budgetten oog houden voor groepen die begeleiding nodig blijven hebben. Werken met lokale partijen leidt tot hogere klanttevredenheid. Eén aanbesteding voor al het vervoer werkt waarschijnlijk niet. Aandacht voor onderaannemers bij aanbestedingen! Geen wurgcontracten, gebruik maken van lokale expertise. Cijfers over vervoerstromen doelgroepen (zowel aantallen als routes) moeten beschikbaar zijn. Overige punten en ideeën Meer eisen stellen aan comfort bussen. Met alle eisen rondom toegankelijkheid aan materieel lijken de eisen rond comfort een lagere prioriteit te krijgen. De bus richting Middelharnis staat in de tegenspits in de file s ochtends OV over water. 12

14 Vragen Behoeften en ervaringen vervoer, waar zitten nu knelpunten? Initiatieven. Welke nog meer? Wat is er nodig en wat zijn barrières? Slimme combinaties vervoersstromen? Werken in groepen (groep 2) Wensen en ervaringen Vanuit de kernen Herkingen en Melissant zijn er voor ouderen die slecht ter been zijn fysieke beperkingen, in vorm van een tunneltje dat gepasseerd moet worden. De belbus blijkt niet goed bekend te zijn. Daardoor is het gebruik waarschijnlijk ook laag. We moeten rekening houden met de trend dat ouderen langer thuis blijven wonen (door aangepast indicatiebeleid) en niet naar een verzorgingshuis gaan. Dagbesteding is dan nodig vanuit AWBZ, dat levert extra vervoerbewegingen. De vraag is of rolstoelvervoer met vrijwilligers mogelijk is. Dat is een behoorlijke belasting. Het komt voor dat er een taxi met leerlingen naar de Ark gaat, bekostigd uit het leerlingenvervoer en dat er ook een taxi naar dagopvang voor gehandicapten gaat. Doordat het twee aparte regelingen zijn met twee aparte potjes geld, komt slimmer inzetten van voertuigen niet van de grond. Een voorbeeld werd gegeven van een leerling uit Ouddorp die naar Brielle naar school gaat en door een taxi wordt opgehaald. Vanuit Hellvoetsluis vertrekt ook een taxi voor een leerling naar dezelfde school. Omdat het twee gemeenten zijn met verschillende regelingen kan het niet gecombineerd worden, terwijl Hellevoetsluis op de route ligt. Voor leerlingenvervoer is het eigenlijk raar dat het alles of niets is voor de bijdrage. Waarom geen eigen bijdrage naar draagkracht? Er zou meer ruimte in de dienstregeling moeten worden opgenomen, de 3 minuten nu is te kort, daardoor mis je vaker de aansluiting. Liever ruimer, dan win je aan betrouwbaarheid. Differentiatie tussen spits en dal tarieven is interessant. Het moet mogelijk zijn om een busje in te zetten tegen 0,35 ct per km. Voor vrijwilligersvervoer is opgemerkt dat regulier dagelijks vervoer niet mogelijk wordt geacht. Het moet aanvullend zijn op het OV en doelgroepenvervoer en niet concurrerend. 13

15 Werken in groepen (vervolg groep 2) Initiatieven / ideeën In Goeree hebben zorgaanbieders en een taxibedrijf gekeken of het mogelijk is om het eland in drieën te delen, met twee overstappunten, en de voertuigen efficiënt en frequenter in te zetten in het eigen gebied. Dit is nog niet verder doorgepakt. Slimme combinaties vervoerstromen In de gehandicaptenzorg moet je rekening houden met het feit dat mensen niet kunnen overstappen en dat de ruimtelijke oriëntatie slecht is. Dit kan ondervangen worden door begeleiders mee te sturen. Daardoor is het mogelijk te besparen op bussen van de zorgaanbieders, gaat niet om grote aantallen cliënten. Zorg in de aanbesteding voor ruimte voor combinatiemogelijkheden. Zoek het in de beoordelingscriteria. Inzetten op samenwerking. In de aanbesteding aangeven dat gewerkt wordt aan het mogelijk maken van combinaties van OV en doelgroepen, maar dat nog niet alles op korte termijn gerealiseerd kan worden. Zorg voor flexibiliteit in de het contact van de OV concessie. Regiecentrale Via een regiecentrale moeten combinatie van vervoerstromen worden gecoördineerd. Nu lukt het niet, bij gemeenten zijn er beperkte mogelijkheden, zij zitten vast aan de gemeentelijke regelingen. Het daadwerkelijk ontschotten van de middelen (leerlingen, Wmo, AWBZ) is de grote uitdaging, is essentieel, om de kansen voor slimme combinaties te verzilveren. Een centrale coördinator moet snel schakelen en doorpakken. Het vereist maatwerk om voertuigen en mensen slim aan elkaar te koppelen. Regiecentrale opzetten kost tijd. Om het van te grond te kunnen krijgen moet een aantal sleutelfiguren uit de regio bij elkaar gaan zitten, de juiste energie aan tafel. Kleine stappen zetten. 14

16 Werken in groepen (groep 3) In de derde groep is gewerkt per sector. Onderstaand de uitkomsten. Onderwijs Er is een busnetwerk en aanvullend een schoolbusnetwerk. In schoolvakanties vervallen de schoolbuslijnen, maar blijft het basisnet in tact. Aandachtspunt is het organiseren over grenzen heen. De knip tussen concessies is lastig, hierdoor sluiten bijvoorbeeld vakantieplanningen en tarieven in Zuid-Holland en Zeeland niet op elkaar aan en moet worden overgestapt. Scholen in Zuid-Holland merken dat scholieren in Zeeland daar een school kiezen, omdat ze daar korting hebben op het openbaar vervoer. Ook is het lastig om met een schoolbus het Zeeuwse concessiegebied in te rijden, dit is lastig in concurrentie. Het advies is: ga uit van de vraag van vervoer, en kijk vervolgens pas naar de organisatie. Eerst de vraag goed in beeld hebben, dan kijken hoe het beste samengewerkt kan worden. Verzoek aan provincies is over grenzen te organiseren en goed af te stemmen. In het verlengde van bovenstaand punt wordt het initiatief van scholen in Zeeland toegelicht ter inspiratie: daar hebben scholen zich verenigd in de Stichting Scholierenvervoer. Deze stichting heeft korting bedongen bij de vervoerder en neemt bijvoorbeeld ook deel aan het reizigersoverleg (ROCOV) in Zeeland. Voor MBO-leerlingen speelt dit minder, omdat deze leerlingen vaak al een OV-studentenkaart hebben. Vraag is nog of deze blijft, en wat eventueel wegvallen hiervan voor invloed heeft. Er zijn ontwikkelingen in lokaties, samenwerkingen, die van invloed zijn op de mobiliteit. Belangrijk voorbeeld is dat Zadkine en Albedacollege samengaan. In de Hoeksche Waard gaan onderwijsinstellingen veelal samenwerken. Communicatie tussen de scholen en vervoerder Arriva gaat goed. Wanneer alle leerlingen eerder naar huis gaan (bijvoorbeeld als docenten een studiemiddag hebben) wordt dit afgestemd met de vervoerder, en sluiten de bussen hier netjes op aan. Naar alle tevredenheid. Aanvullende kans is om dit nog meer te doen, en lesroosters aan te passen op bustijden en vice versa. Nu al stoppen lessen bijvoorbeeld een paar minuten eerder, zodat leerlingen de bus halen. Arriva geeft aan dat het goed is als scholen niet tegelijk beginnen. Een kans is om door goede afstemming bussen twee keer te benutten. Door lesroosters aan te passen, schooltijden af te stemmen, kan de bus dan heen en weer rijden en bijvoorbeeld een eerste en een tweede lichting scholieren ophalen. Aandachtspunt voor de aanbesteding is welke eisen door de provincie worden opgenomen t.a.v. de bussen. Voor scholieren is het belangrijk dat er veel zitplaatsen zijn en dat tarieven acceptabel zijn. In Zeeland worden al minder eisen gesteld aan de bussen, waardoor dit goed werkt. 15

17 Werken in groepen (vervolg groep 3) Zorg Sommige doelgroepen kunnen niet met andere doelgroepen gecombineerd worden, samen reizen. Bijvoorbeeld zeer kwetsbare doelgroepen, zoals demente ouderen. Kans: kijk naar openingstijden van zorgaanbieders. Zorginstellingen kunnen gezamenlijk regelen dat ze niet tegelijk openen, en dat meerdere instellingen daardoor na elkaar van hetzelfde vervoer gebruik kunnen maken op één dag. Wellicht zijn er ook mogelijkheden voor inlooptijden, taxi s rijden vaak door dezelfde straat voor twee verschillende opdrachtgevers. Aandachtspunt hierbij is weer het combineren van doelgroepen in één taxibus, dit kan niet met alle doelgroepen. De afstanden zijn groot op Goeree-Overflakkee, de vergoedingen zijn echter gebaseerd op korte afstanden. Kans: laat taxibedrijven samenwerken en ritten uitwisselen. Hierbij is een regisseur nodig, iemand die overziet waar slim gewisseld en gecombineerd kan worden en die dit aanstuurt. Kans voor bepaalde opvang kan zijn om een hele dag op te vangen in plaats van bijvoorbeeld een halve dag, omdat het vervoer hiermee efficiënter georganiseerd kan worden. Uiteraard met het aandachtspunt hierbij dat dit moet kunnen voor de betreffende doelgroep. Kans voor zorginstellingen is dat zij de planning uit handen geven, om overstijgend en efficiënt een planner het vervoer te laten organiseren en op elkaar te laten aansluiten. Er is al flink geïnvesteerd in de toegankelijkheid van het openbaar vervoer, en mensen krijgen al niet zomaar meer een WMO-indicatie als zij wel met het OV kunnen reizen. Er lijken nog weinig meer mensen in de WMO te zitten, die wel met het OV kunnen. Aandachtspunten zitten in praktische zaken, zoals een beperkte afstand tot de halte en strooien in de winter. Plaatsen voor rolstoelen in de bus is goed voor de toegankelijkheid van het OV, aandachtspunt die hierbij genoemd wordt is dat hiermee de kostendekkingsgraad van de lijn omlaag gaat, omdat het aantal plaatsen minder wordt. Er is een project gaande om doelgroepen met een relatief hoog niveau (ze kunnen relatief veel zelf onder begeleiding van een buddy met het OV te laten reizen. Hiermee wordt de overstap naar OV begeleid. Dit gaat erg goed. Tot slot wordt gewezen op een proces in de gemeente Breda waar suggesties tav van AWBZ en de transitie naar WMO worden benoemd. Daar kunnen ook leerpunten uitkomen voor ons. 16

18 Werken in groepen (vervolg groep 3) Buurtschappen Er is weinig OV in het buitengebied, de OV-taxi is onbekend. Goed om daar wat meer aandacht aan te geven, omdat er waarschijnlijk wel behoefte aan is, en dat deze bij meer bekendheid meer gebruikt zou worden. Ander aandachtspunt dat wordt genoemd is de Goereebus die vrij leeg rondrijdt door het gebied. Hier wordt toegelicht dat deze bus medegefinancierd wordt door ondernemers in de recreatie- en toerismesector en dat bepaalde delen van de lijn wel goed gebruikt worden. Aanvullend: Initiatieven Bovenop de eerder genoemde initiatieven en gesprekken per sector, wordt ten aanzien van initiatieven uit de samenleving nog opgemerkt: Vrijwillig waar kan, professioneel waar moet. Bijvoorbeeld specifieke kwetsbare doelgroepen moeten begeleid worden door professionele begeleiders. Idee is om mensen met een uitkering aan een project te laten deelnemen, bijvoorbeeld om mensen te helpen (weer) met het OV te gaan reizen. Het succesvolle project De bus niet willen missen voorziet hierin, mensen uit bijvoorbeeld asielzoekerscentra en vanuit de bijstand verzorgen de begeleiding van passagiers in de bus. Aandachtspunt is het subsidiëren van vrijwilligers, waar mogelijk werk wordt weggenomen van vervoerders, het moet wel aanvullend zijn en geen oneerlijke concurrentie. 17

19 Tot slot Het verslag van deze bijeenkomst wordt rondgestuurd. Eventuele aanvullingen/ wijzigingen kunnen daarop terug worden gestuurd. Op 14 januari vindt de vervolgwerksessie plaats over dit onderwerp, tijd en locatie zullen het zelfde zijn: 9:00-12:00 aan de Dwarsweg 40 in Middelharnis. Een verzoek aan allen is om de genodigdenlijst aan te vullen. Wie moet er ook bij zijn? Geeft u dit vooral aan, of verspreid zelf de uitnodiging verder. Iedereen bedankt voor het meedenken en alle nuttige informatie! Informatie, vragen en aanvullingen op de genodigdenlijst kunnen naar Anne Verschraagen via verschraagen@appm.nl. 18

20 Deelnemers Annelies Breen, buurtschap Oostdijk en Nieuwendijk Kees Breen, buurtschap Oostdijk en Nieuwendijk Arie Wijk, dorpsraad Melissant Dick van Bloois, dorpsraad Melissant Adri Knöps, dorpsraad Herkingen Ton van Dijk, ROCOV HWGO Wil Noteboom, ROCOV HWGO voor WMO en platform gehandicaptenbeleid G-O Aldo Markus, ROCOV HWGO Fred van der Sluijs, ROCOV HWGO Nieske van der Horst, Curamare Agma Spit, Careyn José de Jong, Gemiva-SVG groep Peter Jiscoot, Gemiva-SVG groep Steven de Jong, cliëntenplatform WWB Ben Kuipers, Albeda College Albert van Heinsberg, CSG Prins Maurits Kees den Otter, Arriva Hans-Jan Verton, Taxi de Vlieger/ busbedrijf van Oeveren Stephan Lammerts, Taxi de Vlieger Maxim Meijers, Syntus Bart Assendelft, Veolia Transport Mark Weinholt, DVG John Bakker, Taxi Bakker Frank Broekers, Taxi Bakker Martin Gerritsen, Connexxion René Smaal, Connexxion Frans van Langevelde, Provincie Zeeland Laura Heindijk, gemeente Goeree-Overflakkee Meriam van Balen, gemeente Goeree-Overflakkee Rob Bakker, Provincie Zuid-Holland Cees Boots, Provincie Zuid-Holland Wilco Bos, Provincie Zuid-Holland Marcel Scheerders, Provincie Zuid-Holland Bas Scholten, Provincie Zuid-Holland Anne Verschraagen, Provincie Zuid-Holland 19

21 Regio Hoeksche Waard en Goeree-Overflakkee Behoeften, wensen, kansen en (on)mogelijkheden openbaar- en collectief vervoer in de Hoeksche Waard Verslag bijeenkomst belanghebbenden Hoeksche Waard Strijen, 19 november 2013 Opgesteld door: Provincie Zuid-Holland

22 Inleiding Voorliggend verslag beschrijft de uitkomsten van de workshop over het openbaar- en collectief vervoer in de Hoeksche Waard op 19 november 2013 in Strijen. Deze bijeenkomst vond plaats in het kader van de komende aanbesteding van openbaar vervoer in de regio Hoeksche Waard- Goeree-Overflakkee (HWGO) en de ambitie van de Provincie Zuid-Holland en gemeenten om hierbij aan te sluiten bij actuele ontwikkelingen en kansen. Dit gaat o.a. over de (on)mogelijkheden van slimme combinaties tussen openbaar vervoersstromen met andere vervoersstromen en het gebruik van low-carbon materieel (klimaatvriendelijke bussen). Doelstelling van de workshop was om behoeften, wensen, ideeën, initiatieven en ervaringen te verzamelen van belanghebbenden in het gebied en om hen te informeren over de voorbereidingen van de aanbesteding. In dit verslag worden de aanleiding, opgave en uitkomsten van de workshop beschreven. Deelnemers van de workshop waren o.a. zorgen onderwijsinstellingen, buurtverenigingen en reizigersoverleg. Ook vervoerders namen deel, zodat zij konden horen wat er speelt in het gebied en waar nodig kunnen toelichten hoe het vervoer is georganiseerd. De deelnemerslijst is achterin dit verslag opgenomen. Het verslag is als volgt opgebouwd: Aanleiding, opgave en proces 2 Ontwikkelingen openbaar vervoer en doelgroepenvervoer 4 Initiatieven uit de samenleving 9 Werken in groepen: initiatieven, kansen en aandachtspunten 11 Tot slot Deelnemerslijst 21

28 Wmo-vervoerregelingen

29 Openbaar- en doelgroepenvervoer Financiën OV en doelgroepenvervoer Onderstaand is de verdeling weergegeven van de jaarlijkse overheidsbijdrage aan OV en doelgroepenvervoer. 1,9 mln 1,3 mln 3 mln Bijdrage AWBZ-vervoer* Gemeentelijke bijdragen Wmo-vervoer Gemeentelijke bijdragen leerlingenvervoer * Schatting op basis van landelijke cijfers 9,8 mln Provinciale bijdrage busvervoer Figuur 8: Verdeling jaarlijkse overheidsbijdrage OV en doelgroepenvervoer

30 Vervoerinitiatieven uit de samenleving Er zijn al vele initiatieven vanuit de samenleving op gebied van vervoer. Onderstaand vindt u eerst een aantal bestaande initiatieven in de regio en vervolgens een aantal uit andere gebieden. Buurtbus Z-Beijerland via Nieuwendijk, Goudswaard, Piershil en Nw-Beijerland naar Oud- Beijerland. Bestaat al meer dan 30 jaar, hierop veel positieve reacties. Welzijn Hoeksche Waard - vrijwillig vervoer voor mensen die door omstandigheden minder mobiel zijn of moeilijkheden ondervinden bij bepaalde activiteiten. Voorwaarde: geen auto, niet kunnen rijden, niet met het OV kunnen, geen beroep op directe omgeving, en geen beroep op andere regelingen. De kosten bedragen 50 cent per km plus instaptarief. Opmerking die hierbij wordt gemaakt: Dit mag niet van de wet personenvervoer Hierover wordt gesprek gevoerd hoe dit op te lossen. Is een aandachtspunt: hoe eigen initiatieven inzetten zonder dat het in strijd is met de wet, zonder dat het zorgt voor oneerlijke concurrentie voor vervoerders? Vervoer Lokaal. Aanvullend OV in Oud-Beijerland (deur-deur) voor 65+-ers en Wmo-gerechtigen jonger dan 65 jaar/ De pas kost 9,35. Per rit 1,88 Inspiratie elders BoodschappenPlusBus. Helpt ouderen om weer het huis uit te kunnen en andere mensen te ontmoeten. Gestart in 2006, rijdt o.a. in Dordrecht. Bus Greijdanuscollege. Leerlingen van het Zwolse Greijdanus College uit Emmeloord en Urk hebben een eigen schoolbus. Deze is goedkoper dan het OV en wordt betaald door de ouders.

31 Vervoerinitiatieven uit de samenleving (vervolg) Stadsregio Rotterdam. Subsidieverlening voor kleinschalige initiatieven voor aanvullend vervoer: vervoer naar ziekenhuizen, zorginstellingen en naar kleine kernen. Max p. project. Stadsregio Amsterdam. Maatwerkvervoer nodig omdat in 2012 fors werd bezuinigd. Regiogemeenten mogen buurtvervoer aanbieden dat aansluit op de vraag. Max Leerlingenvervoer gaat pakjes bezorgen. CombiPakt gaat in Nijmegen het ziekenvervoer en het leerlingenvervoer inzetten voor het bezorgen van medicijnen en land- en tuinbouwproducten. Samenwerking met een taxiondernemer, een apotheek en een leverancier van streekproducten. Vanuit Welzijnsorganisaties: Woej en De Bus Buurtbusachtig: de Hugohopper

32 Vragen Behoeften en ervaringen vervoer, waar zitten nu knelpunten? Initiatieven. Welke nog meer? Wat is er nodig en wat zijn barrières? Slimme combinaties vervoersstromen? Werken in groepen (groep 1) Er is gewerkt in twee groepen. Onderstaand zijn de uitkomsten opgenomen van de eerste groep. De groep heeft thematisch gewerkt: onderwijs, zorg en daarna zijn integratiemogelijkheden behandeld. Onderwijs De treinaansluitingen zijn niet optimaal, wellicht beter aan te takken op Barendrecht. Arriva ligt toe dat juist gekozen is voor Lombardijen vanwege o.a. het Maasstad ziekenhuis. Die verbinding loopt nu 2 jaar en de ervaringen zijn positief. Over het algemeen wordt de dienstverlening aan scholieren/studenten positief ervaren. Dit wordt bevestigd door de vertegenwoordiger van scholengemeenschap Willem van Oranje. De afstemming is goed, lestijden worden waar mogelijk aangepast, en planningen voor vakanties e.d. worden met de vervoerder gedeeld. Soms komen veranderingen van lestijden niet van de grond vanwege weerstand bij het onderwijzend personeel. De ontwikkeling van minder leerlingen gaat snel. Het ROC binnen afzienbare tijd terug van 2 naar 1 locatie. Gaat sneller dan menigeen denkt. De bus van Zuid-Beijerland naar Rotterdam zit erg vol met scholieren. Als je scholierenvervoer om zou zetten naar besloten vervoer, moet je voldoen aan andere regels met betrekking tot bijvoorbeeld veiligheid. De fiets is maar een beperkte oplossing als OV wegvalt. Een deel gaat de schoolkeuze dan aanpassen is de verwachting. Vergeet ook niet de seizoensinvloeden. Er zijn voorbeelden van scholieren die nu fietsen van Strijen naar Oud-Beijerland. 31

33 Werken in groepen (vervolg groep 1) Zorg Opgemerkt dat rolstoelvervoer een aandachtspunt is. In het reguliere OV is het nu mogelijk om 1 rolstoeler mee te nemen, waarom niet de bussen uitrusten voor 2 rolstoelers zodat je als 2 e rolstoeler mee kan? De vervoerders lichten toe dat het een afweging is tussen aantal zitplaatsen en aantal rolstoelers. Het heeft uiteraard ook een kostenpost. Niet vergeten moet worden dat de groep rolstoelers klein is, de groep mensen die slecht ter been zijn is veel groter. Voor de zorg komt er een tussenperiode gezien de decentralisatie van AWBZ. Een deel van de huidige AWBZ gaat naar de WMO, een deel wordt intramuraal en een deel gaat naar de nieuwe Wet Langdurige Zorg (WLZ). Voor de zomer van 2014 wordt e.e.a. duidelijker. De trend is dat mensen langer thuis zullen blijven. De lichte zorgzwaartepakketten (zzp 1 t/m 3) voor nieuwe cliënten worden per 1 januari 2013 ge-extramuraliseerd. Dit sluit aan bij het concept van zorg in de buurt en speelt in op de wens van de cliënt om zolang mogelijk vanuit eigen huis verzorgd te worden. Dit kan leiden tot meer vervoer van deze groep mensen naar dagbesteding. Zorgaanbieders zijn al geconfronteerd met bezuinigingen op het AWBZ vervoer. Gemiva heeft bijvoorbeeld een analyse gemaakt van de groep die verplaatsingen heeft van meer dan 25 km. Deze worden niet meer vergoed, maar mensen moeten dan naar een dagbesteding dichter bij huis. Schaalniveau moet groot genoeg zijn om combinaties mogelijk te maken. De Albert Schweitzer poli gaat sluiten. Hier rekening mee houden. 32

34 Werken in groepen (vervolg groep 1) Combinatie mogelijkheden Het gaat om slim koppelen van bussen-chauffeurs- cliënten. Dat kan met track&trace systeem. Zorgaanbieders verenigd in Pact van mijn Hart hebben hier inventarisatie naar gedaan, met een IT-partij die dat kan verzorgen. Er zijn contractuele belemmeringen voor combinaties WMO, AWBZ en leerlingen. Creëer mogelijkheden in bestaande contracten. Voor een deel van de Wmo-ers, AWBZ-ers zijn combinatiemogelijkheden reëel. Een deel blijft echter ook specialistisch vervoer, bijvoorbeeld rolstoelvervoer of zittend ziekenvervoer. Ook komt het voor dat de aard van de fysieke of geestelijke aandoening van cliënten het niet mogelijk maakt gebruik te maken van een ander vervoermiddel. Cruciaal is om volume te creëren. Bijvoorbeeld door voertuigen op verzamelpunten te hebben, met buddies die de mensen begeleiden, gecombineerd met de belbus. Dan kan de prijs ook omlaag en blijft het betaalbaar. Technologie inzetten levert ook kansen. Er zijn al horloges ontwikkeld voor (licht) dementen, waarop een bus verschijnt om het moment dat ze daarmee moeten. 33

35 Vragen Behoeften en ervaringen vervoer, waar zitten nu knelpunten? Initiatieven. Welke nog meer? Wat is er nodig en wat zijn barrières? Slimme combinaties vervoersstromen? Werken in groepen (groep 2) In deze groep zijn de volgende punten naar voren gekomen: Samenwerking. Belangrijkste voor goed georganiseerd en efficiënt vervoer is samenwerking. Samenwerking tussen o.a. gemeenten (en de omgang met de politiek ondanks verkiezingen, en tussen WMO en OV), tussen vervoerders en tussen initiatieven. Samenwerking boven concurrentie. Werk samen, zorg voor volume in vervoer, waardoor je kan optimaliseren en efficiënt kan plannen en organiseren. Dit vraagt om regie, een partij die planningen overziet en de verschillende partijen kan aansturen. In de discussie kwam naar voren dat die regisseur waarschijnlijk een onafhankelijke partij zou moeten zijn. Als vervoerssysteem één geheel is, wordt het ook makkelijker om de reiziger te informeren. Flexibiliteit. Het combineren en samenwerken vraagt om flexibiliteit, niet te veel belemmerende contractregels en vastgelegde processen. En passende tariefsystematiek, en eventuele mogelijkheden om gedurende de contractduur wijzigingen aan te brengen. Inzet vrijwilligers is een kans, maar ook een aandachtspunt. Goed om zo vervoer te organiseren voor de dunne lijnen, zorg dat er geen oneerlijke concurrentie ontstaat. Toegankelijkheid van OV en aandachtspunten daarbij: toegankelijke toiletten op (bus)stations, verbindingen van haltes (de bottleneck zit vaak in de afstand tot de halte), werkende roltrappen (twee kanten op) en goede wachtruimten (mogelijk op plaatsen waar vervoersstromen kunnen samengaan). Kans: je kan doelgroepen helpen om OV te leren gebruiken met behulp van nieuwe technologieën (bijvoorbeeld internet, GPS, elektronisch buddy-systeem of begeleiding met overstappen) of door informatie (bijvoorbeeld informatiebijeenkomst voor ouderen over de OV-chipkaart, cursussen). Onderdeel is ook om bijvoorbeeld meer bekendheid te geven aan de bestaande belbus. 34

36 Werken in groepen (vervolg groep 2) Kans: materieel efficiënter inzetten, door tijden van gebruik door verschillende instanties op elkaar af te stemmen (bijvoorbeeld niet tegelijk beginnen) of door voor OV ook kleine bussen te gebruiken, die ook als taxi kunnen dienen op een ander moment op de dag. Kleine groepen maken al het verschil, als zij overstappen vanuit WMO op OV Er zijn doelgroepen die onmogelijk gezamenlijk kunnen reizen. Er zijn wel kansen om doelgroepen te combineren, maar dat is maatwerk. Kans: het gebruiken van minder bezette buslijnen ook voor cliënten van zorginstellingen, door deze specifiek daarvoor toegankelijk te maken en doelgroepen te combineren. 35

37 Tot slot Het verslag van deze bijeenkomst wordt rondgestuurd. Eventuele aanvullingen/ wijzigingen kunnen daarop terug worden gestuurd. Op 14 januari vindt de vervolgwerksessie plaats over dit onderwerp, tijd en locatie zullen het zelfde zijn: 14:00-17:00 bij de gemeente Strijen. Een verzoek aan allen is om de genodigdenlijst aan te vullen. Wie moet er ook bij zijn? Geeft u dit vooral aan, of verspreid zelf de uitnodiging verder. Een verzoek is in deze bijeenkomst gekomen om volgende keer ook studenten uit te nodigen. Iedereen bedankt voor het meedenken en alle nuttige informatie! Informatie, vragen en aanvullingen op de genodigdenlijst kunnen naar Anne Verschraagen via verschraagen@appm.nl. 36

38 Deelnemers Fred van der Sluijs, ROCOV HWGO Adri Stehouwer, seniorenraad Cromstrijen en ROCOV HWGO Ton Verweij, ROCOV HWGO Ad Versteeg, Humanitas DMH A. W. van Herk, Christelijke scholengemeenschap Willem van Oranje Lieze van der Feest, platform gehandicapten Binnenmaas Jan Windey, Cavent Arie Barendregt, gebruikersgroep WMO Peter Jiscoot, Gemiva-SVG groep José de Jong, Gemiva-SVG groep Yvonne Rosmolen, Beversoord Jaap de Vos, Buurtbusvereniging Hoeksche Waard-West Nico Boender, Taxi Duifhuizen Rien de Bruin, Taxi Binnenmaas Mark Weinholt, DVG Frank Broekers, Taxi Bakker John Bakker, Taxi Bakker Maxim Meijers, Syntus Bart Assendelft, Veolia Transport Kees den Otter, Arriva Hans-Jan Verton, Taxi de Vlieger/ busbedrijf van Oeveren Stephan Lammerts, Taxi de Vlieger M. Gerritsen, Connexxion René Smaal, Connexxion Krista Versteeg, gemeente Strijen Heleen Langerak, gemeente Korendijk Annelijn de Bakker, gemeente Korendijk Rieneke van der Waal, gemeente Oud-Beijerland Rob Bakker, Provincie Zuid-Holland Cees Boots, Provincie Zuid-Holland Wilco Bos, Provincie Zuid-Holland Marcel Scheerders, Provincie Zuid-Holland Bas Scholten, Provincie Zuid-Holland Anne Verschraagen, Provincie Zuid-Holland 37

39 Regio Hoeksche Waard en Goeree-Overflakkee Behoeften, wensen, kansen en (on)mogelijkheden openbaar- en collectief vervoer op Goeree-Overflakkee Conceptverslag bijeenkomst belanghebbenden op Goeree-Overflakkee Middelharnis, 14 januari 2014 Opgesteld door: Provincie Zuid-Holland

40 Inleiding Voorliggend verslag beschrijft de uitkomsten van de workshop over het openbaar- en collectief vervoer op Goeree-Overflakkee op 14 januari 2014 in Middelharnis. Deze bijeenkomst vond plaats in het kader van de komende aanbesteding van openbaar vervoer in de regio Hoeksche Waard- Goeree-Overflakkee (HWGO) en de ambitie van de Provincie Zuid-Holland en gemeenten om hierbij aan te sluiten bij actuele ontwikkelingen en kansen. Dit gaat o.a. over de (on)mogelijkheden van slimme combinaties tussen openbaar vervoersstromen met andere vervoersstromen en het gebruik van low-carbon materieel (klimaatvriendelijke bussen). Het was de vervolgbijeenkomst op de bijeenkomst die eerder plaatsvond op 19 november Doelstelling van deze workshop was om enerzijds te laten zien welke volgende stappen er zijn genomen in de voorbereidingen van de aanbesteding en anderzijds om die inhoud in groepjes verder vorm te geven. In dit verslag worden de aanleiding, opgave en uitkomsten van de workshop beschreven. Deelnemers van de workshop waren o.a. zorgen onderwijsinstellingen, buurtverenigingen en reizigersoverleg. Ook vervoerders namen deel, zodat zij konden horen wat er speelt in het gebied en waar nodig kunnen toelichten hoe het vervoer is georganiseerd. De deelnemerslijst is achterin dit verslag opgenomen. Het verslag is als volgt opgebouwd: Organisatie en ontwikkelingen 2 Gezamenlijke opgave en proces 3 Hoofdcorridors en huidige situatie 4 Constateringen 6 Wat willen we bereiken en hoe? 7 Werken in groepen: onderwijs, belangenorganisaties en zorg 10 Tot slot 15 Deelnemerslijst 16 39

41 Organisatie en ontwikkelingen Organisatie van vervoer De Provincie Zuid-Holland is verantwoordelijk voor de aanbesteding van het reguliere openbaar vervoer. De gemeente is verantwoordelijk voor het doelgroepenvervoer (WMO, WSW, leerlingen etc.). De vervoerder is opbrengstverantwoordelijk, hij committeert zich aan een opgave voor een bepaald bedrag. Meevallende, maar ook tegenvallende opbrengsten, zijn voor rekening van de vervoerder. De aanbesteding voor het openbaar vervoer in de regio HWGO is nu in voorbereiding, de nieuwe concessie zal starten in december Figuur 1: Bevolking Prov. Zuid-Holland 6% Hoeksche Waard 1% Goeree Overflakkee 1% Ontwikkelingen Actuele ontwikkelingen zorgen voor veranderingen in de behoeften en organisatie van vervoer. Maatschappelijke ontwikkelingen zijn: Krimp/stabilisatie bevolking, vergrijzing en ontgroening Concentratie voorzieningen (scholen, zorgcentra e.d.) Meer zelfredzaamheid c.q. langer zelfstandig wonen, mede door de inzet van nieuwe technische hulpmiddelen Openbaar vervoer Gebruik beperkt, m.n. scholieren en forenzen Sterke gerichtheid op Rotterdam Veel subsidie naar zwakke lijnen, met een lage kostendekkingsgraad Figuur 2: Aandeel reizigers per bus en per doel

42 Gezamenlijke opgave en proces Gezamenlijke opgave De Provincie Zuid-Holland en de gemeenten willen zo goed mogelijk inspelen op de actuele ontwikkelingen in de voorbereidingen van de aanbesteding van nieuw vervoer in het gebied: Collectief vervoer in HWGO zo efficiënt en effectief mogelijk inrichten aansluitend op de vervoersvraag Benutten van kracht en energie uit de samenleving in lokale vervoerinitiatieven Energietransitie: na 20 jaar alle OV-concessies low carbon Proces Het proces van deze voorbereiding bestaat uit: Werksessies met gemeenten, hier hebben er al drie van plaatsgevonden. In die werksessies overleggen provincie en gemeenten over (vervoer)cijfers voor OV en doelgroepenvervoer, trends, kansen, (on)mogelijkheden in voorbereiding op de aanbesteding. Werksessies met belanghebbenden. Voorliggend verslag is van de tweede werksessie, in november 2013 was de eerste. Doelstelling van deze bijeenkomsten is om inbreng te verzamelen vanuit o.a. onderwijs- en zorginstellingen, dorpsverenigingen, reizigers van openbaar- en doelgroepenvervoer en vervoerders. Bestuurlijke overleggen. In november en in januari hebben bestuurlijke overleggen plaatsgevonden met de gedeputeerde verkeer en vervoer van de Provincie Zuid- Holland en de wethouders van de betrokken gemeenten. Hierin is de opgave en het proces besproken. In februari vindt een volgend bestuurlijk overleg plaats. Marktconsultatie. In gesprekken met marktpartijen onderzoekt de provincie Zuid-Holland de mogelijkheden, vraagt de markt om ideeën en advies over wat zij kunnen leveren en welke kansen en zorgen zij zien, om uiteindelijk de juiste vraag aan de markt te stellen. Beleidskader en nota van uitgangspunten. Het beleidskader met hierin de strategie en keuzes wordt nu opgesteld. De opzet hiervan is in deze werksessie doorgenomen en hier is nader invulling aan gegeven. Daarbij komt er een nota van uitgangspunten ten behoeve van de aanbesteding.

43 4 Hoofdcorridors Hoeksche Waard / Goeree Overflakkee Rotterdam Zuidplein Rotterdam Zuidplein Rotterdam Lombardijen en Kralingse Zoom Hellevoetsluis Barendrecht Ouddorp Spijkenisse Oud-Beijerland Heinenoord Goedereede Stellendam Nieuw-Beijerland Renesse Dirksland Middelharnis Sommelsdijk Stad aan t Haringvliet Piershil Goudswaard Zuid-Beijerland M herenland Klaaswaal Puttershoek Maasdam Strijen s-gravendeel Dordrecht Nieuwe-Tonge Numansdorp Herkingen Strijensas Oude-Tonge Ooltgensplaat Willemstad Op basis van schatting reizigersopbrengsten (op basis van reizigersaantallen en geschatte ritlengte) Quick scan exploitatiekosten per lijn op basis van dru s (geen correctie spits, snelheid, efficiency, excl. belbus) Kostendekkingsgraad circa 100% Lange lijnen (130, 136, 139, 396) gericht op Rotterdam Kostendekkingsgraad tussen 40% en 50% Basislijnen gericht op Rotterdam Spitslijnen gericht op Rotterdam Kostendekkingsgraad circa 40% Scholierenlijnen gericht op Middelharnis, Oud-Beijerland en Hellevoetsluis Kostendekkingsgraad <20% Basislijnen in de regio

44 Huidige situatie Hoeksche Waard en Goeree Overflakkee Rotterdam Zuidplein Rotterdam Lombardijen en Kralingse Zoom Hellevoetsluis Barendrecht Ouddorp Spijkenisse Oud-Beijerland Heinenoord Goedereede Stellendam Nieuw-Beijerland Renesse Dirksland Middelharnis Sommelsdijk Stad aan t Haringvliet Piershil Goudswaard Zuid-Beijerland M herenland Klaaswaal Puttershoek Maasdam Strijen s-gravendeel Dordrecht Nieuwe-Tonge Numansdorp Herkingen Strijensas Oude-Tonge Achthuizen Ooltgensplaat Willemstad Op basis van schatting reizigersopbrengsten (op basis van reizigersaantallen en geschatte ritlengte) Quick scan exploitatiekosten per lijn op basis van dru s (geen correctie spits, snelheid, efficiency, excl. belbus) Kostendekkingsgraad circa 100% Lange lijnen (130, 136, 139, 396) gericht op Rotterdam Kostendekkingsgraad tussen 40% en 50% Basislijnen gericht op Rotterdam en Dordrecht Spitslijnen gericht op Rotterdam Kostendekkingsgraad circa 40% Scholierenlijnen gericht op Middelharnis, Oud-Beijerland, Barendrecht, Rotterdam, Dordrecht en Hellevoetsluis Kostendekkingsgraad <20% Basislijnen in de regio

45 Constateringen Doelgroepenvervoer Verschillend geregeld bij de gemeenten, niet alles in contracten Weinig particuliere en kleinschalige vervoerinitiatieven Bestuurlijk Een initiatief van de Staten van Zuid-Holland Draagvlak voor samenwerking tussen provincie en gemeenten op dossier OV en doelgroepenvervoer 1,9 mln 1,3 mln 3 mln AWBZ-vervoer* Wmo-vervoer Leerlingen Energie Veel parallelle ontwikkelingen op gebied van voertuigtechniek, eindbeeld helder, tempo en route onduidelijk Veel initiatieven in de regio voor lokale energieopwekking Financiën Provincie: circa 10 mln. p. jr. voor OV Gemeenten: voor doelgroepenvervoer circa 6,2 miljoen p. jr. Budgettaire krapte bij gemeenten (decentralisatie AWBZ-vervoer met korting) In nieuwe OV-concessie waarschijnlijk minder product voor hetzelfde budget 9,8 mln Prov.

46 Wat willen we bereiken? Algemeen Een effectieve(re) inzet van overheidsmiddelen (gemeenten en provincie) voor vervoer Bereikbaarheid en integratie De vraag is leidend en wordt bediend vanuit het ketendenken Ontschotten van delen van het vervoer: OV en doelgroepenvervoer én binnen het doelgroepenvervoer Diverse marktpartijen in het vervoer betrekken waar zij goed in zijn Infrastructuur, energietransitie, energieke samenleving OV en energietransitie faciliteren met infrastructuur (maatregelen) Energietransitie in 20 jaar realiseren door middel van een groeipad Vrijwilligers en burgerinitiatieven inzetten waar dit passend is En ook Reizigers blijven voorzien in hun vervoerbehoefte en in geval van veranderingen in de dienstverlening worden zij daarover goed en actueel geïnformeerd.

47 Hoe gaan we dat bereiken? Drie niveaus: Klant/reiziger Regie Regiecentrale Model OV-visie OV-concessie Kleinschalig OV Doelgroepenvervoer Leerlingen / WMO / AWBZ Energietransitie Infrastructuur Reguliere OV Snelle dikke gestrekte lijnen gericht op Rotterdam en deels Dordrecht, het scholierenvervoer en verbeteringen waar mogelijk. Flexibel ingerichte concessie, vervoerder kan inspelen op demografische en maatschappelijke ontwikkelingen. Kleinschalig (openbaar) vervoer Eerst buurtbus-, wijkbus- of andere vrijwilligersinitiatieven Overgebleven witte vlekken met kleine opdrachten. Omvang kan beperkt zijn of breder. Geld beschikbaar vanuit de OV bijdrage van de provincie Gemeentelijke doelgroepenvervoer In contracten ruimte opnemen om de dienstverlening zo mogelijk uit te breiden naar kleinschalig OV. Inzetten op meer regie lijkt gewenst.

48 Eerste uitwerking Koppeling reguliere OV-concessie, en kleinschalige (openbaar) vervoer en doelgroepenvervoer Operationele toedeling ritten, eenduidige communicatie naar de reiziger, garanderen van aansluitingen (aansluitgarantie) Regie = noodzakelijk Mobiliteitsregisseur. Concretiseren van mogelijkheden voor betere afstemming vervoeraanbod met vervoerbehoeften Regie-organisatie. Onderzoek naar mogelijkheden voor inrichten van een gezamenlijke organisatie voor totale vervoer Regiecentrale. Voor- en nadelen afwegen van regiecentrale voor doelgroepenvervoer en kleinschalig OV

49 Vragen en opmerkingen naar aanleiding van de presentatie In de plenaire discussie komt het verzoek naar voren om te ontschotten tussen provincies Zuid- Holland en Zeeland, en dan specifiek te zorgen voor aansluiting van OV-lijnen en zelfde tarieven voor scholieren. De volgende opmerkingen worden hierover gemaakt: Problemen zijn het overstappen, lijnen sluiten niet aan, en tarieven. Er zijn verschillende tarieven. Dit probleem leeft sterk bij ouders en keuzes worden nu beperkt, gevolg is dat er minder scholieren vanuit Zeeland naar Goeree-Overflakkee komen. In Zeeland is er een stichting die belangen van scholieren behartigt, die korting heeft bedongen. Kracht van het samenwerkingsverband in Zeeland is dat het uit de samenleving komt. Met de bundeling van belangen wordt beleid beïnvloed en spelregels gehandhaafd. Let op: uitstroom VO is niet alleen naar Rotterdam, ook een deel reist naar Zeeland. Maarliefst 40% van de gebruikers van openbaar vervoer op het eiland is scholier, behoud die doelgroep! Hierop wordt plenair de discussie gevoerd: wil je scholieren in de bus wil houden of het vervoer op andere wijze organiseren? Ouders zijn aan het nadenken over alternatieven. Overstapplaatsen Oude Tonge en Stellendam vormen knelpunten. Eventueel is een meer op maat vraaggericht systeem een optie. Wat het lastig maakt is dat het twee concessiegebieden zijn, met beiden een andere vervoerder. Wilco Bos van de provincie licht toe dat er wordt gewerkt aan een gezamenlijk tariefsysteem, het aansluiten van gebieden heeft nadrukkelijk aandacht. Het maakt het lastig dat de aanbestedingen in Zeeland en Zuid-Holland nu niet gelijk lopen. Marcel Scheerders van de provincie vult aan dat het waardevol is om in het aanbestedingsbestek aan te geven waar leerlingen wonen en om aanvullende feitelijke informatie op te nemen waar de vervoerder rekening mee kan houden. Cees Boots van de provincie stelt voor om bij het werken in groepjes één groep geheel op onderwijs te richten om hierover verder te praten. Daarbij geeft hij aan dat in het bestuurlijk overleg is afgesproken om nog een serious game over dit onderwerp te organiseren en op een school met scholieren te spelen, om scholieren mee te laten denken over dit onderwerp. hoofddorp breda zoetermeer 48

50 Vragen Werken in groepen (groep 1: onderwijs) Wat herken je? Wat mis je? Welke ideeën en aandachtspunten hebben jullie voor kleinschalig OV? Waar moet een mobiliteitsregisseur mee aan de slag? Wat is belangrijk voor het vervolgtraject? Er is gewerkt in drie groepen, één groep heeft zich gebogen over de zorg (met in deze groep de zorginstellingen sterk vertegenwoordigd), één over scholieren (met in deze groep de onderwijsinstellingen sterk vertegenwoordigd) en één met belangenorganisaties (met dorpsbelangen en ouderenpartijen). Onderstaand zijn de uitkomsten opgenomen van de onderwijsgroep: Leerlingenvervoer vanuit Zeeland naar scholen op Goeree-Overflakkee is erg belangrijk. Een derde van de leerlingen in Middelharnis komt uit Zeeland, er is ook een stroom andersom (MBO-HBO) Aandachtspunt is de afstemming tussen de provincies Zeeland Zuid-Holland over tarieven, nu leiden verschillende abonnementen en tarieven tot problemen. Een risico dat werd genoemd is dat speciaal onderwijs regulier onderwijs wordt. Hierdoor kan leerlingenvervoer wegvallen, terwijl dit voor deze leerlingen wel nodig is. Als er maar een paar keer per dag een scholierenlijn rijdt, kan dit een probleem zijn bij lesuitval of bij het missen van de bus. Een directe lijn Zeeland-Middelharnis zou een uitkomst zijn!! De overstap is beroerd. Overstap wordt ad hoc geregeld met 27mc bakkies, dit gaat niet altijd goed Goede overstappunten! Besloten vervoer voor scholieren lijkt niet rendabel te zijn (factor 2), wellicht wel met subsidie van de provincie Zuid-Holland. De overstap in Stellendam is slecht. De contacten met Arriva, bijvoorbeeld mbt abonnementen, zijn goed. Tarieven zijn voor ouders vaak onduidelijk. Aansluiting Schaapsweg vanuit Oltgensplaat is slecht en dit leidt tot liften bij gemiste aansluiting. Idee is om informatie over verplaatsingen van scholieren in te winnen (tijden en herkomsten/ bestemmingen), scholen leveren dit graag aan. Ook doen bij HBO in ruime omgeving. 49

51 Vragen Werken in groepen (groep 2: belangenorganisaties) Wat herken je? Wat mis je? Welke ideeën en aandachtspunten hebben jullie voor kleinschalig OV? Waar moet een mobiliteitsregisseur mee aan de slag? Wat is belangrijk voor het vervolgtraject? Herkenning Scholieren vormen een belangrijke doelgroep. Voor scholieren is goed vervoer belangrijk. Naast scholieren is het een kleine groep mensen die gebruik maakt van vervoer vanuit de dorpen. Zeker gezien hoe veel mensen een auto bezitten. Voor die kleine groep maatwerk inrichten. De visie van vraaggericht kleinschalig vervoer wordt dan ook herkend. Het huidige OV sluit niet goed aan bij de behoefte, houd het gebied leefbaar door wel te zorgen voor vervoer. Vraaggericht vervoer, maatwerk, lijkt zo een goede oplossing. Geen lege bussen, maar maatwerk. Combinaties met doelgroepen waar mogelijk. Taxibedrijven zien volop kansen als het gaat om vraaggericht vervoer, bijvoorbeeld een belbus. Behoefte aan regie wordt ook herkend, efficiënt plannen is de sleutel! Aandachtspunten en ideeën Maatwerk kan door vrijwilligersinitiatieven. Aandachtspunt daarbij is er wel een professionele back-up nodig, zodat iemand die naar het ziekenhuis moet en vanuit bijvoorbeeld gezondheidsredenen bepaalde voorzieningen nodig heeft, zeker is van passend vervoer. Budget van ouderen krimpt, dit zorgt waarschijnlijk voor nog meer behoefte aan vrijwilligersinitiatieven. Particuliere initiatieven kunnen kansen bieden, denk aan bijvoorbeeld een carpoolwebsite. Leg niet te veel regels vast, zodat vervoerders eventueel nieuwe diensten kunnen oppakken en kunnen ontdekken gedurende de concessieperiode waar nieuwe mogelijkheden zijn (denk bijvoorbeeld aan het bezorgen van pakketten). 50

52 Werken in groepen (vervolg groep 2 belangenorganisaties) Aandachtspunt bij de inzet van vrijwilligers is dat ouderen steeds langer moeten werken en er dus minder tijd is voor vrijwilligerswerk. Daarbij is de vraag of vrijwilligers in alle gevallen mogen vervoeren, denk aan bijvoorbeeld diploma s en vaardigheden om rolstoelen te vervoeren. Laat reizigers vanuit dorpen meerijden met het WMO-vervoer. Voor zover taxibedrijven dan nog steeds voldoende kwaliteit kunnen bieden aan hun klanten. Er zal voldoende animo zijn voor vervoer naar de dikke lijnen, zeker als ook scholieren hiervan gebruik maken. Mobiliteitsregisseur en regie Een eerste opgave is om volledig inzicht te hebben, de prognose van het aantal inwoners, scholieren in de dorpen, gebruikers van doelgroepenvervoer etc. Regie helpt, maar let op dat een centrale niet te onpersoonlijk wordt. Dat reizigers geen nummers worden. Let op bij regie dat er niet vanuit efficiency zo wordt gepland, dat oudere mensen het hele eiland rond moeten reizen voor ze bij hun bestemming worden gebracht. Vervolg Zorg dat er inzicht is in doelgroepen, partijen, en betrek mensen in de uitwerking. 51

53 Vragen Werken in groepen (groep 3: zorg) Wat herken je? Wat mis je? Welke ideeën en aandachtspunten hebben jullie voor kleinschalig OV? Waar moet een mobiliteitsregisseur mee aan de slag? Wat is belangrijk voor het vervolgtraject? Herkenning De opsplitsing in OV concessie / kleinschalig OV / doelgroepenvervoer wordt herkend. De mogelijkheden voor combinaties tussen kleinschalig OV en doelgroepenvervoer zijn worden gezien, de discussie gaat in eerste instantie vooral over de mogelijkheden binnen de zorg (Wmo, AWBZ). Samenwerking wordt als ze essentieel ervaring, om überhaupt nog dagbestedingen activiteiten te kunnen aanbieden in deze tijden van bezuinigingen. Ideeën/ervaringen Curamare heeft 3 busjes in eigendom, die staan 2/3 van de tijd stil. Alleen in de spits 9-11 uur en uur zijn ze in bedrijf. Careyn geeft goede voorbeelden aan in Brabant. Daar hebben ze 1 vervoeraanbieder die ze inhuren, ze zijn in gesprek gegaan,met locaties van dagbestedingen en hebben aanpassingen kunnen doen in de openingstijden, waardoor op vervoerkosten wordt bestaand. Het gaat om 20-25% kostenreductie. In Goeree heeft Careyn 4 bestemmingen. Gemiva geeft aan dat combinaties mogelijk zijn door spreiding aanvangstijden. Maar ook dat er mogelijkheden zijn als iets verder wordt gekeken dat wat nu wettelijk mogelijk is. Bijvoorbeeld dat de dagbesteding reeds begint in de bus, door middel van iemand die de klant begeleidt.nu is het zo dat de tijd pas in gaat op het moment dat die persoon op de dagbesteding aankomt. Het idee om via leertrajecten, met behulp van begeleiders, gebruik van regulier OV ook voor doelgroep leden mogelijk te maken. 52

54 Werken in groepen (vervolg groep 3 zorg) Ideeën/ervaringen (vervolg) RMC licht haar activiteiten in Rotterdam toe. Zij zijn daar de enige vervoerder voor leerlingenvervoer, Wmo en WSW vervoer. Zij kunnen daardoor een goede afweging maken voor de meest efficiënte inzet van hun materieel. In de ochtend wordt begonnen met WSW vervoer, dan het leerlingenvervoer, vervolgens Wmo (hoeft niet in de ochtendspits te zitten) en daarna kunnen de busjes als vraagafhankelijk OV worden ingezet in de daluren. RMC geeft aan dat ze ook het prijsinstrument inzetten om mensen bewust te maken. Bijvoorbeeld een Wmo-er die in het ziekenhuis moet zijn kiest wel voor de spits en betaalt iets meer, maar als diezelfde persoon naar de opticien moet, dan kan dat prima in de daluren, waardoor de Wmo-er goedkoper uit is. De vraag wordt daarmee opgeworpen of het vervoer per se bij 1 vervoerder moet worden belegd om voordelen te kunnen verzilveren. Daar wordt verschillend over gedacht. De gemeente heeft minder goede ervaringen met de Regiotaxi, mede daarom ziet men meer in samenwerking tussen meerdere kleine vervoerders. TCR geef aan dat het duidelijk is dat vervoerders en instellingen elkaar nodig hebben. Dat kan het beste vorm krijgen in een platform. Platform / mobiliteitsregisseur Het platform moet gericht worden op het matchen van vraag en aanbod in de zorg. Belangrijke onderdelen zijn: combinaties toestaan, aanvangstijden aanpassen, experimenteren/pilots, voortzetten van initiatief de bus niet willen missen. AWBZ gefinancierde dagbesteding i.c.m. vervoer, rol NZA/inspectie, start met out of the box denken, grenzen verkennen, inzet op gedrag, prijsinstrument. Over de rol en taak van de mobiliteitsregisseur het volgende: Moet de beschikking krijgen over alle herkomst bestemmings data van reizigers in alle systemen Moet met meerdere vervoerders aan de slag gaan, dit wordt ook gezien als kans voor lokale ondernemers, regionale werkgelegenheid Ruimte opnemen voor integratie in nieuwe contracten doelgroepenvervoer (en ruimte in bestaande contracten benutten), flexibele contracten opzetten Initiatieven voor begeleiding van doelgroepen om van regulier OV gebruik te gaan maken Bemiddelaar voor verschuiving vervoerstromen i.c.m. budgetoverschrijding Geconcludeerd is dat de mobiliteitsregisseur morgen kan beginnen. De zorgpartijen willen graag met de gemeente een pilot vormgeven in het gedachtegoed van de slimme combinaties zoeken. hoofddorp breda zoetermeer 53

55 Tot slot Het verslag van deze bijeenkomst wordt rondgestuurd. Eventuele aanvullingen/ wijzigingen kunnen daarop terug worden gestuurd. Een verzoek aan allen is om de lijst van te betrekken partijen aan te vullen. Wie zouden we voor dit soort bijeenkomsten ook moeten uitnodigen? Geef het aan! Iedereen bedankt voor het meedenken en alle nuttige informatie! Informatie, vragen en aanvullingen op de genodigdenlijst kunnen naar Anne Verschraagen via 54

56 Deelnemers Kees Breen, Vereniging Buurtschap Oostdijk & Nieuwendijk. Arie Wijk, dorpsraad Melissant Dick van Bloois, dorpsraad Melissant Wil Noteboom, ROCOV HWGO voor WMO en platform gehandicaptenbeleid G-O Tea Both-Verhoeven, Curamare Agma Spit, Careyn José de Jong, Gemiva-SVG groep Peter Jiscoot, Gemiva-SVG groep Serviceflat Vroonlande, P. Koornneef WMO Adviesraad, P. van de Ketterij Albert van Heinsberg, CSG Prins Maurits Edith Hagens, RGO Middelharnis J. Groeneveld, Edudelta college Middelharnis Henk van Putten, SWV VO Passend Onderwijs GO Jan de Vries, VVN Goeree-Overflakkee Patrick Siliacus, Arriva Maarten Gombert, Arriva Hans-Jan Verton, Taxi de Vlieger/ busbedrijf van Oeveren Ton Hameeteman, Taxi Hameeteman Petra Visbeen, Taxibedrijf Visbeen Stephan Lammerts, Taxi de Vlieger John Hage, TCR Quinten Passchier, RMC Peter Klink, Taxi Donkersloot Mark Weinholt, DVG John Bakker, Taxi Bakker Frank Broekers, Taxi Bakker Laura Heindijk, gemeente Goeree-Overflakkee Meriam van Balen, gemeente Goeree-Overflakkee Rien Villerius, gemeente Goeree-Overflakkee Cees Boots, Provincie Zuid-Holland Wilco Bos, Provincie Zuid-Holland Marcel Scheerders, Provincie Zuid-Holland Bas Scholten, Provincie Zuid-Holland Anne Verschraagen, Provincie Zuid-Holland 55

57 Regio Hoeksche Waard en Goeree-Overflakkee Behoeften, wensen, kansen en (on)mogelijkheden openbaar- en collectief vervoer in de Hoeksche Waard Conceptverslag bijeenkomst belanghebbenden Hoeksche Waard Maasdam, 14 januari 2014 Opgesteld door: Provincie Zuid-Holland

58 Inleiding Voorliggend verslag beschrijft de uitkomsten van de workshop over het openbaar- en collectief vervoer in de Hoeksche Waard op 14 januari 2014 in Maasdam. Deze bijeenkomst vond plaats in het kader van de komende aanbesteding van openbaar vervoer in de regio Hoeksche Waard- Goeree-Overflakkee (HWGO) en de ambitie van de Provincie Zuid-Holland en gemeenten om hierbij aan te sluiten bij actuele ontwikkelingen en kansen. Dit gaat o.a. over de (on)mogelijkheden van slimme combinaties tussen openbaar vervoersstromen met andere vervoersstromen en het gebruik van low-carbon materieel (klimaatvriendelijke bussen). Het was de vervolgbijeenkomst op de bijeenkomst die eerder plaatsvond op 19 november Doelstelling van deze workshop was om enerzijds te laten zien welke volgende stappen er zijn genomen in de voorbereidingen van de aanbesteding en anderzijds om die inhoud in groepjes verder vorm te geven. In dit verslag worden de aanleiding, opgave en uitkomsten van de workshop beschreven. Deelnemers van de workshop waren o.a. zorginstellingen, ondernemersverenigingen, buurtverenigingen en reizigersoverleg. Ook vervoerders namen deel, zodat zij konden horen wat er speelt in het gebied en waar nodig kunnen toelichten hoe het vervoer is georganiseerd. De deelnemerslijst is achterin dit verslag opgenomen. Het verslag is als volgt opgebouwd: Organisatie en ontwikkelingen 2 Gezamenlijke opgave en proces 3 Hoofdcorridors en huidige situatie 4 Constateringen 6 Wat willen we bereiken en hoe? 7 Werken in groepen: onderwijs, belangenorganisaties en zorg 10 Tot slot 16 Deelnemerslijst 17 57

59 Organisatie en ontwikkelingen Organisatie van vervoer De Provincie Zuid-Holland is verantwoordelijk voor de aanbesteding van het reguliere openbaar vervoer. De gemeente is verantwoordelijk voor het doelgroepenvervoer (WMO, WSW, leerlingen etc.). De vervoerder is opbrengstverantwoordelijk, hij committeert zich aan een opgave voor een bepaald bedrag. Meevallende, maar ook tegenvallende opbrengsten, zijn voor rekening van de vervoerder. De aanbesteding voor het openbaar vervoer in de regio HWGO is nu in voorbereiding, de nieuwe concessie zal starten in december Figuur 1: Bevolking Prov. Zuid-Holland 6% Hoeksche Waard 1% Goeree Overflakkee 1% Ontwikkelingen Actuele ontwikkelingen zorgen voor veranderingen in de behoeften en organisatie van vervoer. Maatschappelijke ontwikkelingen zijn: Krimp/stabilisatie bevolking, vergrijzing en ontgroening Concentratie voorzieningen (scholen, zorgcentra e.d.) Meer zelfredzaamheid c.q. langer zelfstandig wonen, mede door de inzet van nieuwe technische hulpmiddelen Openbaar vervoer Gebruik beperkt, m.n. scholieren en forenzen Sterke gerichtheid op Rotterdam Veel subsidie naar zwakke lijnen, met een lage kostendekkingsgraad Figuur 2: Aandeel reizigers per bus en per doel

60 Gezamenlijke opgave en proces Gezamenlijke opgave De Provincie Zuid-Holland en de gemeenten willen zo goed mogelijk inspelen op de actuele ontwikkelingen in de voorbereidingen van de aanbesteding van nieuw vervoer in het gebied: Collectief vervoer in HWGO zo efficiënt en effectief mogelijk inrichten aansluitend op de vervoersvraag Benutten van kracht en energie uit de samenleving in lokale vervoerinitiatieven Energietransitie: na 20 jaar alle OV-concessies low carbon Proces Het proces van deze voorbereiding bestaat uit: Werksessies met gemeenten, hier hebben er al drie van plaatsgevonden. In die werksessies overleggen provincie en gemeenten over (vervoer)cijfers voor OV en doelgroepenvervoer, trends, kansen, (on)mogelijkheden in voorbereiding op de aanbesteding. Werksessies met belanghebbenden. Voorliggend verslag is van de tweede werksessie, in november 2013 was de eerste. Doelstelling van deze bijeenkomsten is om inbreng te verzamelen vanuit o.a. onderwijs- en zorginstellingen, dorpsverenigingen, reizigers van openbaar- en doelgroepenvervoer en vervoerders. Bestuurlijke overleggen. In november en in januari hebben bestuurlijke overleggen plaatsgevonden met de gedeputeerde verkeer en vervoer van de Provincie Zuid- Holland en de wethouders van de betrokken gemeenten. Hierin is de opgave en het proces besproken. In februari vindt een volgend bestuurlijk overleg plaats. Marktconsultatie. In gesprekken met marktpartijen onderzoekt de provincie Zuid-Holland de mogelijkheden, vraagt de markt om ideeën en advies over wat zij kunnen leveren en welke kansen en zorgen zij zien, om uiteindelijk de juiste vraag aan de markt te stellen. Beleidskader en nota van uitgangspunten. Het beleidskader met hierin de strategie en keuzes wordt nu opgesteld. De opzet hiervan is in deze werksessie doorgenomen en hier is nader invulling aan gegeven. Daarbij komt er een nota van uitgangspunten ten behoeve van de aanbesteding.

61 4 Hoofdcorridors Hoeksche Waard / Goeree Overflakkee Rotterdam Zuidplein Rotterdam Zuidplein Rotterdam Lombardijen en Kralingse Zoom Hellevoetsluis Barendrecht Ouddorp Spijkenisse Oud-Beijerland Heinenoord Goedereede Stellendam Nieuw-Beijerland Renesse Dirksland Middelharnis Sommelsdijk Stad aan t Haringvliet Piershil Goudswaard Zuid-Beijerland M herenland Klaaswaal Puttershoek Maasdam Strijen s-gravendeel Dordrecht Nieuwe-Tonge Numansdorp Herkingen Strijensas Oude-Tonge Ooltgensplaat Willemstad Op basis van schatting reizigersopbrengsten (op basis van reizigersaantallen en geschatte ritlengte) Quick scan exploitatiekosten per lijn op basis van dru s (geen correctie spits, snelheid, efficiency, excl. belbus) Kostendekkingsgraad circa 100% Lange lijnen (130, 136, 139, 396) gericht op Rotterdam Kostendekkingsgraad tussen 40% en 50% Basislijnen gericht op Rotterdam Spitslijnen gericht op Rotterdam Kostendekkingsgraad circa 40% Scholierenlijnen gericht op Middelharnis, Oud-Beijerland en Hellevoetsluis Kostendekkingsgraad <20% Basislijnen in de regio

62 Huidige situatie Hoeksche Waard en Goeree Overflakkee Rotterdam Zuidplein Rotterdam Lombardijen en Kralingse Zoom Hellevoetsluis Barendrecht Ouddorp Spijkenisse Oud-Beijerland Heinenoord Goedereede Stellendam Nieuw-Beijerland Renesse Dirksland Middelharnis Sommelsdijk Stad aan t Haringvliet Piershil Goudswaard Zuid-Beijerland M herenland Klaaswaal Puttershoek Maasdam Strijen s-gravendeel Dordrecht Nieuwe-Tonge Numansdorp Herkingen Strijensas Oude-Tonge Achthuizen Ooltgensplaat Willemstad Op basis van schatting reizigersopbrengsten (op basis van reizigersaantallen en geschatte ritlengte) Quick scan exploitatiekosten per lijn op basis van dru s (geen correctie spits, snelheid, efficiency, excl. belbus) Kostendekkingsgraad circa 100% Lange lijnen (130, 136, 139, 396) gericht op Rotterdam Kostendekkingsgraad tussen 40% en 50% Basislijnen gericht op Rotterdam en Dordrecht Spitslijnen gericht op Rotterdam Kostendekkingsgraad circa 40% Scholierenlijnen gericht op Middelharnis, Oud-Beijerland, Barendrecht, Rotterdam, Dordrecht en Hellevoetsluis Kostendekkingsgraad <20% Basislijnen in de regio

63 Constateringen Doelgroepenvervoer Verschillend geregeld bij de gemeenten, niet alles in contracten Weinig particuliere en kleinschalige vervoerinitiatieven Bestuurlijk Een initiatief van de Staten van Zuid-Holland Draagvlak voor samenwerking tussen provincie en gemeenten op dossier OV en doelgroepenvervoer 1,9 mln 1,3 mln 3 mln AWBZ-vervoer* Wmo-vervoer Leerlingen Energie Veel parallelle ontwikkelingen op gebied van voertuigtechniek, eindbeeld helder, tempo en route onduidelijk Veel initiatieven in de regio voor lokale energieopwekking Financiën Provincie: circa 10 mln. p. jr. voor OV Gemeenten: voor doelgroepenvervoer circa 6,2 miljoen p. jr. Budgettaire krapte bij gemeenten (decentralisatie AWBZ-vervoer met korting) In nieuwe OV-concessie waarschijnlijk minder product voor hetzelfde budget 9,8 mln Prov.

64 Wat willen we bereiken? Algemeen Een effectieve(re) inzet van overheidsmiddelen (gemeenten en provincie) voor vervoer Bereikbaarheid en integratie De vraag is leidend en wordt bediend vanuit het ketendenken Ontschotten van delen van het vervoer: OV en doelgroepenvervoer én binnen het doelgroepenvervoer Diverse marktpartijen in het vervoer betrekken waar zij goed in zijn Infrastructuur, energietransitie, energieke samenleving OV en energietransitie faciliteren met infrastructuur (maatregelen) Energietransitie in 20 jaar realiseren door middel van een groeipad Vrijwilligers en burgerinitiatieven inzetten waar dit passend is En ook Reizigers blijven voorzien in hun vervoerbehoefte en in geval van veranderingen in de dienstverlening worden zij daarover goed en actueel geïnformeerd.

65 Hoe gaan we dat bereiken? Drie niveaus: Klant/reiziger Regie Regiecentrale Model OV-visie OV-concessie Kleinschalig OV Doelgroepenvervoer Leerlingen / WMO / AWBZ Energietransitie Infrastructuur Reguliere OV Snelle dikke gestrekte lijnen gericht op Rotterdam en deels Dordrecht, het scholierenvervoer en verbeteringen waar mogelijk. Flexibel ingerichte concessie, vervoerder kan inspelen op demografische en maatschappelijke ontwikkelingen. Kleinschalig (openbaar) vervoer Eerst buurtbus-, wijkbus- of andere vrijwilligersinitiatieven Overgebleven witte vlekken met kleine opdrachten. Omvang kan beperkt zijn of breder. Geld beschikbaar vanuit de OV bijdrage van de provincie Gemeentelijke doelgroepenvervoer In contracten ruimte opnemen om de dienstverlening zo mogelijk uit te breiden naar kleinschalig OV. Inzetten op meer regie lijkt gewenst.

66 Eerste uitwerking Koppeling reguliere OV-concessie, en kleinschalige (openbaar) vervoer en doelgroepenvervoer Operationele toedeling ritten, eenduidige communicatie naar de reiziger, garanderen van aansluitingen (aansluitgarantie) Regie = noodzakelijk Mobiliteitsregisseur. Concretiseren van mogelijkheden voor betere afstemming vervoeraanbod met vervoerbehoeften Regie-organisatie. Onderzoek naar mogelijkheden voor inrichten van een gezamenlijke organisatie voor totale vervoer Regiecentrale. Voor- en nadelen afwegen van regiecentrale voor doelgroepenvervoer en kleinschalig OV

67 Vragen en opmerkingen naar aanleiding van de presentatie In de plenaire discussie komen verschillende aandachtspunten al naar voren: Er wordt gevraagd naar hoe de adviesrol is geregeld. Hiervoor zijn naast de werksessies die worden georganiseerd met belanghebbenden ook formele procedures, zoals inspraak door het ROCOV. Er is behoefte aan één systeem, de reiziger wil met één betaalwijze van deur tot deur reizen. Marcel Scheerders (projectleider aanbesteding) van de provincie Zuid-Holland licht toe dat het voornemen is dat de hoofdconcessiehouder een faciliterende rol heeft om het OVchipsysteem ook toepasbaar te maken voor kleinschalig vervoer. Steven is om één systeem te hebben binnen de concessie. Eén van de deelnemers geeft aan dat hij punctualiteit en bewaking hiervan mist in het verhaal. Wilco Bos (concessiebeheerder) van de provincie Zuid-Holland geeft aan dat er nu strikt op punctualiteit wordt gestuurd, maar dat de provincie voornemens is om meer te sturen op de reis als geheel. Nu zijn er eisen die het vaak lastig maken voor de vervoerder om weer op tijd te rijden (omdat er bijvoorbeeld geen bus mag uitvallen), wat nu vaak niet in het voordeel van de reiziger uitpakt. Deze eisen en richtlijnen komen in het programma van eisen van de aanbesteding te staan. Nogmaals wordt benadrukt hoe belangrijk het is om op hoofdpunten van de lijnen toiletvoorzieningen te hebben. Nu de Schaapsweg onder handen wordt genomen, is de vraag of er een toilet komt. Bij Heinenoord is een ander punt waar behoefte is aan een toilet voor reizigers. Zeker in een vergrijzende maatschappij is dit van belang, het ontbreken hiervan is vaak een reden om niet met het OV te reizen. Marcel Scheerders van de provincie Zuid- Holland doet navraag. hoofddorp breda zoetermeer 66

68 Vragen Werken in groepen (groep 1: ondernemers) Wat herken je? Wat mis je? Welke ideeën en aandachtspunten hebben jullie voor kleinschalig OV? Waar moet een mobiliteitsregisseur mee aan de slag? Wat is belangrijk voor het vervolgtraject? Er is gewerkt in drie groepen, één groep heeft zich gebogen over de zorg (met in deze groep de zorginstellingen sterk vertegenwoordigd), één over ondernemersbelangen (met in deze groep de ondernemersverenigingen) en één met belangenorganisaties (met dorpsbelangen en ouderenpartijen en reizigersoverleg). Onderstaand zijn de uitkomsten opgenomen van de groep over ondernemersbelangen: Kijk niet alleen naar de kosten, maar ook naar behoeftes die je kunt creëren Er is te weinig voorlichting over OV en WMO vervoer Beeld is dat er weinig gebruik gemaakt wordt van de buurtbus Recreatief vervoer lijkt ondergesneeuwd terwijl de doelgroep hiervoor groeit Woensdag is er markt, dan zijn de bussen overvol Oud Beijerland veel aantrekkingskracht rond evenementen, ook vanaf Goeree Toiletvoorzieningen zijn bijna noodzakelijk Autobezit is hoog door slechte vf factor naar werkgevers buiten de Hoeksche Waard. Voorbeeld: Rivium (Capelle a/d IJssel) Regie: kijk naar Zeeland Niet een eigen regiecentrale oprichten, maar aansluiten bij een bestaande (Zeeland of Rotterdam) Sneldiensten van en naar Dordrecht sluiten niet goed aan (Aansluitgarantie!!!!) Onbekendheid met OV (oa belbus) Bij vraagafhankelijk vervoer: goed communiceren Marketing!!! 5000 ZZPers in de regio Piekmoment in spits: spreiding in aanvangstijden Spoorboekloos rijden op corridors Comfort: drempels en scherpe rotondes weg op busroutes Sterke relatie met treinstations creëren Gemeenten/ bedrijven bij laten betalen voor bijvoorbeeld lagere tarieven (bv rond evenementen) of extra voorzieningen 67

69 Vragen Werken in groepen (groep 2: belangenorganisaties) Wat herken je? Wat mis je? Welke ideeën en aandachtspunten hebben jullie voor kleinschalig OV? Waar moet een mobiliteitsregisseur mee aan de slag? Wat is belangrijk voor het vervolgtraject? Herkenning Als het voor de reiziger één systeem blijft, is het goed om zo slim mogelijk hierbinnen het vervoer te organiseren. Mogelijk dus ook in meerdere contracten. Vraaggericht vervoer sluit waarschijnlijk beter aan voor mensen in de minder drukke gebieden, zo kan je ook weer mogelijkheden gaan bieden om savonds te reizen of op zondag. Aandachtspunten en ideeën kleinschalig vervoer Houd één systeem, uniformiteit en duidelijkheid voor de reiziger. Kleinschalig vervoer vraagt om goede organisatie. Goed om voor de dunnere lijnen wel een vaste frequentie aan te bieden, maar in de daluren vervoer te organiseren op afroep. Voordeel van vraaggericht vervoer is eventueel bedienen in de avonden en op zondagen. Vervoer naar de dikke lijnen is van belang, zeker wanneer de afstanden groot zijn. Ritten WMO openstellen voor OV-reizigers, een groot deel kan goed samen reizen. Zorg dat het niet uitmaakt uit welke pot het geld komt, als je slimme combinaties wil tussen OV en WMO moet dit flexibel kunnen zonder te maken te hebben met hoe geldstromen lopen via provincie of gemeente. De inzet van een belbus is kansrijk, maar er is hele goede informatievoorziening hierover nodig. Nu is het vaak onbekend. Het zou bijvoorbeeld onderdeel moeten zijn van het reisadvies in OV9292. Überhaupt moet gezorgd worden dat kleinschalig vervoer hier goed in wordt opgenomen. Er moet zorgvuldig worden gecommuniceerd naar inwoners/ gebruikers om te laten zien dat er juist beter in de behoeften wordt voorzien met maatwerk. Gevoelsmatig is het lastig voor mensen als er geen vaste bussen meer rijden. 68

70 Werken in groepen (vervolg groep 2 belangenorganisaties) Twee aandachtspunten bij de inzet van vrijwilligers: eerste is dat het niet vrijblijvend moet zijn. Mensen moeten kunnen rekenen op vervoer. Tweede is de veiligheid, bijvoorbeeld voor rolstoelvervoer is de vraag of met vrijwilligers de veiligheid voldoende geborgd wordt. Naast vrijwilligersvervoer moet er een terugvaloptie zijn. Mobiliteitsregisseur en regie Een regiefunctie kan tevens ervoor zorgen dat mensen vaker wordt geadviseerd om het OV te nemen (ipv WMO). De mobiliteitsregisseur is nodig om te inventariseren en vervoer efficiënt in te kunnen plannen. Voorwaarde voor het goed functioneren van de mobiliteitsregisseur is dat er commitment is bij organisaties in de regio, dat partijen hun informatie delen en zich aansluiten. Dat zal de grootste opgave worden. De mobiliteitsregisseur moet mandaat hebben en ook daadwerkelijk iets kunnen vragen bij organisaties, bijvoorbeeld het aanpassen van begintijden. Belangrijke taak van de mobiliteitsregisseur is het voor elkaar krijgen van één tariefsysteem. Er is discussie over of een regiecentrale regionale bekendheid moet hebben, of het in de regio gevestigd moet zijn. Er wordt aangegeven dat het goed is als mensen de regio kennen en plaatsen in de regio kennen. Tegelijkertijd werkt RMC in Rotterdam ook zonder lokale bekendheid en blijkt dat daar helemaal geen probleem te zijn. Systemen hebben de kennis. Wel wordt nog de behoefte aangegeven om lokaal geholpen te worden omdat dit eventueel klantvriendelijker zou zijn en de drempel minder hoog wordt om te bellen. Vervolg Waar het toegevoegde waarde heeft, breng belanghebbenden uit Goeree-Overflakkee en Hoeksche Waard bij elkaar, daar kunnen ook combinatiekansen liggen. 69

71 Vragen Werken in groepen (groep 3: zorg) Wat herken je? Wat mis je? Welke ideeën en aandachtspunten hebben jullie voor kleinschalig OV? Waar moet een mobiliteitsregisseur mee aan de slag? Wat is belangrijk voor het vervolgtraject? Herkenning De opsplitsing in OV concessie / kleinschalig OV / doelgroepenvervoer wordt herkend. Partijen zien het belang van samenwerken, maar plaatsen daarbij ook direct kanttekeningen vanwege eerdere pogingen om met de samenwerking met gemeenten vorm te geven. Zorgpartijen hadden gezamenlijk een plan ingediend, vooruitlopend op de decentralisatie van AWBZ en verandering van de Wmo. Ze vragen zich af of er niet nog een gat is tussen wat de provincie presenteert als richting en hoe gemeenten daarin zitten. Ideeën/ervaringen Aleriumus werkt met vrijwilligers voor rolstoelvervoer (2 bussen). Dit is kleinschalig en gaat goed, klanten zijn tevreden. Ze werken nu met lage tarieven voor vervoer, de zorg is dat het verandert als ze moeten concurreren. De diensten van Alerimus zijn nooit bedoeld als broodroof. De vraag wordt gesteld of het verantwoord is te werken met vrijwilligers of dat het voor rolstolvervoer professionals moeten zijn. Gezien het budgettair probleem ontkomen we er niet aan (een deel ) door vrijwilligers in te vullen TCR geeft aan dat haar busjes s ochtends deels stil staan in dit gebied. Wellicht dat ze ook voor ander vervoer kunnen worden gebruikt Cavent licht het voorstel dat de zorgpartijen hebben gedaan aan de gemeenten nog kort toe. Het ging om AMWB en Wmo vervoer. 12 busjes waren nodig om uit de kosten te komen, men had actuele data over Wmo vervoer opgevraagd en ook al in openingstijden aangepast. Omdat gemeenten niet met Wmo mee wilden doen, was er te weinig volume. 70

72 Werken in groepen (vervolg groep 3 zorg) Ideeën/ervaringen (vervolg) Een korte inventarisatie leert dat er in het gebied aanbod genoeg is, in de vorm van busjes. De uitdaging is om het slim te verknopen, zodat de kosten naar beneden kunnen en er blijvend dagbestedingsactiviteiten kunnen worde n aangeboden. Denk bij vrijwilligers niet alleen aan chauffeurs, maar juist ook aan OV-buddies, mensen die Wmo-ers wegwijs maken in het regulier OV zodat ze dat op termijn gebruik van kunnen gaan maken. Let op dat vrijwilligers een steeds schaarser goed zijn. Is schaalvergroting van kleinschalige initiatieven een oplossing? Wellicht niet. Bij Aleriumus is juist de ervaring dat men zich identificeert met de organisatie, omdat deze klein en behapbaar is. Vrijwilligers ontlenen identiteit aan kleine initiatieven. Informatie over vervoerstromen wordt onderling nog niet gedeeld. Stichting Welzijn Hoeksche Waard (niet aanwezig vandaag) heeft deels eigen voertuigen en rijdt ritten per maand. Hun tarief komt richting het Wmotarief. Er is een klacht ingediend tegen deze lage tarieven, en de afhandeling loopt nog. Is de keuzevrijheid van de patiënt voor het type dagbesteding leidend? Of bepaalt de budgettaire ruimte waar de cliënt naartoe gaat? Deze vraag moet gesteld worden. Voorstel is om twee scenario's uit te werken: 100% keuzevrijheid en geen keuzevrijheid. Wat gebeurt er dan? In de Hoeksche Waard rijden ongeveer 100 busjes rond die 60% van de tijd stil staan. Gooi dit allemaal op een hoop en spreek onderling tussen vervoerders vergoedingen af. Let op: niet te veel aanbod denken. Deel doelgroepenvervoer blijft specialistisch vervoer. Mobiliteitsregisseur De groep concludeert dat er meerdere wegen naar Rome leiden. Een grootschalig opgezet systeem van zorgaanbieders, waarbij zij ook een deel van het vraagafhankelijk OV kunnen verrichten, is niet per definitie de oplossing, Juist de pareltjes van kleinschalige initiatieven zoals Alerimus moeten we ook gebruiken. We moeten ons niet laten weerhouden verschillende paden in te slaan, verschillende combinaties en samenwerkingen proberen in de praktijk. Te denken valt aan een pilot voor het ontwerpen van een systeem met verschillende aanbieders (o.a. Gemiva, Cavent, Humanitas, Alerimus), waarbij alle partijen hun data voor gebruik (en hun voertuigen) beschikbaar stellen. Bij het ontwerp hoort een track and trace systeem. Verder belangrijk verder te kijken dan alleen de Wmo/AWBZ, maar ook te kijken naar vraagafhankelijk OV (dal). hoofddorp breda zoetermeer 71

73 Tot slot Het verslag van deze bijeenkomst wordt rondgestuurd. Eventuele aanvullingen/ wijzigingen kunnen daarop terug worden gestuurd. Een verzoek aan allen is om de lijst van te betrekken partijen aan te vullen. Wie zouden we voor dit soort bijeenkomsten ook moeten uitnodigen? Geef het aan! Iedereen bedankt voor het meedenken en alle nuttige informatie! Informatie, vragen en aanvullingen op de genodigdenlijst kunnen naar Anne Verschraagen via 72

74 Deelnemers Daan van Ee, Alerimus Gon Hoogwerf, Alerimus Heleen Wisse, Adullam Peter Jiscoot, Gemiva Jeanette van Houwelingen, Gemiva Marisca van den Honaard, CJB Hollandse Waarden Sem den Hollander, Centrummanagement Oud-Beijerland Jaap de Vos, buurtbusvereniging Hoeksche Waard-West Dhr. Hagoort, VVN afdeling Cromstrijen Harry Hattink, VVN en voormalig RET Adri Stehouwer, ROCOV Aldo Markus, Rover Ad Versteeg, Humanitas DMH Jan Windey, Cavent Nico Boender, Taxi Duifhuizen Patrick Siliacus, Arriva Maarten Gombert, Arriva Arie Huisman, Huisman Taxi John Hage, TCR Quinten Passchier, RMC Mark Weinholt, DVG Frank Broekers, Taxi Bakker Rien de Bruin, Taxi Binnenmaas Peter van Zuylen, gemeente Oud-Beijerland Annelijn de Bakker, gemeente Korendijk Arjan Plekkenpol, gemeente Strijen Cees Boots, Provincie Zuid-Holland Wilco Bos, Provincie Zuid-Holland Marcel Scheerders, Provincie Zuid-Holland Bas Scholten, Provincie Zuid-Holland Anne Verschraagen, Provincie Zuid-Holland 73

75 Regio Hoeksche Waard en Goeree-Overflakkee Behoeften, wensen, kansen en (on)mogelijkheden openbaar- en collectief vervoer in de Hoeksche Waard Verslag bijeenkomst belanghebbenden Hoeksche Waard Strijen, 19 november 2013 Opgesteld door: Provincie Zuid-Holland

76 Inleiding Voorliggend verslag beschrijft de uitkomsten van de workshop over het openbaar- en collectief vervoer in de Hoeksche Waard op 19 november 2013 in Strijen. Deze bijeenkomst vond plaats in het kader van de komende aanbesteding van openbaar vervoer in de regio Hoeksche Waard- Goeree-Overflakkee (HWGO) en de ambitie van de Provincie Zuid-Holland en gemeenten om hierbij aan te sluiten bij actuele ontwikkelingen en kansen. Dit gaat o.a. over de (on)mogelijkheden van slimme combinaties tussen openbaar vervoersstromen met andere vervoersstromen en het gebruik van low-carbon materieel (klimaatvriendelijke bussen). Doelstelling van de workshop was om behoeften, wensen, ideeën, initiatieven en ervaringen te verzamelen van belanghebbenden in het gebied en om hen te informeren over de voorbereidingen van de aanbesteding. In dit verslag worden de aanleiding, opgave en uitkomsten van de workshop beschreven. Deelnemers van de workshop waren o.a. zorgen onderwijsinstellingen, buurtverenigingen en reizigersoverleg. Ook vervoerders namen deel, zodat zij konden horen wat er speelt in het gebied en waar nodig kunnen toelichten hoe het vervoer is georganiseerd. De deelnemerslijst is achterin dit verslag opgenomen. Het verslag is als volgt opgebouwd: Aanleiding, opgave en proces 2 Ontwikkelingen openbaar vervoer en doelgroepenvervoer 4 Initiatieven uit de samenleving 9 Werken in groepen: initiatieven, kansen en aandachtspunten 11 Tot slot Deelnemerslijst 75

Nog meer weergeven