De onbedoelde pijnlijke bijwerkingen van de Belgische wet betreffende de euthanasie
|
|
- Joris de Haan
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 De onbedoelde pijnlijke bijwerkingen van de Belgische wet betreffende de euthanasie Twee voorstellen om het tij te keren Bert Vanderhaegen* In 2002 werd België het tweede land in de wereld met een euthanasiewet. De wetgever gaf de voorkeur aan een liberale invulling van de wet waarbij de mogelijkheden van de palliatieve zorg niet ten volle in de wet geïntegreerd werden. Dit artikel stelt de vraag of deze keuze ook de beste keuze was voor de terminaal zieke patiënt. Mede door het optreden van het openbaar ministerie kwamen alle andere beslissingen rond het levenseinde voor velen, ook artsen, in een juridisch grijze zone terecht. Hierdoor werd een klimaat van onzekerheid gecreëerd waar schijnbaar niemand meer weet wat goed of fout is. Normale medische praktijken op het einde van het leven werden opeens verdacht. Bovendien zijn de palliatieve vaardigheden van de gemiddelde arts onvoldoende ontwikkeld. Deze vaststellingen leiden tot twee voorstellen. Vooreerst dient elke terminale patiënt optimale palliatieve zorg te ontvangen. Een euthanasievraag kan trouwens maar echt goed geëvalueerd worden binnen het kader van palliatieve zorg. Vervolgens dient het klimaat van onzekerheid weggenomen te worden door het creëren van een buffer tussen de arts en het justitiële apparaat. De commissies voor medische ethiek zijn hiervoor het geschikte orgaan, op voorwaarde dat de overheid voldoende middelen voorziet voor verdere professionalisering. Op 23 september 2002 werd de Belgische wet betreffende de euthanasie van kracht. België werd daarmee, na Nederland, het tweede land in de wereld met een euthanasiewet. Dit artikel stelt de vraag of de richting die de Belgische wetgever hierbij gekozen heeft ook de beste keuze was voor de terminaal zieke patiënt. Het is belangrijk in het achterhoofd te houden dat volgens de Federale Evaluatieen Toetsingscommissie Euthanasie jaarlijks slechts 0,2 procent (in de periode van 22 september 2002 tot en met 31 december 2003) en 0,36 procent (in de periode ) van alle overlijdens euthanasiegevallen zijn. Er zijn aanwijzingen dat nogal wat euthanasiegevallen niet aangemeld worden: het grote verschil in aanmelding tussen het Nederlandssprekende en het Franssprekende gedeelte van het land wijst daar reeds op. Duidelijk is wel dat het aantal mensen dat geëuthanaseerd wordt slechts * Bert Vanderhaegen is aalmoezenier aan het UZGent en docent bio-ethiek aan het Hoger Diocesaan Godsdienstinstituut te Gent. bert.vanderhaegen@uzgent.be Ethische Perspectieven 18 (1), ; doi: /EPN by Ethische Perspectieven. All rights reserved.
2 een zeer kleine groep omvat. Alle andere patiënten sterven met of zonder de bijstand van de geneeskunde en de gezondheidszorg, maar in ieder geval zonder euthanasie. De wet betreffende de euthanasie heeft dus slechts een zeer beperkte impact, althans op directe wijze. Het zijn de onbedoelde nevenwerkingen van deze wet die zorgen baren. 1. Het eerste advies van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek van België Vooraleer op deze materie verder in te gaan, keren we eerst terug naar de periode die onmiddellijk voorafgaat aan de euthanasiewet. In 1997 formuleerde het Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek op vraag van de toenmalige voorzitters van de Kamer van Volksvertegenwoordigers en de Senaat zijn eerste advies betreffende de wenselijkheid van een wettelijke regeling van euthanasie. 1 Omwille van de levensbeschouwelijk uiteenlopende meningen bevat het advies vier verschillende voorstellen over het moreel aanvaardbaar zijn van euthanasie, wat begrepen wordt als het opzettelijk levensbeëindigend handelen door een andere dan de betrokkene, op diens verzoek. Het eerste voorstel wenste een wetswijziging zodat euthanasie niet langer strafbaar zou zijn. De voorstanders van dit voorstel gingen er van uit dat elke mens het recht heeft te beschikken over zijn leven. De arts zou dan ook niet meer bevreesd moeten zijn voor het gerecht. Het tweede voorstel lag ideologisch niet zo ver verwijderd van het eerste voorstel. Het stelde een procedurele a posteriori regulering van euthanasie voor, waartoe beslist wordt door arts en patiënt. Dit voorstel sloot aan bij de Nederlandse regelgeving. Symbolisch wordt de verbodsbepaling van euthanasie in de strafwet behouden, maar dit belet niet dat de juridische voorwaarden worden bepaald voor situaties waarin de arts die euthanasie pleegt de noodtoestand kan doen gelden. Deze voorwaarden zijn: de patiënt moet zich in een toestand bevinden van ondraaglijk lijden, of subjectief het althans als zodanig ervaren; zijn verzoek moet weloverwogen en duurzaam blijken te zijn, euthanasie moet worden uitgevoerd door een arts die een collega-arts moet raadplegen en de verwanten van de patiënt en het verzorgende personeel op de hoogte moet brengen; en de arts moet bij het euthanaserend handelen de daartoe gepaste middelen gebruiken. De voorstanders van dit voorstel stelden duidelijk dat deze procedure berust op het colloque singulier van arts en patiënt. In het beslissingsproces wordt niemand anders betrokken. Het verzorgende team, de familie of de plaatselijke commissie voor medische ethiek hebben geen inspraak. De maatschappelijke regulering van euthanasie komt a posteriori via een specifiek formulier. De arts die euthanasie pleegde, is wettelijk verplicht dit Ethische Perspectieven 18 (2008)1, p. 102
3 formulier in te vullen en het via de ambtenaar-lijkschouwer over te maken aan de gerechtelijke overheden. Het derde voorstel had als titel Een procedurele regulering a priori van de belangrijkste Medische Beslissingen omtrent het Levenseinde (afgekort MBL), na collegiaal overleg (ook euthanasie maakt deel uit van deze MBL-procedures). De voorstanders van dit voorstel wilden het euthanasievraagstuk niet weghalen uit het hele domein van de medische besluitvorming bij het naderende levenseinde en een menselijke verzorgingscultuur ten behoeve van alle patiënten. De bedoeling van dit voorstel was om een aantal medische beslissingen rond het levenseinde wettelijk verplichtend te maken. In deze zienswijze worden alle betrokkenen, namelijk patiënt, familie en zorgverleners, tijdens de procedure gehoord. Als bijzondere vereiste voor de euthanasieprocedure, gezien als één van de MBL s, werd de deelname van een buitenstaander (niet-arts) voorzien die door de plaatselijke commissie voor medische ethiek wordt aangeduid. Het derde voorstel voorzag tenslotte ook in een maatschappelijke, eventueel gerechtelijke, controle achteraf van het euthanaserend handelen. Het vierde voorstel wou het (toenmalige) status quo behouden, namelijk het bevestigen van het wettelijke verbod op euthanasie. Hoewel er aanwijzingen waren dat er een grote steun aan het groeien was voor het derde voorstel van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek, 2 heeft de herverkaveling van het politieke landschap na de verkiezingen van 1999 er voor gezorgd dat België op wetgevend vlak duidelijk een liberale invulling van de euthanasiewet prefereerde. In de huidige euthanasiewet is er een duidelijke tendens aanwezig om één bepaald aspect van het mens-zijn, namelijk de mogelijkheid om zelf keuzes te maken zonder de inmenging van anderen, te laten prevaleren. Vijf jaar later moeten we ons de vraag durven stellen of deze aanpak wel de beste was. We dienen na te gaan of deze keuze, ingegeven door een zekere politieke gehaastheid, wel de beste was voor de terminaal zieke patiënt en zijn behandelende arts. In deze bijdrage is het niet de bedoeling de Belgische euthanasiewet onder de loep te nemen. Meerdere auteurs hebben dit al eerder gedaan. Ik verwijs hier o.a. naar het werk van B. Broeckaert 3 en C. Gastmans 4 en de organisaties waar zij voor werken, namelijk de Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen en Caritas Catholica Vlaanderen. Zoals reeds eerder aangegeven, zal deze bijdrage dieper ingaan op onbedoelde maar belangrijke nevenwerkingen van de euthanasiewet. De volgende hoofdstukken zullen bepaalde gegevens uit de maatschappelijke en medische context van het einde van het leven in de schijnwerper plaatsen. Eerst worden de feiten en de gevolgen ervan aan het licht gebracht. Daarna volgen twee voorstellen die kunnen bijdragen aan de remedie. Ethische Perspectieven 18 (2008)1, p. 103
4 2. Eerste feit: een klimaat van onzekerheid Normaliter moet de euthanasiewet voor artsen glashelder zijn. 5 Zij weten in beginsel wat te doen in het geval een patiënt de vraag naar euthanasie stelt. De problemen situeren zich dan ook niet op het vlak van de euthanasie, maar op dat van alle andere medisch-ethische beslissingen rond het levenseinde, zoals het staken van een behandeling, het niet opstarten van een behandeling, het opvoeren van pijnstilling, palliatieve sedatie, de waarheidsmededeling etc. Op dit ogenblik bestaat er een vrij grote onzekerheid rond deze medisch-ethische beslissingen en zijn artsen bang om hun verantwoordelijkheid op te nemen. Hoewel het hier gaat om handelingen en beslissingen die vallen onder de normale medische praktijk, leeft er toch onder artsen, verpleegkundigen en de bevolking in het algemeen het gevoel dat deze beslissingen zich in een grijze zone bevinden waar de wet onduidelijk is. Dit klimaat van onzekerheid wordt nog versterkt of zelfs gecreëerd door het optreden van het openbaar ministerie dat meerdere malen artsen gearresteerd heeft op verdenking van moord op of doodslag van één of meerdere patiënten. Sinds de euthanasiewet op 23 september 2002 van kracht werd, is dit een tiental keer voorgekomen. 6 In de meeste gevallen werden de artsen na enkele dagen terug vrijgelaten. Het openbaar ministerie moest beroep doen op experts om na te gaan wat er werkelijk aan de hand was. Het lijkt erop dat de justitie ook niet goed meer weet wat goed en fout is. Zodra de directie van een home of ziekenhuis met een klacht naar de justitie stapt, kan het Belgische juridische systeem blijkbaar niet veel anders doen dan de arts in voorhechtenis nemen tot de kamer van inbeschuldigingstelling een beslissing neemt. Van belang voor dit betoog is niet de uiteindelijke afloop van de verschillende casussen, maar het psychologische effect dat deze handelwijze heeft op het artsenkorps. Artsen worden bang en gaan overdreven behoedzaam te werk bij het gebruik van pijnstilling bij hun stervende patiënten. Dit klimaat van onzekerheid heeft veel artsen, met uitzondering van degenen met een bijzondere training in palliatieve zorg of bio-ethiek, zeer terughoudend gemaakt in het gebruik van opiaten en het nemen van duidelijke beslissingen rond het levenseinde van hun patiënten. Dit leidt tot de volgende hypothese: het eindresultaat van deze evolutie van een duidelijke wet over euthanasie en alles daarbuiten gepercipieerd als juridisch onduidelijk, is dat de kwaliteit van de zorg voor stervende patiënten in het algemeen verminderd is, omdat zorgverleners in het algemeen en artsen in het bijzonder bang geworden zijn voor eventuele aanklachten en mede daardoor ondermaatse palliatieve zorg verlenen. Ethische Perspectieven 18 (2008)1, p. 104
5 3. Tweede feit: beperkte palliatieve vaardigheden Daarnaast blijft er natuurlijk ook het gegeven dat veel artsen beperkte vaardigheden hebben wat betreft het verstrekken van palliatieve zorgen. Broeckaert en Janssens hebben er al eerder op gewezen dat het een misvatting is dat de gemiddelde arts, zij het een huisarts of een specialist, de noodzakelijke expertise en middelen bezit om optimale palliatieve zorg te kunnen leveren. 7 Reeds op het niveau van de pijncontrole en effectieve pijncontrole is essentieel binnen palliatieve zorg is gebleken dat er vaak grote tekortkomingen zijn. De palliatieve knowhow en de palliatieve cultuur in het algemeen kunnen tot op heden nog niet gezien worden als een verworvenheid. 4. Een verkeerde keuze in 2002? De vraag die we moeten stellen is of deze evolutie niet zou hebben plaatsgevonden als de wetgever in 2002 had gekozen voor zoiets als het derde voorstel van het eerste advies van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek. Dit voorstel hield immers in om alle medisch-ethische beslissingen rond het levenseinde te regelen, niet alleen euthanasie. Als hier toen voor gekozen was, zouden we vandaag misschien veel verder gestaan hebben met een palliatieve zorgcultuur en zou er heel wat menselijk leed, zowel aan de kant van de artsen als aan de kant van de stervende patiënten, vermeden zijn. Vandaag lijden terminaal zieke mensen nodeloos, omwille van dit klimaat van onzekerheid en de beperkte vaardigheden van heel wat artsen. In de wet op de palliatieve zorg van 22 juni 2002 kunnen we dat laatste ook tussen de regels lezen: de overheid moet maatregelen nemen ter ondersteuning van de zorgverlener op palliatief gebied (art. 6). Toch kunnen we ons afvragen of meer informatie en training het probleem zal oplossen. Het is niet omdat de arts een bijscholing heeft gevolgd dat hij een palliatief expert is. Expertise verwerft iemand maar door voldoende dagelijkse ervaring op te doen. De gemiddelde arts wordt te weinig geconfronteerd met stervende patiënten om deze expertise op te doen en optimaal te houden. 5. Eerste voorstel: palliatieve zorg is geen keuze maar een noodzaak De Wereldgezondheidsorganisatie heeft in 2002 palliatieve zorg gedefinieerd als een benadering die de kwaliteit van het leven verbetert van patiënten en hun naasten die te maken hebben met een levensbedreigende aandoening, door het voorkomen en verlichten van lijden, door middel van vroegtijdige signalering en zorgvuldige beoordeling en Ethische Perspectieven 18 (2008)1, p. 105
6 behandeling van pijn en andere problemen van lichamelijke, psychosociale en spirituele aard. Bij palliatieve zorg: is niet de genezing van de patiënt het doel, maar een zo hoog mogelijke kwaliteit van leven, waardoor het ziekteverloop mogelijk positief beïnvloed kan worden; is de dood een normaal, natuurlijk proces, dat niet vertraagd of versneld wordt; is er aandacht voor lichamelijke én psychische klachten; worden de psychologische en spirituele aspecten in de zorg geïntegreerd benaderd; is er emotionele ondersteuning voor de patiënt en zijn naasten om zo actief mogelijk te leven; is er emotionele ondersteuning voor de naasten om te leren omgaan met de ziekte van de patiënt en met eigen rouwgevoelens; wordt, indien nodig, vanuit een team zorgverleners gewerkt, zodat aan alle noden van patiënten en naasten tegemoet kan worden gekomen, indien nodig ook na het overlijden van de patiënt (ondersteuning bij verliesverwerking). 8 Volgens deze definitie kan palliatieve zorg duidelijk niet de zaak van één persoon zijn, ook al heeft die een medisch diploma op zak. Goede palliatieve zorg vooronderstelt een interdisciplinaire aanpak. Iedere terminale patiënt heeft het recht op degelijke palliatieve zorg van een interdisciplinair team. Dit betekent ook dat de samenleving, de wetgever en in het bijzonder de overheid er voor moeten zorgen dat elke patiënt deze palliatieve zorg krijgt. Verschillende ziekenhuizen en commissies voor medische ethiek hebben al geprobeerd en zijn er soms ook in geslaagd om deze interdisciplinaire aanpak in te voeren. Maar het ligt bijzonder gevoelig om dit verplicht te stellen. De ervaring leert dat niet elke arts het op prijs stelt om het palliatief support team te zien opdagen bij zijn (pré-)terminale patiënt. Daarom is het noodzakelijk dat de wetgeving herzien wordt, zodat elke patiënt deze interdisciplinaire aanpak krijgt. De reden ligt voor de hand: het is de beste garantie voor goede palliatieve zorg. Bovendien is het mogelijk om deze goede zorg te verlenen. België is inderdaad niet het palliatieve zorgen paradijs, maar het reeds ontwikkelde kader van palliatieve support teams en palliatieve netwerken is uniek en zeer goed. Een bijkomend voordeel zou zijn dat euthanasie omwille van een gebrekkige kennis van palliatieve zorg 9 tot het verleden zou behoren. Het is immers overduidelijk dat goede palliatieve zorg de enige manier is om er zeker van te zijn dat alleen de echte vragen om euthanasie overblijven en ingewilligd worden. 6. Tweede voorstel: de creatie van een buffer tussen arts en justitie dringt zich op Het doorvoeren van deze veranderingen zou nog steeds niet ver genoeg gaan. Om het probleem van onzekerheid over wat toegelaten is en wat niet, wat best gedaan wordt en wat niet, wat de verschillende opties zijn in een gegeven situatie etc. aan te Ethische Perspectieven 18 (2008)1, p. 106
7 pakken, moet er nagedacht worden over de creatie van een buffer tussen de behandelende arts en het openbaar ministerie. Zelfs in het geval van de beste palliatieve zorg zal het altijd de behandelende arts zijn die verantwoordelijk is voor het voorschrijven van de medicatie en de puur medische aspecten. Om het gevaar voor een aanklacht wegens moord of doodslag te vermijden moet de behandelende arts de mogelijkheid hebben een intermediair orgaan te raadplegen. Op die manier kan de behandelende arts zekerheid krijgen over de te volgen werkwijze én heeft hij de garantie dat wat hij doet ook binnen de grenzen van de normale medische praktijk te situeren is. Dit intermediair orgaan zou bij voorkeur de commissie voor medische ethiek zijn. Elk ziekenhuis is wettelijk verplicht een dergelijke commissie te hebben. Huisartsen zouden er ook beroep op moeten kunnen doen, of anders zouden specifieke commissies voor medische ethiek kunnen opgericht worden voor huisartsen. De voorwaarde voor dit alles is natuurlijk dat de overheid voldoende wil investeren in deze commissies voor medische ethiek, zodat zij zich kunnen professionaliseren en voldoende aanspreekbaar zijn voor elke belanghebbende. Velen zullen akkoord kunnen gaan met deze voorstellen. Iedereen moet erkennen dat het een goede zaak is als elke terminaal zieke patiënt adequate palliatieve zorg krijgt. De meesten zullen ook instemmen met het idee dat het beter is om een intermediair orgaan te voorzien zodat het klimaat van onzekerheid kan weggenomen worden. Toch zullen sommigen omwille van ideologische redenen de noodzaak voelen deze voorstellen af te wijzen. Er is hard gestreden om de huidige euthanasiewet gestemd te krijgen. Aan de wet ligt een bepaalde opvatting omtrent autonomie ten grondslag. Autonomie betekent hier dat een individu het recht en de vrijheid heeft om zelf keuzes te maken zonder de inmenging van anderen 10. Wanneer nu palliatieve support teams, adequate palliatieve zorg als een sine qua non voor euthanasie, commissies voor medische ethiek, de beklemtoning van de communicatie tussen alle betrokkenen etc. binnengebracht worden, dan zal hierdoor de geest waarin de wet opgesteld werd veranderen. Er is dan immers een overgang van een individualistische opvatting van autonomie naar een meer relationeel concept van autonomie. Sommigen zullen deze verandering waarschijnlijk moeilijk kunnen accepteren. Toch is het de beste garantie dat alle patiënten, de terminaal zieke én de om euthanasie verzoekende patiënten, de zorg krijgen die ze verdienen. 7. Besluit Het debat over euthanasie ligt niet stil. Sommigen willen zo snel mogelijk de wet uitbreiden naar dementen/dementerenden en minderjarigen. Weinigen pleiten er Ethische Perspectieven 18 (2008)1, p. 107
8 echter voor om in de allereerste plaats de ervaringen van de voorbije jaren ernstig te nemen. Door alleen de euthanasie te reguleren werd de overgrote meerderheid van de terminale patiënten geen dienst bewezen. De palliatieve vaardigheden van de gemiddelde arts zijn niet voldoende ontwikkeld. Door het optreden van het gerecht in een aantal gevallen die ruime media-aandacht kregen, werd er verder een sluier van onduidelijkheid geworpen over wat voordien normale medische praktijken aan het einde van het leven waren. Het is de eerste en dringendste opdracht voor onze samenleving om lessen te trekken uit de ervaringen van de voorbije vijf jaar en de wetten zo aan te passen dat alle terminale patiënten, niet alleen degenen die om euthanasie vragen, er door bevoordeeld worden. In deze herziening moet de palliatieve zorg als een integraal en noodzakelijk onderdeel van de zorg voor terminale patiënten verankerd worden. Om het klimaat van onzekerheid te keren, moet gezorgd worden voor een buffer tussen de artsen/zorgverleners en het justitiële apparaat. De commissies voor medische ethiek zijn hiervoor waarschijnlijk het meest geschikte orgaan. Deze oplossingen zijn niet alleen nodig voor de medisch-ethische beslissingen rond het levenseinde. Allerlei recente wetten en richtlijnen hebben een toenemende invloed op het medische handelen, zoals de wet betreffende de rechten van de patiënt (2002), de wet betreffende het onderzoek op embryo s in vitro (2003), de wet inzake experimenten op de menselijke persoon (2004), de ingrijpende veranderingen in de Code van Geneeskundige Plichtenleer etc. Het wemelt van de nieuwe begrippen en concepten: de door de patiënt aangeduide vertegenwoordiger, de vertrouwenspersoon, de wilsverklaring, het levenstestament, het inzagerecht etc. Het is dan ook begrijpelijk dat veel artsen het gevoel hebben dat zij niet meer kunnen volgen op medisch-ethisch vlak. Al deze snel op elkaar volgende veranderingen doen hen duizelen. De commissies voor medische ethiek kunnen ook hier de artsen en andere zorgverleners soelaas bieden, op voorwaarde dat zij vlot toegankelijk en professioneel zijn. Op deze wijze kunnen ze artsen en zorgverleners een steun en toeverlaat bieden en niet langer een belerende instantie zijn waar artsen en zorgverleners geen voeling mee hebben. Noten 1. Advies nr. 1 d.d. 12 mei 1997 betreffende de wenselijkheid van een wettelijke regeling van euthanasie. In L. CASSIERS, Y. ENGLERT, A. VAN ORSHOVEN, E. VERMEERSCH, redactie. Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek: Adviezen Leuven/Apeldoorn: Garant, 2001, De adviezen van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek kunnen geraadpleegd worden op de website (doorklikken op Adviezen). Ethische Perspectieven 18 (2008)1, p. 108
9 2. Advies nr. 1 d.d. 12 mei 1997 betreffende de wenselijkheid van een wettelijke regeling van euthanasie. In L. CASSIERS, Y. ENGLERT, A. VAN ORSHOVEN, E. VERMEERSCH, redactie. Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek: Adviezen Leuven/Apeldoorn: Garant, 2001, 11-16; J. VERMYLEN en P. SCHOTSMANS. Het einde van een constructieve dialoog. Ethische Perspectieven 10: 1 (2000): B. BROECKAERT en R. JANSSENS. Palliative Care and Euthanasia: Belgian and Dutch Perspectives. In Euthanasia and Palliative Care in the Low Countries, redactie door P. SCHOTSMANS en T. MEULENBERGHS. Leuven: Peeters, 2005, C. GASTMANS. Caring for a Dignified End of Life in a Christian Health Care Institution: The View of Caritas Catholica Flanders. In Euthanasia and Palliative Care in the Low Countries, redactie door P. SCHOTSMANS en T. MEULENBERGHS. Leuven: Peeters, 2005, ; C. GASTMANS, F. VAN NESTE en P. SCHOTSMANS. Facing requests for euthanasia: a clinical practice guideline. Journal of Medical Ethics 30: 2 (2004): Sommigen twijfelen hier echter aan. Cfr. Artsen kennen wet onvoldoende. De Standaard. 6 juni 2006 (verwijzend naar een artikel in het medische weekblad De Huisarts). 6. G.TEGENBOS Waarom zelfs het gerecht het soms niet meer weet: Doen sterven is niet hetzelfde als inslapen. De Standaard 4 augustus B. BROECKAERT en R. JANSSENS. Palliative Care and Euthanasia: Belgian and Dutch Perspectives. In Euthanasia and Palliative Care in the Low Countries, redactie door P. SCHOTSMANS en T. MEULENBERGHS. Leuven: Peeters, 2005, Zie website van de Wereldgezondheidsorganisatie: (geraadpleegd 6 februari 2007). 9. B. BROECKAERT en R. JANSSENS. Palliative Care and Euthanasia: Belgian and Dutch Perspectives. In Euthanasia and Palliative Care in the Low Countries, redactie door P. SCHOTSMANS en T. MEULENBERGHS. Leuven: Peeters, 2005, T. MEULENBERGHS en P. SCHOTSMANS. The Sanctity of Autonomy? Transcending the Opposition between a Quality of Life and a Sanctity of Life Ethic. Bijdragen. International Journal in Philosophy and Theology 62: 3 (2001): Ethische Perspectieven 18 (2008)1, p. 109
Raadgevend Comité voor Bio-ethiek
Raadgevend Comité voor Bio-ethiek Advies nr. 1 d.d. 12 mei 1997 betreffende de wenselijkheid van een wettelijke regeling van euthanasie. I. Vraag om advies van de voorzitters van Kamer en Senaat betreffende
Nadere informatieZORG VOOR EEN MENSWAARDIG LEVENSEINDE
ZORG VOOR EEN MENSWAARDIG LEVENSEINDE 1. INLEIDING De beslissing nemen om te verhuizen naar een WZC is niet vanzelfsprekend. Vele zaken worden afgewogen vooraleer de beslissing valt. Dit ook voor wat het
Nadere informatieDe palliatieve benadering als alternatief voor therapeutische verbetenheid? Dr. An Haekens P.K. Broeders Alexianen Tienen
De palliatieve benadering als alternatief voor therapeutische verbetenheid? Dr. An Haekens P.K. Broeders Alexianen Tienen Casus : terechte vragen!! Psychiatrie vandaag Vooruitgangsdenken Toename van diagnostische
Nadere informatieProject Versterking van Palliatieve Zorg in Suriname
Project Versterking van Palliatieve Zorg in Suriname Ernstig zieke mensen voor wie geen genezing meer mogelijk is, willen de laatste fase van hun leven graag thuis doorbrengen in hun eigen vertrouwde omgeving.
Nadere informatieWat is palliatieve zorg? Waar denk je aan bij palliatieve zorg?
Wat is palliatieve zorg? Waar denk je aan bij palliatieve zorg? 2 Definitie Palliatieve zorg (WHO 2002) Palliatieve zorg is een benadering die de kwaliteit van leven verbetert van patiënten en hun naasten,
Nadere informatieZorg rond het levenseinde
Groeningelaan 7 8500 Kortrijk Tel.nr. 056/24 52 71 Faxnr. 056/24.52.64 Zorg rond het levenseinde Zorg rond het levenseinde 12 Voor meer informatie over voorgaande onderwerpen, kan u contact opnemen met
Nadere informatiePALLIATIEVE ZORG. IFPC Turnhout 23 oktober Hilde Michiels coördinator palliatief support team
PALLIATIEVE ZORG IFPC Turnhout 23 oktober 2017 Hilde Michiels coördinator palliatief support team Palliatieve zorg - definitie Palliatieve zorg is de actieve totaalzorg voor mensen die ongeneeslijk ziek
Nadere informatieWerkgroep Spirituele Zorg binnen de Palliatieve Zorg Regio Zuid-Gelderland
September 2011 Werkgroep Spirituele Zorg binnen de Palliatieve Zorg Regio Zuid-Gelderland Beleidsplan : Samenwerken aan Spirituele Zorg binnen de Palliatieve Zorg I. Achtergrond De palliatieve zorg ontwikkelt
Nadere informatieMedische ethiek. Euthanasie
Medische ethiek Euthanasie Medische ethiek in het St. Anna Ziekenhuis Iedereen kan in een situatie terecht komen waarin een ingrijpende beslissing genomen moet worden. Om hierover goed met elkaar te kunnen
Nadere informatieEuthanasie. T +32(0) F +32(0) Campus Sint-Jan Schiepse bos 6. B 3600 Genk
Euthanasie T +32(0)89 32 50 50 F +32(0)89 32 79 00 info@zol.be Campus Sint-Jan Schiepse bos 6 B 3600 Genk Campus Sint-Barbara Bessemerstraat 478 B 3620 Lanaken Medisch Centrum André Dumont Stalenstraat
Nadere informatieGa de dialoog aan, Distelmans!
Ga de dialoog aan, Distelmans! Dr. An Haekens is hoofdarts Alexianen Zorggroep Tienen. 14 december 2015 1 shares Wim Distelmans Eric de Mildt 1 De voorbije week is er heel wat inkt gevloeid over euthanasie
Nadere informatieBeslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde. i n f o r m a t i e v o o r p a t i ë n t e n
Beslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde i n f o r m a t i e v o o r p a t i ë n t e n Beslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde 2 Beslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde 3 Inleiding
Nadere informatieOmgaan met een vraag naar euthanasie
Home Vrijzicht vzw vzw Werkgroep Datum nieuwsbrief Ethiek Juni 2006 Omgaan met een vraag naar euthanasie Ethisch advi es Ethisch advies Home Vrijzicht vzw Veurnseweg 538 8906 Elverdinge Tel 057/22 41 80
Nadere informatieEuthanasie en hulp bij zelfdoding vallen beiden onder de euthanasiewet.
00 Euthanasie 1 Inleiding Euthanasie of actieve levensbeëindiging is in dit ziekenhuis bespreekbaar en wordt serieus benaderd. Euthanasie is een onderwerp waar mensen heel verschillend over kunnen denken.
Nadere informatieAls genezing niet meer mogelijk is
Algemeen Als genezing niet meer mogelijk is www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl ALG043 / Als genezing niet meer mogelijk is / 06-10-2015 2 Als
Nadere informatieProcedure euthanasie ouderenzorg
Procedure euthanasie ouderenzorg 1. Euthanasie: Volgens de Belgische wetgeving wordt euthanasie omschreven als het opzettelijk levensbeëindigend handelen door een andere dan de betrokkene op diens verzoek
Nadere informatieVANDAAG ZORGEN VOOR MORGEN
VANDAAG ZORGEN VOOR MORGEN BROCHURE VROEGTIJDIGE ZORGPLANNING Beste bewoner, Dat is immers onze zorg: betrokken zijn op u en uw naasten en u zoveel als mogelijk gelukkig zien. Wij zijn blij dat u koos
Nadere informatiebevindingen van de evaluatiecommissie Wim Distelmans MD PhD MPH titularis leerstoel Waardig Levenseinde van demens.nu aan de VUB
bevindingen van de evaluatiecommissie Wim Distelmans MD PhD MPH titularis leerstoel Waardig Levenseinde van demens.nu aan de VUB noodzaak euthanasiewet euthanasie gebeurde vroeger ook / noodtoestand conflict
Nadere informatieCOMMUNICEREN OVER HET LEVENSEINDE : WAAROM???
Ik wil niet leven zoals een plant Als ik mijn familie niet meer ken, wil ik liever dood Ik wil niet afzien! Mijn broer denkt zus, en ik zo, wat moeten we nu doen? Hebben wij nu wel de juiste keuzes gemaakt?
Nadere informatieFilmverslag Levensbeschouwing De vijf grote geloven en euthenasie
Filmverslag Levensbeschouwing De vijf grote geloven en euthenasie Filmverslag door R. 1725 woorden 21 januari 2015 8,5 3 keer beoordeeld Vak Methode Levensbeschouwing Zin in zin Hoe kijken de vijf grote
Nadere informatieTijd voor de dood. Stilstaan bij en tijd nemen voor de dood Oprecht en stap voor stap afscheid nemen. Beleidsnotitie Palliatieve Zorg
Beleidsnotitie Palliatieve Zorg Tijd voor de dood Stilstaan bij en tijd nemen voor de dood Oprecht en stap voor stap afscheid nemen Beleidsnotitie Tijd voor de dood Auteur(s) A.Trienekens Datum September
Nadere informatieBeslissingen omtrent het levenseinde
Beslissingen omtrent het levenseinde Heb je er al over nagedacht? Als ik mijn vrouw niet meer herken, wil ik euthanasie (Etienne Vermeersch) Dit is volgens de wet onmogelijk! als ik mijn vrouw niet meer
Nadere informatieVroegtijdige zorgplanning
Vroegtijdige zorgplanning Waarom uw zorg vroegtijdig plannen? Wat houdt het in? curatief handelen palliatief handelen actieve levensbeëindiging Waarom vroegtijdig uw zorg plannen? Welke zorg zou u wensen
Nadere informatieOngeneeslijk ziek: samen uw zorg tijdig plannen
Ongeneeslijk ziek: samen uw zorg tijdig plannen Uw specialist heeft u verteld dat u ongeneeslijk ziek bent. Niet meer kunnen genezen is een bericht met ingrijpende gevolgen en het valt niet mee om hier
Nadere informatieAlgemene benadering van de thematiek van het levenseinde: Visie van de verpleegkundigen - Hoorzitting Senaat 7 mei 2013
Algemene benadering van de thematiek van het levenseinde: Visie van de verpleegkundigen - Hoorzitting Senaat 7 mei 2013 Inleiding Geachte dames en heren, ik heb de eer en het genoegen u tijdens deze hoorzitting
Nadere informatieGedeelde zorg rond het levenseinde
Gedeelde zorg rond het levenseinde Vroegtijdige zorgplanning Gedeelde zorg rond het levenseinde U als bewoner én wijzelf denken we wel eens aan sterven. We worden geconfronteerd met onze diepste vragen
Nadere informatiePalliatieve zorg: leven tot het einde
Palliatieve zorg: leven tot het einde Bijeenkomst Marikenhuis, 22 januari 2019 Carel Veldhoven, kaderhuisarts palliatieve zorg Berg en Dal en arts pijn en palliatieve geneeskunde Radboudumc Welkom Waar
Nadere informatiePalliatieve zorg bij dementie Saskia Danen - de Vries
Saskia Danen Palliatieve zorg bij dementie Saskia Danen - de Vries Laatste levensfase Patiënten met dementie bevinden zich allen in een chronisch progressief proces. Palliatieve zorg bij dementie Laatste
Nadere informatieZorg in de laatste levensfase. Agnes van der Heide Afd. Maatschappelijke Gezondheidszorg Erasmus MC
Zorg in de laatste levensfase Agnes van der Heide Afd. Maatschappelijke Gezondheidszorg Erasmus MC Verschillen Nederland buitenland Palliatieve zorg is geen specialisme Palliatieve zorg is in principe
Nadere informatieHet levenseinde teruggeven aan de mensen
Het levenseinde teruggeven aan de mensen Manu Keirse Hoogleraar, Faculteit der Geneeskunde KU Leuven Ondervoorzitter Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen Sterven is zo oud als de mensheid Het levenseinde
Nadere informatieRuimte voor een waardig alternatief
Respons: Els Van Hoof & Emilie Noë In 2013 heb ik als senator de debatten gevolgd die tot de uitbreiding van de euthanasiewet tot minderjarigen zouden leiden. Die debatten waren voor mij bijzonder zwaar
Nadere informatiePRAKTISCHE VRAGEN OVER BESLISSINGEN ROND HET LEVENSEINDE. Cor Spreeuwenberg
PRAKTISCHE VRAGEN OVER BESLISSINGEN ROND HET LEVENSEINDE Cor Spreeuwenberg HOE KOMT HET DAT OVER DIT SOORT BESLISSINGEN MEER WORDT GESPROKEN DAN VROEGER? vroeger dood door infectieziekten en ongevallen
Nadere informatieWij willen u informatie geven over euthanasie en vertellen wat het standpunt van VU medisch centrum (VUmc) op dit gebied is.
Euthanasie Wij willen u informatie geven over euthanasie en vertellen wat het standpunt van VU medisch centrum (VUmc) op dit gebied is. Wij gaan in op de volgende onderwerpen: Wat is euthanasie? Aan welke
Nadere informatieEuthanasie en hulp bij zelfdoding
Euthanasie en hulp bij zelfdoding Richtlijn bespreking voor verpleegkundigen. Irene Bas, verpleegkundige Astrid Hofstra, verpleegkundige Marian Zuure, specialist ouderengeneeskunde en SCEN arts. www.netwerkpalliatievezorg.nl/rotterdam
Nadere informatieHoe omgaan met een verzoek om euthanasie? Een leidraad
Hoe omgaan met een verzoek om euthanasie? Een leidraad Groep Philippus Neri - VZW Sint-Lucia Deze leidraad geldt voor een verzoek om euthanasie door een patiënt bij ondraaglijk psychisch en fysisch lijden.
Nadere informatieRichtlijnen Palliatieve en Supportieve zorg
Laarbeeklaan 101 1090 Brussel Oncologisch Handboek Palliatieve zorg V1.2008 PALLIATIEVE ZORG: TOELICHTING EN PRAKTISCHE RICHTLIJNEN 1 Inleiding In 2002 werden drie wetten met betrekking tot de zorg voor
Nadere informatiePalliatie of Euthanasie: De Twilight Zone. Prof. Dr. Paul Clement Universitaire Palliatieve Zorgeenheid Leuven
Palliatie of Euthanasie: De Twilight Zone Prof. Dr. Paul Clement Universitaire Palliatieve Zorgeenheid Leuven Situering Beslissingen rond het levenseinde Zeer vaak: Niet meer starten van (al dan niet medisch
Nadere informatieProf. Chris Gastmans
www.hhzhlier.be 1 h.-hartziekenhuis vzw IS ER NOG PLAATS VOOR EEN NATUURLIJKE, ONTHAASTE DOOD? Prof. Chris Gastmans Ethicus, KU Leuven www.hhzhlier.be 2 Het nieuwe sterven Kort Kwaliteitsvol tot het einde
Nadere informatieVAN BETEKENIS TOT HET EINDE; DOEN ÉN LATEN IN DE LAATSTE LEVENSFASE.
Welkom! WE DENKEN VANAVOND MET ELKAAR NA OVER HET THEMA: VAN BETEKENIS TOT HET EINDE; DOEN ÉN LATEN IN DE LAATSTE LEVENSFASE. Openingslied: psalm 139: 7 en 8 7. Gij hebt mij immers zelf gemaakt, mij met
Nadere informatieTijdig spreken over het levenseinde
Tijdig spreken over het levenseinde foto (c) Ben Biondina voor DNA-beeldbank op www.laatzeelandzien.nl Cliëntenbrochure van Goedleven foto (c) Jan Kooren voor DNA-beeldbank op www.laatzeelandzien.nl 1.
Nadere informatieVoorafgaande zorgplanning en omgaan met het levenseinde informatie voor patiënten
Voorafgaande zorgplanning en omgaan met het levenseinde informatie voor patiënten 2 Wilsverklaring en levenseinde Stilstaan bij je levenseinde is nooit gemakkelijk. Toch kan het zinvol zijn erover na te
Nadere informatiePalliatieve zorg in de eerste lijn. Ruben S. van Coevorden, huisarts IKA Consulent palliatieve zorg
Palliatieve zorg in de eerste lijn Ruben S. van Coevorden, huisarts IKA Consulent palliatieve zorg Palliatieve zorg Geen Cure, maar Care streven naar een comfortabel einde Als genezing niet meer mogelijk
Nadere informatieEuthanasiebeleid. Euthanasiebeleid
Euthanasiebeleid Euthanasiebeleid Wat wordt verstaan onder euthanasie? Er is sprake van euthanasie wanneer iemands leven, op diens eigen uitdrukkelijke verzoek, beëindigd wordt door het handelen van een
Nadere informatieDossier Voorafgaande zorgplanning
Dossier Voorafgaande zorgplanning Elk jaar komen heel wat mensen in een situatie terecht waarin ze, omwille van een onomkeerbare coma, dementie of een andere aandoening, niet meer in staat zijn om zelf
Nadere informatieEuthanasie: de wet en de praktijk
Euthanasie: de wet en de praktijk Informatiefolder voor patiënten en familieleden 90.007N-140401 Jan Yperman Ziekenhuis Briekestraat 12 8900 Ieper www.yperman.net Inleiding U leest deze infobrochure niet
Nadere informatieLevenseinde juridisch beschouwd
Levenseinde juridisch beschouwd P.J.M. (Peter) Ros, advocaat Witte Paal 333b, Schagen Ros Ploeger advocaten Schagen 2015 www.advocatenschagen.nl Euthanasie opzettelijk leven van ander op diens uitdrukkelijk
Nadere informatieEthische vragen. Dick Willems. Medische ethiek / Huisartsgeneeskunde AMC
Ethische vragen Dick Willems Medische ethiek / Huisartsgeneeskunde AMC d.l.willems@amc willems@amc.uva.nl Voorbeelden van ethische vragen in de palliatieve zorg Toegankelijkheid van zorg Cognitieve problemen
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting 7
Samenvatting Levensbeëindiging het veroorzaken of bespoedigen van de dood door het toedienen van een middel met het doel het leven te bekorten is strafbaar als doodslag of moord. Onder omstandigheden kan
Nadere informatieRol van de huisarts in de palliatieve zorg
Rol van de huisarts in de palliatieve zorg Johan Blommestein Huisarts sinds 1995 Huisartsenpraktijk Mondriaanlaan, Nieuwegein Kaderarts Palliatieve Zorg sinds 2016 Hospice-arts sinds 2017 Proxima, terminale
Nadere informatieEvolutie en kenmerken van euthanasie sedert de implementatie van de euthanasiewet in 2002. Prof dr Luc Deliens
Evolutie en kenmerken van euthanasie sedert de implementatie van de euthanasiewet in 2002 Prof dr Luc Deliens Onderzoeksgroep Zorg rond het Levenseinde Acknowledgement VUB-UGent Onderzoeksgroep Zorg rond
Nadere informatieDag van de Dementiezorg 2016 Palliatieve zorg bij dementie
Dag van de Dementiezorg 2016 Palliatieve zorg bij dementie Workshop Paul Vogelaar, verpleegkundig expert palliatieve zorg en pijn Lux Nova, palliatieve zorg & training 2 Work-shoppen 3 Dementie Combinatie
Nadere informatieDe laatste levensfase. Hoe IJsselheem omgaat met een euthanasieverzoek
De laatste levensfase Hoe IJsselheem omgaat met een euthanasieverzoek In gesprek In de laatste levensfase krijgen mensen te maken met allerlei vragen. Misschien ziet u op tegen de pijn en benauwdheid die
Nadere informatieMedische Beslissingen rond het levenseinde
Medische Beslissingen rond het levenseinde Jo Lisaerde Eric Triau Maartje Wils Bewonersadviesraad 7 december 2011 Definitie Palliatieve Zorg Palliatieve zorg is een totaalzorg voor mensen die aan een ziekte
Nadere informatieRuimte en grenzen bij euthanasie. Eric van Wijlick beleidsadviseur
Ruimte en grenzen bij euthanasie Eric van Wijlick beleidsadviseur Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding (1) Hoofdstuk II Zorgvuldigheidseisen Artikel 2 1. De zorgvuldigheidseisen,
Nadere informatieVoorafgaande zorgplanning: van studies naar klinische praktijk. Naomi Dhollander
Voorafgaande zorgplanning: van studies naar klinische praktijk. Naomi Dhollander Inhoud Wat is advance care planning (ACP) in kader van goede palliatieve zorg? Enkele cijfers voor Vlaanderen/België? ACP
Nadere informatieThema avond euthanasie en dementie Ad Römkens: voorzitter commissie ethiek geestelijk verzorger, zorgethicus
Hartelijk welkom Thema avond euthanasie en dementie Ad Römkens: voorzitter commissie ethiek geestelijk verzorger, zorgethicus Inhoud avond 1 Inleiding op thema m.b.v. presentatie 2 filmdocumentaire: Als
Nadere informatieDankwoord 13. Achtergrond en opzet van de studie Inleiding Onderzoeksmethodes 21
Inhoud Dankwoord 13 DEEL 1 Achtergrond en opzet van de studie 15 1. Inleiding 17 2. Onderzoeksmethodes 21 1. SENTI-MELC studie (Hoofdstukken 6, 7, 8, 9, 15) 21 2. Studie naar de frequentie en kenmerken
Nadere informatieEuthanasie bij psychisch lijden: Een ethische visie
FOD Volksgezondheid Brussel, 14 december 2017 Euthanasie bij psychisch lijden: Een ethische visie Axel Liégeois KU Leuven Broeders van Liefde Inclusie psychisch lijden Inclusie psychisch lijden in euthanasiewet
Nadere informatieminstens 80% van de respondenten akkoord + helemaal akkoord, minstens 80% van de respondenten niet akkoord + helemaal niet akkoord,
4.7. Itemlijst postenquête PST-leden In het onderstaande deel bespreken we de itemlijst die in de enquête voor de leden van het PST was opgenomen. De itemlijst werd samengesteld op basis van de definities
Nadere informatieZiek zijn en (niet) genezen. Leuven 1-12-2011
Ziek zijn en (niet) genezen Leuven 1-12-2011 Johan Menten Walter Rombouts UZ Leuven - Goed ouder worden is een levenskunst. - Oudere mensen hebben vele zaken misschien minder in de hand, maar.zo lang mogelijk
Nadere informatieWAT PLAN JE ZOAL IN JE LEVEN?
CONCRETE ZORGPLANNING WAT PLAN JE ZOAL IN JE LEVEN? 1 ZORGZAME ZORG OP MEERDERE DOMEINEN OMTRENT MEDISCHE ZORGEN 3 OMTRENT HET BLIJVEN WONEN ALS JE EEN DAGJE OUDER WORDT DE KINDEREN NIET KORTBIJ WONEN
Nadere informatieCasus Hoe wensen mensen te sterven? Samen werken rond. vroegtijdige zorgplanning. Samen werken rond. Vroegtijdige Zorgplanning
DEELSEL Gent : (SEL : samenwerking Eerste Lijn) Samen werken rond vroegtijdige zorgplanning Samen werken rond Vroegtijdige Zorgplanning Palliatieve Zorg Gent-Eeklo Uitgangspunt van dit project : Toename
Nadere informatieBeslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde
Beslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde informatie voor patiënten INLEIDING 3 PALLIATIEVE THERAPIE 4 PALLIATIEVE ZORG 4 HET STOPZETTEN OF NIET STARTEN VAN EEN LEVENSVERLENGENDE BEHANDELING 5 PALLIATIEVE
Nadere informatieTussenkomst debat levenseinde in de plenaire vergadering (12-12-2013)
Tussenkomst debat levenseinde in de plenaire vergadering (12-12-2013) Mevrouw de voorzitter, Beste collega s, Het euthanasiedebat verdient grondig te worden te gevoerd en liefst ver van partijpolitieke
Nadere informatieAUTONOMIE: HOEKSTEEN OF STRUIKELBLOK?
AUTONOMIE: HOEKSTEEN OF STRUIKELBLOK? PATIËNTENRECHTEN EN ETHIEK IN DE PSYCHIATRIE AXEL LIÉGEOIS Inleiding Verschillende benaderingen van de zorgrelatie Ethische beschouwingen bij de Wet Patiëntenrechten
Nadere informatieOngeneeslijk ziek. Samen uw zorg tijdig plannen
Ongeneeslijk ziek Samen uw zorg tijdig plannen Inhoudsopgave 1. Inleiding...3 1.1 Een naaste die met u meedenkt...3 1.2 Gespreksonderwerpen...3 2. Belangrijke vragen...3 2.1 Lichamelijke veranderingen...3
Nadere informatieInleiding. Wat is euthanasie? Euthanasie bespreekbaar
Euthanasie Inleiding Euthanasie, ofwel een verzoek om het leven te beëindigen is misschien wel de meest ingrijpende keuze die mensen kunnen maken. U heeft aangegeven dat u met de afweging tot een dergelijke
Nadere informatieINTENTIEVERKLARING PALLIATIEVE ZORG
INTENTIEVERKLARING PALLIATIEVE ZORG INLEIDING Het MB van 22 november 2001 bepaalt dat RVT s, Gemengde inrichtingen (RVT-ROB) en ROB s die ten minste sinds 1 juli 2001 het forfait C+ factureren middelen
Nadere informatieHoe we met sterven omgaan. GVO groepering van voorzieningen voor ouderenzorg
Hoe we met sterven omgaan GVO groepering van voorzieningen voor ouderenzorg Hoe we met sterven omgaan Allemaal denken we wel eens aan de dood. Door media of door wat er rondom ons gebeurt, worden we wel
Nadere informatieKunnen wij ook het laatste stuk van ons levenspad in eigen regie afleggen?
Kunnen wij ook het laatste stuk van ons levenspad in eigen regie afleggen? Maaike Veldhuizen Arts palliatieve zorg in het Elkerliek ziekenhuis, palliatief consulent en SCEN arts Ingrid van Asseldonk, verpleegkundige
Nadere informatieVroegtijdige zorgplanning
Vroegtijdige zorgplanning Manu Keirse Hoogleraar, Faculteit der Geneeskunde KU Leuven Ondervoorzitter Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen Het levenseinde voorzien 74 % sterven in zorgvoorzieningen 1/3
Nadere informatieIedere tijd heeft zijn handvatten. Ultieme huisartsenzorg? Palliatieve zorg. Hoe noemen we het?
Ultieme huisartsenzorg? Iedere tijd heeft zijn handvatten NHG, 23 Mei 2013 Prof dr Carlo Leget, Universiteit voor Humanistiek www.zorgethiek.nu Palliatieve zorg Hoe noemen we het? Palliatieve zorg is een
Nadere informatieOnderzoeksvragen vanuit de praktijk 17/10/2017
Onderzoeksvragen vanuit de praktijk 17/10/2017 Deze lijst van onderzoeksvragen kwam tot stand na een bevraging bij de coördinatoren van de regionale netwerken voor palliatieve zorg en de voorzitters van
Nadere informatieInformatie over euthanasie
Informatie over euthanasie Inleiding Euthanasie is een onderwerp waar mensen heel verschillend over kunnen denken. Wat u van euthanasie vindt, hangt onder meer af van uw (religieuze) achtergrond, opvoeding,
Nadere informatieWoonzorgnetwerk Vincenthove vzw. WARME Zorg voor een menswaardig levenseinde (=vroegtijdige zorgplanning)
Pagina 12 Woonzorgnetwerk Vincenthove vzw Inhoud brochure: WARME Zorg voor een menswaardig levenseinde (= vroegtijdige zorgplanning) Gedicht pag. 2 Warme Zorg voor een menswaardig levenseinde pag. 3 De
Nadere informatieContinue Palliatieve sedatie, feiten en fabels 19-09-2013. Specialist ouderengeneeskunde/docent. Probeer te verwoorden wat volgens jou
Continue Palliatieve sedatie, feiten en fabels 19-09-2013 Margot Verkuylen Specialist ouderengeneeskunde/docent Wat is het? Probeer te verwoorden wat volgens jou palliatieve sedatie is PALLIATIEVE SEDATIE
Nadere informatieINFORMATIEFOLDER. BASISSCHOLING PALLIATIEVE ZORG Regio Walcheren. Voorbeeld Informatiefolder, versie 2010 IKNL locatie Rotterdam
INFORMATIEFOLDER BASISSCHOLING PALLIATIEVE ZORG Regio Walcheren Inleiding Het netwerk palliatieve zorg Zeeland is opgericht in 2009, met als doel de toegankelijkheid en de kwaliteit van palliatieve zorgverlening
Nadere informatie'Vijftien jaar euthanasiewet: waarom werd beloofde transparantie maar gedeeltelijk gerealiseerd?'
'Vijftien jaar euthanasiewet: waarom werd beloofde transparantie maar gedeeltelijk gerealiseerd?' Voormalig lid van de Controle- en Evaluatiecommissie Euthanasie, Fernand Van Neste, staat stil bij de vijftiende
Nadere informatieHeeft u het er wel eens over?
Heeft u het er wel eens over? Met wie? Waarom? Moeilijk? Mensen zijn verschillend Sommigen vinden het niet moeilijk en willen alles regelen. Anderen hebben er wel moeite mee en hebben het er liever niet
Nadere informatieWat zou jij willen? Voor je dierbaren? Voor jezelf?
21 juni 2016 Franca Horstink; Specialist Ouderen Geneeskunde, SCEN arts Laetitia Schillemans;Gespecialiseerd verpleegkundige oncologie en palliatieve zorg Beide Consulent; Palliatie Team Midden Nederland
Nadere informatieVisie : Palliatieve zorgen
Indien op een gegeven ogenblik een curatieve therapie geen hulp meer brengt en de mens zich geconfronteerd ziet met het onvermijdelijke, wordt hij bevangen door angst en pijn. Het is moeilijk om dragen,
Nadere informatieItems cursisten aantal of N: 40
Items cursisten aantal of N: 40 Dit instrument is ontwikkeld door Katrien Moens en eigendom van het onderzoekscentrum PRAGODI, HUB. Meningsuitspraken: Likert-schaal: helemaal oneens oneens eens helemaal
Nadere informatiePalliatieve zorg. Beste patiënt
Beste patiënt Wij zijn er ons van bewust dat de stap naar palliatieve zorg een grote stap is. Als team willen wij u hierbij zoveel mogelijk ondersteunen en helpen. Daarom geven wij u graag de nodige informatie
Nadere informatiePraktische opdracht Maatschappijleer Euthanasie
Praktische opdracht Maatschappijleer Euthanasie Praktische-opdracht door K. 1845 woorden 5 januari 2015 8,2 10 keer beoordeeld Vak Methode Maatschappijleer Thema's maatschappijleer Inleiding: Ik zag een
Nadere informatieNetwerk Palliatieve Zorg Zuid-Oost-Vlaanderen Zorgplanning, ook voor morgen
Het Leven Helpen VZW Netwerk Palliatieve Zorg Zuid-Oost-Vlaanderen Zorgplanning, ook voor morgen Waarover gaat het? De zekerheden van het leven: Geboorte Ziekte en gezondheid Sterven Plots overlijden,
Nadere informatieSenaat heropent euthanasiedebat
Senaat heropent euthanasiedebat TlNE PEETERS N-VA, MR en Open Vld zijn er voorstander van om het euthanasiedebat snel te heropenen, sp.a en CD&V gaan daar schoorvoetend in mee. "Zolang de Senaat bestaat,
Nadere informatieBasisscholing Palliatieve Zorg voor artsen 2 november 2006 Nationaal Congres Palliatieve Zorg Sasja Mulder Onderwijs in palliatieve zorg in de medische specialisten opleiding 2001 2003 COPZ project ontwikkeling
Nadere informatie4. Toestemming in iedere tussenkomst van de beroepsbeoefenaar
Welke zijn de rechten van de patiënt? De wet betreffende de rechten van de patiënt voorziet in: 1. Kwaliteitsvolle dienstverstrekking 2. De vrije keuze van een beroepsbeoefenaar 3. Informatie over de persoonlijke
Nadere informatieItems algemene bevolking aantal of N: 35
Items algemene bevolking aantal of N: 35 Dit instrument is ontwikkeld door Katrien Moens en eigendom van het onderzoekscentrum PRAGODI, HUB. Meningsuitspraken: Likert-schaal: helemaal oneens oneens eens
Nadere informatieDe toepassing van de euthanasiewet: ethische aspecten. Prof. Dr. F. Mortier VUB-UGent End-of-life care research group
De toepassing van de euthanasiewet: ethische aspecten Prof. Dr. F. Mortier VUB-UGent End-of-life care research group Ethische problemen ivm euthanasie Principiële: b.v. actief doden mag niet verwerping
Nadere informatieDe vertrouwenspersoon in de gezondheidszorg: visie Vlaams Patiëntenplatform vzw
De vertrouwenspersoon in de gezondheidszorg: visie Vlaams Patiëntenplatform vzw Els Meerbergen Projectverantwoordelijke patiëntenrechten en eerstelijnsgezondheidzorg VPP Studiedag Decreet rechtspositie
Nadere informatieDe terminale patiënt: Inleiding. Prof Dr Nele Van Den Noortgate Universitair Ziekenhuis Gent PUO VZA 6 november 2007
De terminale patiënt: Inleiding Prof Dr Nele Van Den Noortgate Universitair Ziekenhuis Gent PUO VZA 6 november 2007 Medische beslissingen bij levenseinde Type of deaths 1998 % of all death 2001 Intention
Nadere informatieen de rol van palliatieve zorg
en de rol van palliatieve zorg 16 februari 2017 Marleen Hout-Korevaar Specialist Ouderengeneeskunde Kaderarts palliatieve zorg Enkele casus vooraf Ontwikkeling euthanasie debat Euthanasiewet in 2002 In
Nadere informatieVooruitziende zorg, een cultuur in ons huis. Inleiding. Inleiding 21/11/2014. De grote impact van het kleine gebaar
Vooruitziende zorg, een cultuur in ons huis De grote impact van het kleine gebaar Liselotte Van Ooteghem Mia Vervaeck Studiedag Kronkels - 27 november 2014 Wie we zijn en waarom we hier staan Inleiding
Nadere informatieAgenda. Levenseinde: keuzes, wil, wet en praktijk t.b.v. Parkinsoncafé Rosmalen. Wetten. Keuzes aan het einde van het leven
Levenseinde: keuzes, wil, wet en praktijk t.b.v. Parkinsoncafé Rosmalen Jannie Willemsen Medewerker Presentatiedienst Agenda Wetten en patiëntenrechten Keuzes aan het einde van het leven NVVE en Wilsverklaringen
Nadere informatieHET PALLIATIEF ZORGBELEID. Alles wat nog gedaan moet worden als men denkt dat er niets meer kan gedaan worden
HET PALLIATIEF ZORGBELEID Alles wat nog gedaan moet worden als men denkt dat er niets meer kan gedaan worden Palliatieve zorg is totaalzorg De term palliatie is afgeleid van het latijnse woord: pallium
Nadere informatieAlgemeen. Euthanasie.
Algemeen Euthanasie www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl ALG051 / Euthanasie / 09-11-2018 2 Euthanasie Artsen kunnen in bijzondere omstandigheden
Nadere informatieWat als ik niet meer beter word
Wat als ik niet meer beter word moeilijke keuzes & beslissingen rondom levenseinde Manon Boddaert Arts palliatieve geneeskunde Consulent en adviseur IKNL Antoon van Dijck Palliatieve zorg is integrale
Nadere informatieUnit voor palliatieve zorg en symptoombestrijding (PZU)
Unit voor palliatieve zorg en symptoombestrijding (PZU) Afdeling 3.37 interne geneeskunde Locatie Veldhoven Unit voor palliatieve zorg en symptoombestrijding U bent of wordt opgenomen op de unit voor palliatieve
Nadere informatieALS zorg en palliatieve zorg? Een gezamenlijk doel! En dezelfde uitkomstmaten?!
Saskia Teunissen Hoogleraar palliatieve zorg en hospicezorg Oncologieverpleegkundige en gezondheidswetenschapper Julius Centrum UMC Utrecht en Associatie Hospicezorg Nederland Directeur/bestuurder academisch
Nadere informatie