SLIKSTOORNISSEN BIJ OUDEREN

Transcriptie

1 SLIKSTOORNISSEN BIJ OUDEREN Annemie Gielis logopediste ZNA Jan Palfijn te Merksem Lector Thomas More Antwerpen 1

2 INHOUD 1. Normaal slikken en dysfagie 2. Presbyfagie en neurogene dysfagie 3. Diagnostiek dysfagie 4. Behandeling dysfagie 2

3 1. NORMAAL SLIKKEN EN DYSFAGIE Slikken als (Logemann, 2000) plaatsen van voedsel i/d mond orale, faryngeale en oesofageale fase aankomst voedsel i/d maag een complex proces Adequaat tempo Adequate snelheid Dysfagie als (Logemann, 2000) moeite om voedsel van mond naar maag te verplaatsen 3

4 1. NORMAAL SLIKKEN EN DYSFAGIE Indeling dysfagie: Indeling volgens fase (symptomatisch): Orofaryngeale dysfagie Oesofageale dysfagie 4

5 1. NORMAAL SLIKKEN EN DYSFAGIE Symptomen / red flags dysfagie: Pijn bij het slikken Globusgevoel Vermagering Voedselweigering Ongecontroleerde voedselinname Traag eten Vermoeidheid tijdens/na maaltijd Vermijden bepaalde consistenties Chronisch kuchje / longproblemen (recidief) Algemeen 5

6 1. NORMAAL SLIKKEN EN DYSFAGIE Symptomen / red flags dysfagie: Kwijlen/lekkage Hamsteren Oraal residu Zoekende tongbewegingen Kauwproblemen Onvoldoende bolusvorming Droge mond Hoesten vóór het slikken Orale fase 6

7 1. NORMAAL SLIKKEN EN DYSFAGIE Symptomen / red flags dysfagie: Nasale regurgitatie Herhaaldelijke slikpogingen Globusgevoel Traag of niet op gang komen slikreflex Hoesten tijdens/na slikken Natte stemgeving tijdens/na maaltijd Ademnood Faryngeale fase 7

8 1. NORMAAL SLIKKEN EN DYSFAGIE Symptomen / red flags dysfagie: Gevoel van voedsel, laag in de keel Terugkomen van voeding tijdens/na maaltijd Oesofageale fase 8

9 1. NORMAAL SLIKKEN EN DYSFAGIE Indeling dysfagie: Indeling volgens etiologie presbyfagie neurogeen structureel iatrogeen psychogeen primair secundair acuut chronisch degeneratief Tgv pathologie Tgv therapie 9

10 1. NORMAAL SLIKKEN EN DYSFAGIE Prevalentie slikstoornissen: Afhankelijk van populatie en criteria, bijvoorbeeld:» Bejaarden: 16-55%» CVA (acuut): 30-65%» CVA (chronisch): 3-50%» Ziekte van Parkinson: %» Dementie/Alzheimer: 7-57% 10

11 2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE Primaire presbyfagie: wat en wanneer? Definitie» Invloed van het primair verouderingsproces op de slikfunctie» Kwetsbaarheid door verminderde functionele reserve Veranderingen t.g.v. normaal verouderen» Verlies van tanden» Afname activiteit kauwspieren» Afname functionele reserve tongkracht» (Xerostomie t.g.v. medicatie) 11

12 2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE Primaire presbyfagie: wat en wanneer? Veranderingen t.g.v. normaal verouderen» Toename afstand hyoïd larynx (grotere faryngeale ruimte)» Afname op- en voorwaartse beweging hyoïd» Verminderde farynxconstrictie» Afname relaxatie en opening UES» Toename faryngeale transittijd» Vertraagd optreden slikreflex» Verminderde sensibiliteit van farynxachterwand 12

13 2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE Primaire presbyfagie Naast negatieve veranderingen, ook compensaties en elementen die behouden blijven o.a. toename kauwbewegingen, toename tijd OVF, toename faryngeale contractiliteit, bewaarde tongkracht tijdens slikken, beweging epiglottis, sluiting SP etc. Gevolgen slikken uiten zich in» Langere oraal voorbereidende fase» Meer oraal residu» Meer faryngeaal residu» Meer kans op penetratie (20% van slikbewegingen bij ouderen) 13

14 2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE Primaire presbyfagie Elementen van invloed op eten en drinken» Veranderde smaak- & reukzin» Veranderingen t.h.v. het ademhalingsstelsel» Veranderingen t.h.v. het spijsverteringsstelsel» Gereduceerde dorstperceptie» Algemene vermoeidheid & spiervermoeidheid» Medicatie» Depressie» Achteruit gaan van cognitieve functies (normaal) 14

15 2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE Algemeen geldt: USE IT OR LOSE IT (Als men een bepaalde functie bewaard wil houden, moet men deze functie ook blijven uitvoeren ) Secundaire presbyfagie Dysfagie t.g.v. ouderdomsgerelateerde ziekteprocessen bovenop een reeds verminderde functionele reserve, eigen aan het ouder worden 15

16 2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE CVA: laesie thv hersenstam Waar?» Slikcentrum = o.a. medulla oblongata, pons Wat?» Uitval craniale zenuwen» Problemen in de faryngeale fase (vertraagde initiatie slikreflex, verminderde larynxelevatie, verminderd faryngeaal transport) 16

17 2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE CVA: subcorticale laesie Waar?» Aantasting van motorische en/of sensorische banen van en naar de cortex Wat?» Vertraagde orale transporttijd» Vertraagde initiatie faryngeale slikreflex» Stoornissen in timing van faryngeale slik 17

18 2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE CVA: corticale laesie Waar?» Linkercortex: vaker orale stoornissen bijkomende problemen zoals apraxie» Rechtercortex: vaker faryngeale stoornissen bijkomende problemen zoals cognitieve en aandachtsstoornissen 18 Personen met een eet- en/of drinkproblematiek A.Gielis

19 2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE CVA: laesie thv cerebellum Waar?» Cerebellair Wat?» Verstoorde boluscontrole en transport» Oraal residu» Ernstig verstoorde initiatie slikreflex» Problemen met coördinatie slikproces 19 Personen met een eet- en/of drinkproblematiek A.Gielis

20 2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE Ziekte van Parkinson: Prevalentie: subjectief (35%) vs. objectief (82%) Gevolgen slikact oraal:» Speekselverlies» Verminderde liptonus en -kracht» Langer kauwen» Ongecoördineerde tongbewegingen» Vertraagde bolusvorming» Vertraagde slikinzet Moeilijker afhappen Lekkage Trager eten en drinken Toename maaltijdduur Residu 20

21 2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE Ziekte van Parkinson: Gevolgen slikact faryngeaal:» Vertraging opwekken faryngeale slikreflex» Vertraagde faryngeale respons» Hypocontractiliteit» Verminderde beweging tongbasis» Aspiratie en/of penetratie» Verminderde beweging hyoïd» Vertraagde opening UES stase globusgevoel 21

22 2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE Dementie: Uit zich t.g.v. motorische/sensorische verandering» Problemen met kauwen» Problemen met bolusvorming t.g.v. verminderde zijwaartse tongbewegingen» Vertraagde orale transporttijd vertraging in de opwekking van de faryngeale slikbeweging» Veranderingen t.g.v. ouderdom (zie ook presbyfagie) tweezijdige faryngeale zwakte, verminderde larynxheffing, verminderde achterwaartse beweging van de tongbasis 22

23 2. PRESBYFAGIE EN NEUROGENE DYSFAGIE Dementie: Uit zich t.g.v. cognitieve/gedragsmatige verandering» Agnosie voor voeding (zowel visueel als (oraal-)tactiel)» Apraxie voor manipulatie bestek, manipulatie voedsel op het bord, slikken,» Propgedrag en/of hamsteren» Afname van eetlust» Apathie» Verhoogde afleidbaarheid waardoor vertraging in de orale voedselinname soms 3 tot 4 min. voor 1 slikbeweging is ingezet 23

24 3. DIAGNOSE DYSFAGIE Arts: Signaleren red flags Doorverwijzen naar logopedist, radioloog en/of NKO-arts Briefen informatie Onderzoek: Klinisch (diagnostisch onderzoek logopedist) Instrumenteel (NKO-arts) 24

25 4. BEHANDELING DYSFAGIE Behandeling: Multidisciplinair gebeuren Voornaamste actoren: arts, verpleging, logopedist, diëtist, ergotherapeut, patiënt & omgeving, Doel = hervatten van orale voeding op een veilige manier of zo lang mogelijk behouden voeding per os» Opgelet: nutritie en hydratatie mogen hierbij niet in het gedrang komen 25

26 4. BEHANDELING DYSFAGIE Behandeling is afhankelijk van: Diagnose Prognose Ernst van de dysfagie Vermogen om instructies op te volgen Ademfunctie Reactie op compensatietechnieken Steun van de verzorger Motivatie en interesse van de patiënt 26

27 4. BEHANDELING DYSFAGIE Medische behandeling: Aanpassen medicatie» Ziektegerelateerde medicatie (vb. levodopa, medicatie GOR)» Ter vermindering speekselsecretie (vb. ALS)» Negatieve bijwerkingen (somnolentie, xerostomie, )» Alternatieven indien slikken medicatie onmogelijk (vb. pletmedicatie, siroop, zetpillen, ) Chirurgische ingrepen» O.a. Zenker-divertikel, osteofyt, 27

28 4. BEHANDELING DYSFAGIE Alternatieve voedingswijzen: 3 belangrijkste redenen:» Onvoldoende alertheid» Overwinnen acuut medisch probleem (korte termijn)» Risico op aanhoudende en belangrijke aspiratie Keuze uit parenterale en enterale voeding Ethische dilemma s 28

29 4. BEHANDELING DYSFAGIE Logopedische behandeling Indirect vs. direct Compensatie vs. revalidatie» Compensatie: o.a. houdingsaanpassingen, wijzigen boluskarakteristieken, wijze van aanbieden/materiaal, slikmanoeuvres» Revalidatie: o.a. mondmotorische oefeningen, sensibiliteitstraining Informeren pt en omgeving 29

30 4. BEHANDELING DYSFAGIE Logopedische behandeling: compensatie Algemene houding» Veiligste houding om te slikken: 90 rechtop» Sondevoeding: bed min. 30 à 45 rechtop Houding van het hoofd» Hoofd naar achter/voor kantelen» Hoofd draaien naar de aangedane zijde» Hoofd kantelen naar de niet-aangedane zijde 30

31 4. BEHANDELING DYSFAGIE Logopedische behandeling: compensatie Aanpassing in vastheid» O.a. onderscheid tussen (dun) vloeibaar, halfvloeibaar/halfvast, vast» Niet opnemen van een bepaalde consistentie pas in laatste instantie» Trachten om maaltijden toch lekker te maken, vb. Brintafelen en Piet Puur 31

32 4. BEHANDELING DYSFAGIE Logopedische behandeling: compensatie Aanpassing in grootte, smaak, temperatuur, wijze van aanbieden Aanpassing materiaal (~ergo) 32

33 4. BEHANDELING DYSFAGIE Logopedische behandeling: compensatie Slikmanoeuvres» Effortful swallow» Supraglottic swallow» Super-supraglottic swallow» Mendelsohn-manoeuvre» (Naslikken) 33

34 4. BEHANDELING DYSFAGIE Logopedische behandeling: revalidatie Verbeteren van spierkracht en uithouding» O.a. tong, lip, wang, velofaryngeale afsluiting, farynxcontractie, larynxelevatie en UES-opening Verbeteren van coördinatie, bereik en snelheid van spiercontractie Traditioneel vs. instrumenteel 34

35 BRONNEN Alagiakrishnan, K., Bhanji, R.A., & Kurian, M. (2012). Evaluation and management of oropharyngeal dysphagia in different types of dementia: A systematic review. Archives of Gerontology and Geriatrics, 56, 1-9. Afdeling Neurologie AMC (2006). Veilig slikken na een CVA: een lesprogramma voor helpenden en verpleegkundigen. Den Haag: Nederlandse Hartstichting. De Bodt, M., Guns, C., D hondt, M., Vanderwegen, J., & Van Nuffelen, G. (2015). Dysfagie: handboek voor de klinische praktijk. Antwerpen: Garant. De Letter, M., D haeseleer, E., Cosyns, M., Van Borsel, J., Corthals, P., & Van Lierde, K. (2014). Interdisciplinaire behandeling van dysfagie bij de ziekte van Parkinson. Logopedie, informatiemedium voor de Vlaamse Vereniging van Logopedisten, 4, Huygens, S., & De Bodt, M. (2010). Dysfagie: oefenpakket voor patiënten in de thuissituatie. Belsele: VVL. 35

36 BRONNEN Kalf. J.G. (2014). Orofaryngeale slikstoornissen bij de ziekte van Parkinson. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 45, Kalf, J.G., & de Wit, S. (2014). Orofaryngeale slikstoornissen bij neurodegeneratieve aandoeningen. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 45, Kalf, H., Rood, B., Dicke, H., van Keeken, P. (2008). Slikstoornissen bij volwassenen: een interdisciplinaire benadering. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Liesenborghs, C., Dejaeger, E., Liesenborghs, L., Tack, J., & Rommel, N. (2014). Presbyfagie: de invloed van het primair verouderingsproces op de slikfunctie. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 45, Logemann, J. (2000). Slikstoornissen: onderzoek en behandeling. Amsterdam: Harcourt. 36

37 BRONNEN Van den Bulck, D., Wouters, L., De Bruyn, J., & Willox, K. (2014). FAQ s: Dysfagie bij personen met dementie. Logopedie, informatiemedium voor de Vlaamse Vereniging van Logopedisten, 4, Van Nuffelen, G., Van den Steen, L., Guns, C., & De Bodt, M. (2014). Principles of exercise: van de fitness naar het therapielokaal. Logopedie, informatiemedium voor de Vlaamse Vereniging van Logopedisten, 4,

38 DISCUSSIE 38