Taal laten groeien Taaldidactiek voor de kleuterklas

Maat: px

Weergave met pagina beginnen:

Download "Taal laten groeien Taaldidactiek voor de kleuterklas"

Gerda Smeets
5 jaren geleden
Aantal bezoeken:

1 Taal laten groeien Taaldidactiek voor de kleuterklas Sabien Verkinderen Plantyn

2 Voorwoord Bij jonge kinderen lijkt taal leren van-zelf-sprekend. Het lijkt alsof ze het vanzelf doen, een beetje zoals ze groeien. Ze kunnen het echter niet zonder andere mensen. Ze hebben mensen nodig die hen voeden en die de geschikte context creëren om te kunnen groeien. In die zin kunnen we de kleuterklas vergelijken met een tuin: geen strak gazon of een ordentelijk perk, maar eerder een weelderige natuurtuin, met verrassende hoekjes, met ruimte voor diversiteit. Ik bedoel het type tuin waarin een plantje dat onverwachts tussen de tegels uitschiet evenzeer gekoesterd wordt als de zaailingen die keurig in de rij staan. De hand van de tuinier lijkt onzichtbaar, maar speelt toch een belangrijke rol. Hij kijkt met verwondering en stuurt hier en daar bij. De leraar is een beetje zoals de tuinier. Hij zorgt voor een veilige en rijke omgeving, voor extra voedingsstoffen, voor een leidraad als dat nodig is. Hij doet groeien en hij laat groeien. Deze vergelijking geeft weer hoe ik zelf naar (taal)onderwijs kijk. Het is dus geen absolute wijsheid, hooguit een visie die dit boek kleurt. Van kleuters wordt al heel wat verwacht op het vlak van taal: luisteren en spreken, maar ook taalbeschouwing, voorbereidend lezen en schrijven. Welke thuistaal ze ook hebben, ze moeten vlot leren communiceren in het Nederlands. Maar hoe leer je hen dat? Dit handboek wil de (toekomstige) kleuterleraar een basis meegeven op het vlak van didactiek Nederlands. Die basis begint met doelen en een visie op taalonderwijs, gevolgd door kennis over taalverwerving. Na een globale schets van taalstimulering wordt concreet getoond hoe je in de kleuterklas met boeken, poëzie, drama, gesprekken en spelletjes aan de slag kunt. Ook aan beginnende geletterdheid wordt aandacht besteed. In de bijlagen staan de leerdoelen per hoofdstuk, gevolgd door een aantal uitgewerkte activiteiten en een kijkwijzer voor drama. Dit handboek bevat vooral ideeën voor taalactiviteiten, maar ook wegwijzers om buiten die taalactiviteiten een taalrijke omgeving te voorzien. De wereld stopt niet bij het tuinhek en taal dus ook niet! Voorwoord 3

3 Inhoud 1 Over doelen en visies 11 1 Inleiding 12 2 Ontwikkelingsdoelen 12 3 Doelen en netten 16 4 Een visie op taalonderwijs Elk kind telt! Elk kind moet Nederlands-vaardig worden We bieden interactief taalonderwijs in een veilige en krachtige leeromgeving 19 2 Taalverwerving 23 1 Inleiding 24 2 Een chronologische kijk op taalverwerving De prelinguale fase (van 0 jaar tot ongeveer 1 jaar) De vroeglinguale fase (van 1 jaar tot 2 jaar en 6 maanden) De differentiatiefase (van 2 jaar en 6 maanden tot 5 jaar) De uitbreidingsfase of voltooiingsfase (van 5 jaar tot 9 jaar) 33 3 Meertaligheid Inleiding Anderstalig of meertalig? Hoe verloopt de taalverwerving bij een meertalig kind? Welke factoren beïnvloeden de verwerving van het Nederlands als tweede of derde taal? 38 4 Taalverwerving & de klaspraktijk 39 3 Taalstimulering dag in dag uit 47 1 Inleiding 48 2 Over taalgroeimiddelen en taalontwikkelend lesgeven Drie taalgroeimiddelen Taalontwikkelend lesgeven 50 3 Extra aandacht voor woordenschat 55 4 Taalstimulering bij anderstalige en meertalige kleuters Zorgen voor welbevinden De drie taalgroeimiddelen inzetten Taalaanbod aanpassen Taalruimte geven Feedback geven 67 Inhoud 5

4 4.3 Extra zorg aanbieden Methodes en materialen inzetten Ouderbetrokkenheid bevorderen Thuistaal en thuiscultuur een plaats geven De thuistaal inzetten om het welbevinden te verhogen De thuistaal als opstapje gebruiken De thuistaal inzetten voor talensensibilisering 74 4 De kracht van boeken 77 1 Inleiding 78 2 Er was eens 79 3 Soorten boeken 88 4 Waar boeken voor dienen Boeken met een ontspannende functie Boeken met een informatieve functie Boeken met een opvoedende functie Boeken met een emotionele functie Boeken met een creatieve of activerende functie Boeken met een esthetische functie Vertelactiviteiten in de kleuterklas Inleiding Verteltechnieken Inleiding Enkele verteltechnieken op een rij Aandachtspunten Organisatie Visuele ondersteuning Een duidelijke opbouw Interactie Taalverrijking Streven naar verhaalbegrip Expressie Vergelijken of een verhaalcyclus? De verhaalcyclus: een stappenplan Enkele alternatieven Hoe analyseer en kies je een verhaal? Uitgangspunt Analyse van de vorm van een boek Het boek zelf Materiaal Formaat Kaft Speciale effecten Illustraties Prenten & tekst Functies van prenten Inhoud

5 Stijl Accenten Analyse van het verhaal zelf De inhoud van het verhaal De structuur van het verhaal Analyse van de taal van het verhaal Het kiezen van een goed boek De boekenhoek Hoe leren we kinderen respectvol om te gaan met boeken? Wat zetten we in de boekenhoek? Waarop moeten we letten bij het inrichten van een boekenhoek? Wat als er geen ruimte is voor een boekenhoek? Verwerkingsmogelijkheden Bibliotheekinitiatie voor kleuters Spelen met poëzie Inleiding Een kans voor taalbeschouwing Nadenken over dichten, de dichter en het gedicht Via gedichten nadenken over klanken, woorden, zinnen Spelen met poezie In de kleuterklas Algemene aanpak Een gedicht kiezen De opbouw van een activiteit spelen met een vers Mogelijke spelvormen Met voorwerpen Met prenten Dramatiseren Met handen en vingers Tekenen Variëren in toon en volume Werken rond ritme en tempo Poppen of figuren inzetten Beeldend werken Spreek- of geluidenkoren Versjes uit de oude doos Schootliedjes of knierijversjes Dierenrijmpjes Handrijmpjes en vingerversjes Drama natuurlijk! Inleiding Drama als doel Kleuters doen spelervaring op Aandachtspunten 183 Inhoud 7

6 2.1.2 Drie werkwijzen Vrij kleuterinitiatief / vrij rollenspel Dramaspelletjes Dramatisch spel Voorbeelden van dramatisch spel Drama vanuit materiaal Drama vanuit een decor Drama vanuit een rol Drama vanuit beeld en beweging Drama vanuit een verhaal Kleuters doen kijkervaring op Naar het theater Wat is theaterinitiatie? Voorbereiding en verwerking Organisatorische tips De leraar speelt een dramastukje De leraar speelt figuren- of poppenspel Soorten poppen Speeltechnieken Een scenario De leraar speelt schaduwspel Drama als middel In gesprek met kleuters Inleiding Algemene gesprekstechnieken Een socio-emotioneel kringgesprek of ervaringsgesprek Wat is een socio-emotioneel kringgesprek of ervaringsgesprek? Welke doelstellingen heeft een ervaringsgesprek? De taak van de leraar De voorbereiding van een onderwerpgebonden kringgesprek/ervaringsgesprek Een filosofisch gesprek Inleiding Wat is een filosofisch gesprek? Welke doelstellingen heeft een filosofisch gesprek? De taak van de leraar De socratische houding Kernvaardigheden bij het voeren van een filosofisch gesprek De voorbereiding van een filosofisch gesprek Een kernvraag en een startvraag vinden Een vertrekpunt zoeken Verhalen als vertrekpunt Gedichten als vertrekpunt Voorwerpen als vertrekpunt Inhoud

7 Filmpjes als vertrekpunt Een tekenopdracht als vertrekpunt Een onderzoeksplan opstellen Afronden Gesprekken thuis over school Talige tussendoortjes Inleiding Soorten taalspellen Luisterspelletjes Spreekspelletjes Algemeen Articulatiespelletjes Woordenschatspelletjes Visuele taalspelletjes Schrijfmotorische spelletjes Taal- en denkspelletjes Taal- en denkspelletjes in verband met ruimte en tijd Taal- en denkspelletjes in verband met volgorde Taal- en denkspelletjes in verband met deel en geheel Taal- en denkspelletjes in verband met eigenschap Taal- en denkspelletjes rond diverse wiskundige begrippen Besluit Op naar geletterdheid Wat is geletterdheid? Waar moet men in de kleuterklas aan werken? Hoe kan de leraar aan deze doelen werken? Inleiding Bouwstenen om beginnende geletterdheid te stimuleren Modelgedrag Visuele boodschappen Lees- en schrijfmateriaal Interactie Activiteiten rond beginnende geletterdheid Werken met boeken Een geletterd aanbod doorheen de dag Functioneel lezen en schrijven 280 Allerlei schrijfproducten 281 Voorbereidend technisch schrijven Spelen met technische aspecten van taal Het screenen van geletterdheid De stap naar het eerste leerjaar verkleinen 301 Slotwoord 302 Dankwoord 303 Inhoud 9

8 Bijlagen 304 Bijlage 1: leerdoelen per hoofdstuk 304 Bijlage 2: verhaal vertellend voorlezen 307 Bijlage 3: verhaal vrij vertellen 311 Bijlage 4: verhaal opbouwen 315 Bijlage 5: spelen met een vers 319 Bijlage 6: een verhaal dramatiseren 322 Bijlage 7: kijkwijzer voor kleutertheater 326 Bijlage 8: een onderwerpgebonden ervaringsgesprek 328 Bijlage 9: een filosofisch gesprek 332 Bibliografie Inhoud

Vergelijkbare documenten

Inhoudsopgave. Inleiding. 1 Taal en taalonderwijs. 2 Taalverwerving

Inhoudsopgave. Inleiding. 1 Taal en taalonderwijs. 2 Taalverwerving Inhoudsopgave Inleiding 1 Taal en taalonderwijs 1.1 Achtergrondkennis: wat is taal? 1.1.1 Functies van taal 1.1.2 Betekenis van taal 1.1.3 Systeem van taal 1.1.4 Componenten van de kennis over taal 1.2