Kooij, David van der, Anouk Wissink (2015) Het ideeëntoestel. Creatieve denkvaardigheden voor het basisonderwijs. Uitgever Sabine Kokee

Transcriptie

1 Kooij, David van der, Anouk Wissink (2015) Het ideeëntoestel. Creatieve denkvaardigheden voor het basisonderwijs. Uitgever Sabine Kokee Er bestaat wel een min of meer breed gedragen concensus over de betekenis van creativiteit. immaginative activity fashioned so as to produce outcomes that are both original and of value (uit onderzoekrapport All our future, Robinson ea) Centraal staat hierin verbeelding en de uitkomst. De uitkomst is creatief as deskundigen dat vinden (consensuel); daarnaast is de activiteit zelf creatief als die niet algoritmisch (geautomatiseerd) is maar Heuristisch (informatie zoekend) van aard is (conceptual) (Amabile, T.M. (1996) Creativity in context:update to the social psychology of creativity. Oxford: Westviewpress). Deze kijk op creativiteit is beschouwend en zegt weinig over hoe de creatieve activiteit wordt mogelijk gemaakt. Creatieve prestaties worden beïnvloed (Amabile, T.M. (1989) Growing upcreative; nurturing a lifetime of creativity. Buffalo, C.E.F. Press) door 1. Kennis 2. Inzetten van creatieve vaardigheden 3. Betrokkenheid (model of creative productivity). Sternberg en Lubart bouwen voort op dit model uit: zij stellen dat (persoonlijke) creativiteit wordt gevormd door een optelsom van (Sternberg R.J. en T.I. Lubart (1995) Defying the crowd cultivating creativity in a culture of conformity New York The free press) 1. Intelligentie: Het vermogen tot denken is randvoorwaarde. Daarbij wisselen synthetisch denken (iets verzinnen) zich af met analytisch denken (kritisch afwegen) 2. Kennis: Als je niets weet kun je ook niets verzinnen Door bestaande kennis te combineren ontstaan nieuwe ideeën en inzichten. 3. Denkstijl: een vragende, experimenterende denkstijl levert andere gedachten op dan een gesloten kritische. 4. Persoonlijkheid: typische kenmerken die te maken hebben met creativiteit: nieuwsgierig, risico s durven nemen, doorzettingsvermogen en tegen de stroom in zwemmen. 5. Motivatie: hefbomen hiervoor zijn interesse en relevantie. Extern: ruimte en middelen geven (Amabile 1996). 6. Omgeving: geaccepteerd worden en gekoesterd en gefaciliteerd. Iedereen heeft een creatief potentieel, dat min of meer ontwikkeld kan worden. (Nickerson, R.S (1999) Enhancing creativity, in Sternberg, R.J. Handbook of creativity. New York: Cambridge University press) Als de omgeving niet meewerkt dan is de kans dat de motivatie doodslaat groot. Belangrijke externe factoren die in verband worden gebracht met het verminderen van creatieve prestaties zijn beoordeling en straf; over de schouder meekijken is al voldoende om creatieve prestaties te remmen. Zelfs positieve feedback werkt meestal tegendraads. Vier pedagogische kwaliteiten (a creative state of mind): 1. nieuwsgierige en vragende houding 2. Verbindingen maken: verbindingen leggen tussen de inhoud en de wereld die kinderen ervaren, hun interesses en voorkeuren. 3. Zoeken naar originaliteit: het toelaten van en het luisteren naar nieuwe ideeën en het zien van nieuwe mogelijkheden: toeval toelaten, avontuurlijk leren. 4. Autonomie en eigenaarschap: dit is geen totale vrijheid, de leerkracht instrueert, stuurt en faciliteert op passende wijze: steun, sturing en inspiratie (Jolles, J. (2011) Ellis en het verbreinen, over hersenen, gedrag & educatie. Amsterdam- Maastricht Neuropysch Publishers). Bovenstaande pedagogische kwaliteiten lijken haaks te staan op het methodische en op meetbare opbrengsten gerichte onderwijs.

2 Naast vier cognitieve vaardigheden: creatief waarnemen, flexibel associëren, analogieën gebruiken en transformeren onderscheiden we houdingsaspecten: uitstel van oordeel, inlevingsvermogen, ambitie en durf (Byttebier, I (2002) Creativiteit Hoe? Zo! Tielt Uitgeverij Lanno) Creatieve domeinen: ontdekken en verwonderen: waarnemen, patronen en vooronderstellingen ontdekken en doorbreken. Verbinden en vergelijken: associëren en analogieën herkennen en gebruiken. Veranderen en vervormen: verbeelden Doen en zijn: Aspecten van dit domein zijn blijven zoeken, uitstel van oordeel, experimenteren, onderzoeken, risico durven nemen en een vragende houding. Wij stellen ons voor dat de leerkracht daarbij zoekt naar de optimale uitdaging voor het kind om zijn zone van naaste ontwikkeling (Vygotski) te exploreren. Dat vraagt om durf, procesgerichte feedback, het nemen van initiatief en het doorbreken van bestaande patronen in lesgeven en schoolorganisatie. Creativiteit is een vak- en disciplineoverstijgende (metacognitieve) vaardigheid die in allerlei aspecten van ons denken en doen waarde kan toevoegen. Creativiteit als bedenken van nieuwe ideeën en deze kunnen uitwerken en analyseren: Deelcompetenties: 1. een onderzoekende en ondernemende houding, 2. het kunnen denken buiten de gebaande paden en nieuwe samenhangen kunnen zien, 3. het kennen van creatieve technieken, 4. Het durven nemen van risico s en fouten kunnen zien als leermogelijkheden. Creatieve vaardigheden Creatief waarnemen: een krukje zien als krukje, als olifant, als stuurwiel, als kasteel als Stonehenge, als uiers van een koe Flexibel associëren: door wat we meemaken en leren worden herinneringen in associatieve verbanden in onze hersenen vastgelegd. Zo denken de meeste mensen bij het horen van dier aan honden en katten en paarden minder aan bidsprinkhanen. Creativiteit is geholpen door het doorbreken van vaste patronen in ons geheugen. Verder dan de voor de hand liggende associaties gaan. o Bloemassociatie o kettingassociatie Analogieën: het krijgen van nieuwe gedachten en ideeën is het leggen van analogieën die we nog niet eerder (her)kenden; we verzinnen of ontdekkenniet voor de hand liggende overeenkomsten en zo ontstaan nieuwe structuren, betekenissen, categorieën. Een tomaat is rood. Een brandweerauto is rood. Het sap van een tomaat kan een brandje blussen. Transformeren: ook wel verbeelden of ombeelden genoemd. (zie denktechniek schaven) Creatieve denktechnieken Denktechniek schaven: o Substitueren: welke delen vervangen, omruilen, afwisselen, verwisselen? o Combineren: welke delen samenvoegen, koppelen, verbinden? o Herhalen: welke delen herhalen, overdoen, nadoen? o Aanpassen: welke delen bewerken? o Vergroten/verkleinen

3 o Elimineren: welke delen weghalen, verbergen o Nieuw gebruik; welke functie nu? Divigeermatrix o Wat kan het nog meer voorstellen? o Waar doet het aan denken? o Welke overeenkomsten? o Waarin te veranderen? Vooronderstellingen doorbreken o Stap 1: gewoon denken o Stap 2: anders denken o Stap 3: uniek denken De creatieve attitude Uitstel van oordeel: nieuwe ideeën kunnen altijd rekenen op weerstand. Weerstand en creativiteit gaan altijd samen. Het is heel belangrijk alle ideeën toe te laten, ook al zijn ze nog zo gek of ambitieus. Oordelen stellen we uit tot de selectiefase waarin ideeën kritisch worden bekeken en getest op haalbaarheid. Omgaan met weerstand betekent een overtuigende en inspirerende presentatie. Alternatieven blijven zoeken Voortbouwen op anderen: mensen zijn geneigd om resultaten voor zichzelf te houden, daarmee blokkeren zij de mogelijkheid om hun ideeën waardevoller te maken. Ontwikkelingslijnen Waarnemen Met veel oog voor detail en voor de wereld bewust hoe de waarneming Is m.n. visueel en tactiel en vanuit de echte wereld als Vooral objectief wordt gekleurd magisch- realistisch Trekken uit gedeeltelijke waarneming volledige conclusies Uiten zich in spel; direct, flexibel en primair Begrijpen het verschil tussen objectief en subjectief stemmen dit op elkaar af, delen en toepassen Een eerste besef dat de Toenemend zelfbewustzijn wereld groter is dan ik Patronen ontdekken en doorbreken Ontdekken spontaan in een groter wordende patronen en vormen die wereld helpen de wereld te ontdekken Reageren direct, spontaan, associatief en expressief Stellen veel vragen, gericht en ongericht Nieuwe inzichten en ervaringen worden bijgesteld, aangepast, geconceptualiseerd en Ontdekken wetmatigheden en een realistischer kijk op de omgeving Kennen nieuwe betekenissen toe. Stellen gerichte vragen Op basis van onderzoek en observatie veranderen inzichten Ontwikkelen een eigen mening Vanuit meer abstracte begrippen als vriendschap, vrijheid, vrede Verplaatsen in in gedachten van anderen die het hier en nu overstijgen Begrijpen hoe de wereld in elkaar zit Zoeken actief naar alternatieve betekenissen Stellen oordeel uit waardoor er ruimte komt voor experiment

4 herhaald Associatief denken en flexibel associëren gericht op een groter gericht op de wordende wereld volwassenenwereld Maken spontane concrete associaties in hier en nu en vanuit magisch denken Ongeremd Geremd door meer kennis, vaststaande structuren en patronen dominante patronen ontstaan door toename eigen kennis en ervaring Experimenteren flexibel Gaan dominanties herkennen Maken gebruik van inzicht en kennis Ervaren dat door associaties Begrijpen Meer bewust en doelgericht nieuwe ideeën ontstaan Maken gebruik van herhaling, Zijn in staat stappenplannen en combineren flexibel structuur en volgorde te volgen Geloven in toverkrachten Bedenken verklaringen Passen toe Analogieën herkennen en gebruiken Ervaren overeenkomsten en tegenstellingen Ontdekken overeenkomsten Analyseren, structureren en geven betekenis Verplaatsen zich in een andere rol Leven zich in Verplaatsen zich in andere perspectieven Passen eenvoudige metaforen Gebruiken metaforen Verzinnen metaforen toe Maken spontane vergelijkingen, bedenksels en woorden Passen steeds meer (beeld)taal toe Maken gebruik van een rijke (beeld)taal Veranderen en vervormen Kennen aspecten van waarneming Ontwikkelen een grotere woordenschat en uitbeeldingskracht Geven uiting aan fantasie, waarneming en voorstelling Zien patronen Aanjagen van de verbeelding Brengen stapsgewijs Passen verander- veranderingen aan stappenplannen toe Gebruiken context en omgevingsveranderingen Maken en reflecteren In sterke mate beïnvloed door directe omgeving en eigen belevingswereld Maken onder begeleiding gebruik van denkvaardigheden Reflecteren Geven voorkeur aan herkennen beschrijven en typeren Voeren dialoog Brengen dmv context en omgevingsveranderingen veranderingen tot stand door interesse en groter wordende wereld Uitbreiding van nuance Maken meer bewust gebruik Passen zelfstandig toe Brengen onder woorden Vergelijken eigen werk tov de opdracht Refereren aan eigen waarneming en voorstellingen in hun verhalen Verplaatsen zich in mentale voorstellingen stellen ter discussie Verzinnen eigen verander- stappenplannen Variëren de grotemensenwereld sociale media Passen die bewust toe naar eigen inzicht Beargumenteren Vragen over betekenissen van zichzelf en anderen Ervaren weergegeven emoties Geven eigen interpretaties Diversifiëren en benoemen emoties

5 Vertellen wat ze zien Vertellen over eigen ideeën over welke keuzes en maakproces Uitstel van oordeel en voortbouwen op ideeën van anderen Uiten en imiteren een oordeel direct en spontaan Benoemen eenvoudige emoties Genereren spontaan ideeën Herkennen impulsieve reacties wanneer ze er op gewezen worden Herkennen idea killers als ze erop gewezen worden Spreken genuanceerder eigen gevoelens uit Meer in staat ideeën te verwerken Luisteren en reageren op (emotioneel) anderen Passen toe Kunnen impulsen bewust inhouden Buigen killers om naar keepers Bekijken vanuit een ander perspectief Werken zelfstandig en in groepen Kunnen informatie niet naast zich neer leggen Reageren direct en spontaan op anderen Alternatieven blijven zoeken Origineel en inventief Kunnen verschillende Kunnen door ervaring alternatieven zoeken Ervaren dat volharding voor Ontwikkelen een houding verdieping en verrijking zorgt Experimenteren Gaan door in onderzoek Blijven nieuwsgierig Begeleid door leerkracht Denken in tegenstellingen en Nemen risico s en begrijpen doorbreken ze patronen en uitersten consequenties komen tot een andere vraagstelling Ervaren Eigen open en gesloten opdrachten Maken gebruik van vraagtechnieken