Brondocument. Naar een meer plantaardig voedingspatroon

Transcriptie

1 Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

2 Inhoudsopgave Inleiding: Naar een meer plantaardig voedingspatroon Wat zijn de gezondheidsvoordelen van een minder dierlijk, meer plantaardig voedingspatroon? Wat is de huidige inname in Nederland? Krijgen de Nederlanders genoeg en/of teveel binnen? Wat is de behoefte? Welke productgroepen dragen bij aan die inname? Wat is de milieu-impact van verschillende bronnen? Hoe is de verhouding tussen inname van plantaardig/dierlijk in Nederland? Wat bevelen de richtlijnen Schijf van Vijf aan in verhouding plantaardig/dierlijk? Wat is de verschuiving in milieu-impact als iedereen een voedselpatroon zou hebben met 50% dierlijk en 50% plantaardig? Wat zijn bronnen van? Wat zijn alternatieven voor vlees, zuivel en vis? Als je minder dierlijk binnen krijgt, moet je dan nog rekening houden met de kwaliteit? Literatuur Bijlage Colofon Auteur: Corné van Dooren (Voedingscentrum) Review door Lisette Brink, Astrid Postma-Smeets (Voedingscentrum), Liesbeth Temme, Mirjam van der Kamp (RIVM) met opmerkingen van Jonna Snoek (Milieu Centraal) en Henk Westhoek (Planbureau voor de Leefomgeving). In opdracht van Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Januari Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

3 Inleiding: Naar een meer plantaardig voedingspatroon Een verschuiving in de richting van een meer plantaardig en minder dierlijk voedingspatroon is bevorderlijk voor de gezondheid en duurzamer. Dat geldt ook voor een verschuiving naar meer plantaardige en minder dierlijke ten. De Gezondheidsraad (2015) adviseert in de Richtlijnen goede voeding: Eet volgens een meer plantaardig en minder dierlijk voedingspatroon conform de richtlijnen. Meer plantaardige en minder dierlijke voedingspatronen hebben positieve gezondheidseffecten. De bevindingen over voedingspatronen sporen met de eerder in het advies geformuleerde richtlijnen (de 15 richtlijnen goede voeding, red.), die laten zien dat groenten en fruit, peulvruchten, noten, volkorenproducten en plantaardige vetten en oliën een beschermend effect hebben op het risico op chronische ziekten en dat bewerkt en rood vlees juist samenhangen met een hoger risico op chronische ziekten (Gezondheidsraad 2015). Het Planbureau voor de Leefomgeving benoemt in de policy brief Voedsel voor de circulaire economie ook een verschuiving naar een voedingspatroon met meer plantaardige ten als een mogelijkheid om de milieudruk te verlagen: Het productieproces van plantaardige ten zoals peulvruchten is efficiënter dan de productie van dierlijke ten, waardoor grondstoffen optimaler worden gebruikt. Een verschuiving in het voedingspatroon naar minder dierlijke en meer plantaardige ten heeft tot gevolg dat er minder grondstoffen nodig zijn en past daarmee bij een circulair voedselsysteem (Rood et al., 2016). Het RIVM onderzoek Wat ligt er op ons bord? Veilig, gezond en duurzaam eten in Nederland (Ocké et al., 2016) geeft feiten en cijfers over het voedingspatroon van Nederlanders. Niet teveel eten, een voedingspatroon met meer plantaardige en minder dierlijke producten en minder suikerhoudende en alcoholische dranken: dat zijn drie kansen voor een gezonder en duurzamer voedingspatroon. Dit zal leiden tot een daling van het aantal chronisch zieken, kleinere gezondheidsverschillen tussen Nederlanders en een lagere milieubelasting van voedsel. De consumptie van minder vlees gaat bovendien samen met minder voedselinfecties (Ocké et al., 2016). De Voedselagenda wijst op het belang om verder te bouwen aan veilig, gezond en duurzaam voedsel (Dijksma and Schippers, 2015). Om de ambities te realiseren, geeft de overheid een aantal jaren substantiële impulsen aan de uitvoering van de voedselagenda waaronder: n meer groenten op het menu, minder zout, minder verzadigd vet en minder calorieën door versterkte inzet door levensmiddelenindustrie, retail, horeca en catering voor een gezonder aanbod; n samen met bedrijfsleven en kennisinstituten de kansen en mogelijkheden van nieuwe bronnen stimuleren en de innovatiekracht op het terrein van duurzame producten uit zeewier, peulen, bonen en paddenstoelen versterken (Kamerbrief voortgang Voedselagenda voor veilig, gezond en duurzaam voedsel, 21 november 2016). De conclusie is dat consumenten gezond, duurzaam en gevarieerd kunnen eten én drinken in een voedingspatroon met minder dierlijke en meer plantaardige producten. 3 Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

4 1. Wat zijn de gezondheidsvoordelen van een minder dierlijk, meer plantaardig voedingspatroon? Volgens de Gezondheidsraad verkleint een meer plantaardig, minder dierlijk voedingspatroon het risico op coronaire hartziekten en beroerte. De kern van de Richtlijnen goede voeding van de Gezondheidsraad uit 2015 is de aanbeveling om te eten volgens een meer plantaardig en minder dierlijk voedingspatroon. Dit is uitgewerkt in richtlijnen voor de voedingsmiddelen groente en fruit, vlees, vis, noten, peulvruchten, graanproducten, boter en olie, dranken, alcohol en keukenzout. De Gezondheidsraad concludeert dat het overtuigend is aangetoond dat de aanbevolen voedingspatronen (met minder dierlijke en meer plantaardige producten, zoals Mediterraan, Scandinavisch, DASH) het risico op coronaire hartziekten en beroerte verkleinen. Gerandomiseerd en gecontroleerd interventieonderzoek laten namelijk zien dat dergelijke voedingspatronen de bloeddruk verlagen en uit cohortonderzoek komt naar voren dat ze samenhangen met een lager risico op coronaire hartziekten en beroerte. Verder zijn deze patronen geassocieerd met een lager risico op diabetes, darmkanker en sterfte ongeacht de doodsoorzaak. Het is overtuigend aangetoond dat vegetarische voedingspatronen het risico op coronaire hartziekten verkleinen. Interventieonderzoeken tonen aan dat vegetarisch eten de bloeddruk verlaagt en cohortonderzoek laat een samenhang zien met een lager risico op coronaire hartziekten (Gezondheidsraad, 2015). 4 Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

5 2. Wat is de huidige inname in Nederland? De consumptie van verschilt per geslacht en per leeftijdsgroep. De gebruikelijke inname ligt tussen de 60 en 98 gram per dag. De cijfers komen uit de VoedselConsumptiePeiling (VCP) van het RIVM onder 7-69 jarigen (van Rossum et al., 2011) en van ouderen (Ocké et al., 2013). Tabel 1 geeft een overzicht (P50 is de mediaan). Tabel 1: Eiwitinname (P50) van Nederlanders op basis van de VCP en VCP jaar 9-13 jaar jaar jaar jaar jaar >70 jaar Jongen Meisje Jongen Meisje Jongen Meisje Man Vrouw Man Vrouw Man Vrouw Man Vrouw Consumptie g/dag (P50) Plantaardig g/dag Dierlijk g/dag Aandeel dierlijk (%)* Estimated Average Requirement Percentage dat EAR niet haalt 1% 1% 1% 3% 5% Energie inname uit (%) 12,9 12,4 13,1 13,0 13,4 13,7 13,9 14,5 15,0 15,6 16,2 16,3 15,3 16,2 * berekend vanuit de RIVM cijfers Momenteel wordt er een nieuwe VCP uitgevoerd ( ). Hiervan heeft tussentijdse rapportage plaatsgevonden over de periode (RIVM, 2016). Deze rapportage geeft alleen hoeveelheden voedingsmiddelen, geen nutriënten. Die worden naar verwachting in 2018 gerapporteerd als de dataverzameling compleet is. 5 Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

6 3. Krijgen de Nederlanders genoeg en/of teveel binnen? Bijna alle Nederlanders krijgen genoeg binnen. De inname ligt voor volwassenen gemiddeld ongeveer 50% hoger dan de gemiddelde behoefte. Voor mensen ouder dan 70 jaar is dit percentage wat lager dan gemiddeld. Dat de inname hoger dan de behoefte ligt, betekent niet automatisch dat de inname omlaag kan. Het RIVM geeft ook per leeftijdscategorie de Estimated Avarage Requirement (EAR: gemiddelde behoefte). Deze is afkomstig van de Gezondheidsraad (2001). De raad maakt onderscheid in gemiddelde behoefte (=EAR) en de aanbevolen hoeveelheid. Beiden worden uitgedrukt in gram per kilogram lichaamsgewicht. Voor volwassenen is de gemiddelde behoefte vastgesteld op 0,6 gram per kg lichaamsgewicht en de aanbevolen hoeveelheid op 0,8 gram per kilogram lichaamsgewicht. De aanbevolen dagelijkse hoeveelheid is de hoeveelheid van een voedingsstof die voldoende is om de behoefte van vrijwel een hele bevolkingsgroep te dekken. Deze aanbevolen hoeveelheid komt neer op ongeveer 50 tot 60 gram per dag (bij een gemiddeld gewicht van 62 tot 75 kg). Voor kinderen liggen de aanbevolen hoeveelheden per kg lichaamsgewicht hoger (Gezondheidsraad, 2001). Bijna alle Nederlanders eten genoeg (Van Rossum 2011). Voor het beoordelen van de innamecijfers van gezonde groepen moet gebruik gemaakt worden van de EAR (Gezondheidsraad 2001). Innamecijfers worden gegeven als mediaan: de hoeveelheid die de helft van de bevolking minstens consumeert. Die worden dan vergeleken met de EAR, de hoeveelheid van een voedingsstof die voldoende is om de behoefte van de helft van de bevolkingsgroep te dekken. Slechts 1% van de vrouwen in de leeftijdscategorieën 14-18, en jaar heeft een inname die lager ligt dan de EAR. Voor boven de 70 jaar ligt dit aandeel wat hoger: 3% voor mannen en 5% voor vrouwen. De mediaan van de consumptie ligt ver (in ieder geval minstens 50%) boven de gemiddelde behoefte (van Rossum et al., 2011). Tabel 1 geeft ook het energiepercentage in het voedingspatroon. Deze ligt gemiddeld tussen de 12,4 en 16,3 energieprocent (en%; de aanbeveling is minimaal 10 en%). De mediaan inname ligt hiermee voor volwassenen gemiddeld 50% boven de aanbevolen hoeveelheid (variërend per groep van 33 tot 63%). Voor ouderen (>70 jaar) is dit ongeveer 12%. Dat de inname hoger dan de gemiddelde behoefte ligt, betekent niet automatisch dat de inname omlaag kan. Eiwit wordt geconsumeerd in de vorm van rijke voedingsmiddelen die kunnen bijdragen aan de vermindering van het risico op chronische ziekten (Gezondheidsraad 2015). Daarnaast leveren ze ook andere essentiële voedingsstoffen, zoals ijzer, B vitamines, calcium en voedingsvezels. Verder is er de laatste tijd veel discussie over de behoefte van ouderen. Hoewel de geldende richtlijnen aangeven dat de behoefte voor gezonde ouderen niet hoger ligt dan voor volwassenen algemeen, komen er steeds meer aanwijzingen dat voor het behoud van voldoende spiermassa het voor deze groep belangrijk is wat meer te consumeren (Arentson-Lantz et al., 2015). Het vervangen van 30% van dierlijke door plantaardige voedingsmiddelen hoeft geen problemen op te leveren voor inname ten opzichte van de aanbevelingen (voor zowel kinderen als volwassenen) (Temme et al., 2015, Seves et al., 2017) 6 Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

7 De aanbevelingen van de Gezondheidsraad (Gezondheidsraad, 2001) om te voorzien in de energiebehoefte zijn: n Eiwit: en% n Vet: en%, en bij overgewicht en%. n De rest van de energiebehoefte wordt gevuld met koolhydraten (40-70%) De Schijf van Vijf combineert de gezondheidswinst van voedingsmiddelen met het leveren van voldoende voedingsstoffen en energie. De berekende Schijf van Vijf referentievoeding levert gemiddeld 85% van de energie in een verhouding: en% ; en% vet en en% koolhydraten (Brink et al., 2016). Het verminderen van totale energie-inname kan bijdragen aan de verlaging van de inname. Het verlagen van de inname bij een gelijkblijvende energievoorziening, zal resulteren in een verhoogde inname van vet en/of koolhydraten. Dat kan maar in beperkte mate. Ruim 40% van de Nederlanders heeft overgewicht (CBS 2017). Voor deze groep is het niet wenselijk veel meer dan 35en% vet te consumeren. Ook het verhogen van de inname van koolhydraten is niet oneindig, omdat het een haalbaar voedingspatroon moet blijven. Meer koolhydraten in de vorm van volkorengraanproducten en peulvruchten levert bovendien ook meer. Eiwitten hebben daarnaast verzadigende werking (Kristensen et al., 2016, Yang et al., 2014). Een voedingspatroon zonder vlees, volgens de Schijf van Vijf, waarbij vlees vooral is vervangen door peulvruchten en noten levert voldoende (Brink et al. 2016). De berekende referentievoeding zonder vlees levert gemiddeld 85% van de energie in een verhouding: en%, en% vet, 48-51% koolhydraten. Gemiddeld voor volwassen vrouwen ruim 70 gram per dag en voor volwassen mannen ruim 80 gram per dag. De aanvaardbare bovengrens voor ten is 25 en% (Gezondheidsraad, 2001). Nederlanders komen niet boven de aanvaardbare bovengrens van 25 en% (Van Rossum et al, 2011). 4. Wat is de behoefte? Voor volwassenen is de gemiddelde behoefte vastgesteld op 0,6 gram per kg lichaamsgewicht en de aanbevolen hoeveelheid op 0,8 gram per kilogram lichaamsgewicht. Voor mensen met een lacto-ovovegetarisch en een veganistisch voedingspatroon zijn de aanbevolen hoeveelheden voor ten respectievelijk 1,2 en 1,3 maal hoger dan de in het advies afgeleide waarden. Dat komt omdat bij deze voedingspatronen de kwaliteit iets minder is dan bij een voeding met vlees(producten) (Gezondheidsraad, 2001).Over de behoefte van ouderen is de laatste jaren veel discussie. Hoewel de geldende richtlijnen aangeven dat de behoefte voor gezonde ouderen niet hoger ligt dan volwassenen algemeen, komen er steeds meer aanwijzingen dat voor het behoud van voldoende spiermassa het voor deze groep belangrijk is wat meer te consumeren (Arentson-Lantz et al., 2015). Omdat bijna alle Nederlanders voldoende innemen en de inname voor volwassen gemiddeld meer dan 50% boven de behoefte ligt, zullen in de praktijk weinig volwassen vegetariërs en veganisten een tekort hebben. Bij kinderen en ouderen kan dit anders liggen. 7 Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

8 5. Welke productgroepen dragen bij aan die inname? Vlees, melkproducten en graanproducten zijn in Nederland een belangrijke bron van. De Voedselconsumptiepeiling geeft ook informatie welke productgroepen bijdragen aan de huidige voedselconsumptie. Vlees (29%), melkproducten (23%) en graanproducten (22%) leveren de belangrijkste bijdrage aan de inname van Nederlanders van 7 tot 69 jaar (zie figuur 1). De dierlijke groepen leveren samen 58% (roze). De plantaardige groepen 35%. De overige groep is 7%; dit kunnen zowel plantaardige als dierlijke ten zijn. Vis (4%) en eieren (2%) leveren een kleine bijdrage aan dierlijk (van Rossum et al., 2011). In de huidige consumptie leveren peulvruchten (<1%) en noten (fruit en noten 3%) nauwelijks een bijdrage aan de inname. Dranken 2% Koek 3% Aardappel 3% Overig 7% Groenten 2% Fruit en noten 3% Oliën en vetten 0% Melkproducten 23% Graanproducten 22% Peulvruchten 0% Eieren 2% Vis 4% Vleesproducten 29% Figuur 1: Bijdrage van verschillende productgroepen aan de gemiddeld inname van Nederlanders, 7 tot 69 jaar. (berekend op basis van Van Rossum et al. 2011; tabel 5.15). 8 Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

9 Het RIVM heeft de consumptie in Nederland van 1-79-jarigen onderzocht over de periode en of de voedselconsumptie is veranderd vergeleken met 5 jaar eerder. In die vijf jaar is de consumptie van onder andere aardappelen, vetten en oliën, alcoholische dranken, zuivel, koek en gebak en vlees gedaald (onder de 0-lijn). De hoeveelheid groente en graanproducten is ongeveer gelijk gebleven, de consumptie van niet-alcoholische dranken (vooral koffie, thee en water) en kruiden en sauzen is toegenomen. Volwassenen en kinderen laten vergelijkbare veranderingen zien, wel zien we dat kinderen meer fruit zijn gaan eten (RIVM, 2016). 25% 20% 15% 10% 5% 0% -5% -10% -15% -20% -25% Aardappelen Vetten en oliën Alcoholische dranken Zuivelproducten Koek en gebak Vlees(producten) Suiker en snoepgoed Groenten Brood, granen, rijst, pasta Fruit, noten, olijven Niet-alcoholische dranken Kruiden en sauzen Figuur 2: Verandering van voedselconsumptie 9-79-jarigen (VCP vergeleken met VCP ) (RIVM, 2016) 9 Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

10 6. Wat is de milieu-impact van verschillende bronnen 1? Er is grote variatie in de milieu-impact van bronnen, maar dierlijke bronnen (met name rood vlees) hebben over het algemeen een hogere milieu-impact dan plantaardige. De meest recente cijfers over de milieu-impact van verschillende bronnen zijn uit 2016 (Brink et al., 2016). De cijfers zijn samengevat in figuur 3. Dit zijn door het RIVM gewogen milieuscores per productgroep op basis van de gemiddelde consumptie. Alle getallen zijn gebaseerd op data van Blonk Consultants. Blonk Consultants heeft diverse Levenscyclusanalyses gemaakt van rijke producten. Het beste overzicht geeft hun rapport uit 2008 waarvan de cijfers in tabel 2 staan (Blonk, 2008). Later zijn er nog gedetailleerde studies gedaan naar vis (Blonk et al., 2009), vegetarische producten (Broekema and H., 2009), varkensvlees (Kool et al., 2009), peulvruchten (Broekema and Smalle, 2011), kaas & melk (2015). De emissiecijfers van Blonk zijn exclusief emissie door landconversie en zijn inclusief energiegebruik door consument. In 2016 zijn voor het RIVM nieuwe cijfers geleverd voor vlees, zuivel en vis (de Valk et al., 2016) (Hfst. 11). Deze Life Cycle Inventory data komen van Blonk Consultants, maar de berekeningen (Life Cycle Impact Assessment) is voor het grootste deel van de data uitgevoerd binnen het RIVM. Deze zijn inclusief emissies door landconversie. De getallen per product hebben een beperking, omdat er variaties zijn binnen één type product, en er zijn aannames, onzekerheden en beperkingen in LCA-methoden. 3,0 2,793 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 1,192 0,793 0,636 0,491 0,319 0,173 0,132 0,127 0,101 Vlees (rund en varken) Vlees (kip) Kaas Vis Ei Noten Melkproducten Peulvruchten Graanproducten Brood Figuur 3: Broeikasgasemissies per productgroep in kg CO 2 -eq per 100 gram product (Brink et al., 2016). 1 Voor de definitie van bron, zie vraag Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

11 Tabel 2a: Milieucijfers van rijke producten per kg product berekend door Blonk Consultants (Blonk, 2008). Deze cijfers zijn exclusief emissies door landconversie en inclusief direct energiegebruik door de consument. Product Broeikasgassen kg CO 2 eq Energiegebruik MJ Landgebruik m 2 Rundvlees vleesvee NL 15,9 61,8 14,7 Rundvlees melkvee 8,9 31,1 7,3 Kaas 8,9 33,6 7,1 Valess 6,2 55,5 3,1 Schol 5,3 88,3 0 Varkensvlees 4,5 38,3 7,7 Kabeljauw 3,4 56,2 0 Kippenvlees NL 2,6 22,8 4,6 Quorn 2,6 38,0 1,2 Cashewnoten 2,3 10,4 18,5 Walnoten 2,1 12,9 3,9 Zalm gekweekt 2,1 27,4 2,1 Ei 2,0 13,3 3,8 Tofu 2,0 26,3 3,0 Mosselen 1,9 28,1 0 Kweekvlees (Tuomisto and Roy, 2012) 1,9 31,7 0,2 Bruine bonen pot 1,6 11,5 3,4 Vegaburger gem 1,6 16,9 2,6 Koolvis 1,6 26,1 0 Insecten (krekels) 1,6 1,9 2,4 Pinda 1,4 12,9 3,6 Sojaboon (Tuomisto and Roy, 2012) 1,3 3,0 4,2 Tempé 1,1 13,0 2,3 Vegaburger plantaardig 1,1 13,7 1,9 Haring 1,1 16,3 0 Algen (spirulina) (Tuomisto and Roy, 2012) 0,8 10,1 0,2 Meatless tarwe 0,5 7,3 0,3 Tabel 2b: Milieucijfers van rijke dranken per kg product berekend door Blonk Consultants (Pluimers et al., 2011). Deze cijfers zijn exclusief emissies door landconversie. Product Broeikasgassen kg CO 2 eq Energiegebruik MJ Landgebruik m 2 Gepasteuriseerde melk 0,97 3,1 0,99 Sojadrank 0,36 5,7 0,50 11 Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

12 Tabel 2c : Milieucijfers van rijke producten per kg product berekend door RIVM in 2016 (de Valk et al., 2016) Deze cijfers zijn inclusief emissies door landconversie en inclusief direct energiegebruik door de consument. Product Broeikasgassen kg CO 2 eq Landgebruik m 2 Rundvlees vleesvee (baklappen) 45,6 53,7 Rundvlees melkvee (gehakt) 24,3 23,5 Varkensvlees (5-14g vet) 12,7 11,4 Kippenvlees (kipfilet) 11,9 8,5 Kaas (Goudse 48+) 10,5 7,0 Koolvis 9,6 1,8 Zalm gekweekt 7,7 4,2 Kabeljauw (filet) 7,4 1,8 Ei (gekookt) 4,9 4,7 Haring 2,9 0,1 Over de milieu-impact van nieuwe bronnen 2 zijn nog weinig gegevens bekend. Een aantal gegevens zijn te vinden in de Factsheet Nieuwe Eiwitbronnen als Vleesvervanger (Blonk, 2008, Tuomisto and Roy, 2012). Op basis van de RIVM-berekeningen van de milieu-impact van de Schijf van Vijf (van de Kamp et al., 2017) is bekend dat in het huidige voedingspatroon vlees, dranken en zuivel samen de hoogste milieu-impact hebben (Brink et al., 2016). Voor mannen is dat ongeveer tweederde van de impact, en 31% van de milieu-impact komt door consumptie van rood vlees (zie figuur 4). Overige groepen 33% Rood vlees 31% Wit vlees 5% Melkproducten 12% Kaas 6% Dranken (alcoholisch) 6% Dranken (niet-alcoholisch) 7% Figuur 4: Procentuele bijdrage van producten aan het totaal aan broeikasgasemissies van het Nederlandse Voedingspatroon (Mannen jaar) (Brink et al., 2016) 2 Nieuwe bronnen bedoelen we hier, nieuw volgens de criteria van de Novel Foods Verordening Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

13 7. Hoe is de verhouding tussen inname van plantaardig/dierlijk in Nederland? De verhouding in de huidige inname is ongeveer 62% dierlijk en 38% plantaardig. Tabel 1 geeft ook per leeftijdsgroep de gebruikelijke inname van plantaardige en dierlijke ten (P50). Wanneer je de in tabel 1 vermelde hoeveelheid dierlijk en plantaardig uitdrukt ten opzichte van de totale inname is het aandeel dierlijk gemiddeld 62% (variërend van 59 tot 67%) en plantaardig gemiddeld 38% (zie ook de bijlage). 8. Wat bevelen de richtlijnen Schijf van Vijf aan in verhouding plantaardig/dierlijk? De richtlijnen Schijf van Vijf geven geen directe aanbeveling over de verhouding plantaardig/dierlijk. Als de overige adviezen doorgerekend worden, dan komt dit neer op ongeveer 50% plantaardig/ 50% dierlijk, bij de maximale aanbevolen vleesconsumptie (500 gram per week). De richtlijnen Schijf van Vijf (Brink et al., 2016) geven geen directe aanbeveling over de verhouding plantaardig/dierlijk. Wel geeft het zeven concrete adviezen die daar direct effect op hebben: n Maximaal 500 gram vlees per week, waarvan maximaal 300 gram rood 3 en bewerkt vlees. n Een keer per week (vette) vis n Enkele porties zuivel per dag (hoeveelheid afhankelijk van leeftijd en geslacht) n Een keer per week peulvruchten (135 gram) n Dagelijks een handje noten (25 gram) n Voldoende brood en volkorengraanproducten (hoeveelheden afhankelijk van leeftijd en geslacht). Als de aanbevelingen doorgerekend worden, dan komt dit voor mannen (19-50 jaar) neer op 52% plantaardig/ 48% dierlijk en voor vrouwen (19-50 jaar) 46% plantaardig/ 54% dierlijk, bij de maximale aanbevolen vleesconsumptie van 500 gram per week. Gemiddeld is dit ongeveer in een verhouding 50/50. In de vegetarische variant van de Schijf van Vijf, waarbij vlees is vervangen door peulvruchten, noten en ei, is de verhouding voor mannen 62/38 en voor vrouwen 57/43 (zie de bijlage voor berekeningen). 3 Rood vlees komt van runderen, schapen, geiten en varkens. Wit vlees van kip en ander gevogelte. 13 Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

14 9. Wat is de verschuiving in milieu-impact als iedereen een voedselpatroon zou hebben met 50% dierlijk en 50% plantaardig? Als iedereen een voedselpatroon met 50% dierlijk en 50% plantaardig zou hebben in lijn met de aanbevelingen van de Schijf van Vijf, kan dat de milieu-impact van het voedingspatroon met ongeveer 10% tot 13% verlagen. De milieudruk van de consumptie volgens de VCP , uitgedrukt in broeikasgasemissies, is voor mannen hoger dan voor vrouwen. Voor mannen is de milieudruk van de huidige consumptie respectievelijk 5,91 kg CO 2 -eq/dag (19-30 j) en 5,81 kg CO 2 -eq/dag (31-50 j). Voor vrouwen is deze respectievelijk 4,28 en 4,38 kg CO 2 -eq/dag. Gaan eten volgens de Richtlijnen Schijf van Vijf levert gezondheidswinst voor iedereen en voor mannen ook een daling van de milieudruk (-13%; gemiddeld 0,78 kg CO 2 -eq per dag minder) (Brink et al., 2016). De verhouding is daarbij 48% dierlijk, 52% plantaardig. Voor vrouwen blijft de milieudruk ongeveer gelijk (0,02 kg CO 2 -eq per dag minder). De verhouding is voor vrouwen dan 54% dierlijk en 46% plantaardig. Door andere keuzes binnen de Schijf van Vijf is milieuwinst te halen. De variant van de Schijf van Vijf met 400 gram vlees in plaats van 500 g geeft een vermindering van broeikasgasemissie van 9% voor mannen en 10% voor vrouwen (0,40 kg CO 2 -eq per dag minder) (Brink et al., 2016). De verhouding voor vrouwen is dan dichter bij de 50/50: 52% dierlijk en 48% plantaardig. 4 De variant van de Schijf van Vijf zonder vlees geeft een vermindering van broeikasgasemissie van 35% voor mannen en 37% voor vrouwen (1,47 kg CO 2 -eq per dag minder) (Brink et al., 2016). Het vlees wordt daarbij deels vervangen door ei, peulvruchten en noten, om in alle voedingsstoffen te blijven voorzien. Het aandeel dierlijk daalt dan verder naar respectievelijk 38% voor mannen en 42% voor vrouwen. 4 De voorbeelden uit de bijlage maken ook duidelijk dat bij eten volgens de Schijf van Vijf (incl. vlees) de totale hoeveelheid voor mannen ongeveer gelijk blijft (van gram naar 95 gram/dag), maar voor vrouwen toeneemt (van gram naar 85 gram. Bij de vegetarische variant is de totale hoeveelheid lager: 83 gram/dag voor mannen en 73 gram voor vrouwen. 14 Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

15 10. Wat zijn bronnen van? Een product mag Bron van ten heten als minimaal 12% van de energie in het levensmiddel bestaat uit ten. Peulvruchten, noten, zaden, brood, diverse graanproducten en sojaproducten zijn bijvoorbeeld bron van. Bron van is een voedingsclaim. Het gebruik van claims is in Europese wetgeving geregeld (Europese verordening nr. 1924/2006 inzake voedings- en gezondheidsclaims voor levensmiddelen). Fabrikanten mogen een claim alleen gebruiken als deze op de Europese lijst van goedgekeurde claims voorkomt. Een product mag Bron van ten heten als minimaal 12% van de energie in het levensmiddel bestaat uit ten. Het mag Eiwitrijk heten als minimaal 20% van de energie in het levensmiddel bestaat uit ten. Op basis van dit criterium zijn peulvruchten, noten, zaden, brood, diverse graanproducten en sojaproducten bron van. Hoewel groenten en paddenstoelen in hoeveelheid grammen heel weinig bevatten, hebben deze producten meestal wel meer dan 12 en% en zijn ze volgens de wet dus bron van. 11. Wat zijn alternatieven voor vlees, zuivel en vis? Het Voedingscentrum heeft criteria voor vegetarische producten, kaasvervangers en plantaardige dranken om vlees en zuivel qua voedingswaarde te vervangen. Voor vis zijn er geen criteria. Het Voedingscentrum heeft substitutiecriteria geformuleerd voor Vegetarische producten 5 (Brink et al., 2016). Het betreft: n Verzadigd vet : 2,5 g/100 g n Transvet 0,1 g/100 g n Natrium: 450 mg/100 g n Toegevoegd suiker: niet toegevoegd n IJzer: 0,8 mg/100 g n Vitamine B12: 0,24 mcg/100 g en/of B1: 0,06 mg/100 g n Eiwit: 12 en% 5 Ook wel kant-en-klare vleesvervangers genoemd. 15 Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

16 Producten die aan deze criteria voldoen zijn producten die de voedingswaarde van vlees willen evenaren en passen binnen de Schijf van Vijf. 6 Paddenstoelen, quorn, diverse kant-en-klare vegetarische producten (onverrijkt, teveel zout) en diverse soorten zeewier en insecten voldoen niet aan deze criteria. Ter vergelijking: de Schijf van Vijf-criteria voor onbewerkt vlees zijn: n Verzadigd vet: 5,0 g/100 g n Transvet: niet toegevoegd n Natrium: niet toegevoegd n Toegevoegd suiker: niet toegevoegd. Bewerkt vlees staat niet in de Schijf van Vijf (Dat geldt voor alle bewerkte vleessoorten, zoals hamburgers, rundervink, worst, shoarma). Wat betreft zuivelvervanging dient vermeld te worden dat de Gezondheidsraad een specifiek gezondheidsvoordeel koppelt aan de consumptie van zuivel. Ze concludeert dat het aannemelijk is dat de consumptie van zuivel samenhangt met een lager risico op darmkanker en de consumptie van yoghurt met een lager risico op diabetes (Gezondheidsraad, 2015). Daarom wordt zuivel aanbevolen in de Schijf van Vijf. De Gezondheidsraad heeft ook uitgebreid naar de gezondheidseffecten van de consumptie van soja(producten) en kwam tot de conclusie dat er te weinig onderzoek gedaan is om hierover een uitspraak te doen. Sommige mensen kunnen of willen bepaalde producten uit de Schijf van Vijf, zoals zuivel, niet eten. Zij eten andere producten in plaats daarvan. Aan deze andere producten kunnen niet dezelfde gezondheidseffecten worden toegekend. Wel kunnen ze een bijdrage leveren aan de inname van een aantal voor de productgroep kenmerkende voedingstoffen. Voor deze voedingstoffen zijn substitutiecriteria geformuleerd. De volgende substitutiecriteria zijn geformuleerd voor plantaardige dranken en desserts (Brink et al., 2016): n Verzadigd vet: 1,1 g/100 g n Transvet: niet toegevoegd n Natrium: 60 mg/100 n Totaal suiker: 6 g/100 g n Calcium: 80 mg/100 g n Vitamine B12: 0,24 mcg/100 g n Eiwit: 12 en%. En voor kaasvervangers op basis van plantaardige ingrediënten: n Verzadigd vet: 14 g/100 g n Transvet: niet toegevoegd n Natrium: 820 mg/100 g n Toegevoegd suiker: niet toegevoegd n Calcium: 500 mg/100 g n Vitamine B12: 0,24 mcg/100 g n Eiwit: 12% van de energie Voor vis zijn geen substitutiecriteria opgesteld. Eiwitten zijn van plantaardige of dierlijke oorsprong. Naast deze categorieën is er een derde categorie producten, die ten kunnen leveren, de zogenaamde nieuwe bronnen. Dat zijn bronnen die nieuw op de markt zijn en vaak nog niet mogen worden toegepast in humane voeding maar onder de zogenaamde Novel Food Wetgeving vallen. Deze zijn van zowel plantaardige (bv eendenkroos, bepaalde algen) als dierlijke oorsprong (bv bepaalde insecten en kweekvlees ). 6 Vanwege Europese regelgeving mogen biologische producten niet verrijkt worden en kunnen biologische kant-en-klare vleesvervangers dus niet aan de criteria voldoen (biologische peulvruchten en noten wel). 16 Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

17 12. Als je minder dierlijk binnen krijgt, moet je dan nog rekening houden met de kwaliteit? Een voedingspatroon conform de Schijf van Vijf waarbij vlees volledig is vervangen door noten, peulvruchten en ei levert voldoende ten. Als er sprake is van gedeeltelijke vervanging van dierlijke bronnen en voldoende variatie is er geen probleem met de kwaliteit te verwachten. Als er sprake is van volledige vervanging door plantaardige ten (veganistisch voedingspatroon) dan beveelt de Gezondheidsraad aan om extra te consumeren in verband met de kwaliteit. De kwaliteit van een is afhankelijk van de verteerbaarheid en van de gehaltes aan essentiële aminozuren in verhouding tot de behoefte aan deze aminozuren. Het essentiële aminozuur dat in verhouding tot de behoefte in de laagste concentratie aanwezig is, is het zogenoemde limiterende aminozuur (Gezondheidsraad, 2001). Eiwitten die je via je eten en drinken binnenkrijgt, worden door je lichaam afgebroken tot kleine brokjes: de aminozuren. Hiermee maakt je lichaam weer andere ten. Sommige aminozuren kan het lichaam zelf maken. Anderen moet je binnenkrijgen via voedsel: de essentiële aminozuren. Plantaardige bronnen bevatten minder essentiële aminozuren of in een andere verhouding dan in vlees en zuivel. Daarnaast is het uit sommige plantaardige producten soms moeilijker te verteren. Voldoende essentiële aminozuren en goede verteerbaarheid bepalen samen de kwaliteit (Gezondheidsraad, 2001). Nieuwe bronnen 7 hebben, net als diverse gangbare bronnen, vaak één of meer limiterende aminozuren (dit zijn aminozuren waarvan de behoefte het minst gedekt is). Daarnaast lijkt de verteerbaarheid van nieuwe bronnen lager in vergelijking met vlees en zuivel (Seves et al., 2016). Een voedingspatroon zonder vlees, volgens de Schijf van Vijf, waarbij vlees vooral is vervangen door peulvruchten en noten levert voldoende (Brink et al. 2016). 7 Volgens dit onderzoek van RIVM wordt onder nieuwe bronnen verstaan: ten zoals soja, lupine, insecten (meelworm en sprinkhaan), zeewieren en algen. 17 Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

18 Uit een verkenning van het RIVM blijkt dat in de praktijk gangbare bronnen, zoals vlees, vis en ei, zelden volledig door nieuwe bronnen worden vervangen. Meestal betreft het een gedeeltelijke vervanging, of zijn ze een aanvulling op het menu. De totale hoeveelheid die mensen dagelijks binnenkrijgen lijkt daardoor niet af te nemen. De kwaliteit van het uit nieuwe bronnen is volgens het RIVM soms wat minder dan die van gangbare bronnen. Dat komt doordat de nieuwe bronnen iets minder optimaal door het lichaam worden opgenomen (een lagere verteerbaarheid hebben) en een iets minder gunstige samenstelling aan aminozuren hebben (zie tabel 3). Door nieuwe bronnen in producten te combineren met gangbare (plantaardige en dierlijke), verandert volgens Seves et al. echter de kwaliteit van het totaal aan dat we binnenkrijgen niet wezenlijk en blijft die hoogwaardig (Seves et al., 2016). Tabel 3: kwaliteit en verteerbaarheid van een aantal bronnen (Seves et al., 2016) Eiwitkwaliteit Limiterende aminozuren Plantaardig Insecten Algen Soja Lupine Meelwormen Sprinkhanen Micro-algen Zeewieren isolaat geen; o.b.v. soja concentraat en -isolaat methionine + cysteïne, valine, lysine; mogelijk ook isoleucine, threonine, tryptofaan mogelijk tryptofaan leucine, valine en mogelijk tryptofaan - tryptofaan; afhankelijk van wier ook histidine en isoleucine Verteerbaarheid 86-95% 86-91% 91% 86% 75-94% 52-87% 18 Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

19 Literatuur Arentson-Lantz, E., S. Clairmont, D. Paddon-Jones, A. Tremblay, and R. Elango Protein: A nutrient in focus. Applied Physiology, Nutrition, and Metabolism 40: Blonk, H Milieueffecten van producten en vervanging. Blonk Milieu Advies, Utrecht. Blonk, H., B. Luske, and A. Kool Milieueffecten van enkele populaire vissoorten. Blonk consultants, Gouda. Brink, L., A. Postma - Smeets, A. Stafleu, and D. Wolvers Richtlijnen Schijf van Vijf. Voedingscentrum, Den Haag. Broekema, R., and B. H Milieukundige vergelijking van vleesvervangers. Blonk consultants, Gouda. Broekema, R., and E. Smalle Nulmeting peulvruchten. Inzicht in milieueffecten en nutritionele aspecten van peulvruchten., Blonk Consultants, Gouda. de Valk, E., A. Hollander, and M. Zijp Milieubelasting van de voedselconsumptie in Nederland. RIVM, Bilthoven. Dijksma, S. A. M., and E. I. Schippers Voedselagenda voor veilig, gezond en duurzaam voedsel. Ministerie van Economische Zaken, Den Haag. Gezondheidsraad Voedingsnormen energie, ten, vetten en verteerbare koolhydraten. Gezondheidsraad, Den Haag. Gezondheidsraad Richtlijnen Goede Voeding Gezondheidsraad, Den Haag. Kool, A., H. Blonk, T. C. Ponsioen, W. Sukkel, H. Vermeer, J. de Vries, and R. Hoste Carbon footprints of convential and organic pork. Blonk Milieu Advies, Gouda, Netherlands. Kristensen, M. D., N. T. Bendsen, S. M. Christensen, A. Astrup, and A. Raben Meals based on vegetable protein sources (beans and peas) are more satiating than meals based on animal protein sources (veal and pork) - a randomized cross-over meal test study Ocké, M., E. Buurma-Rethans, E. Boer de, C. Wilson-van den Hooven, Z. Etemad-Ghameshlou, J. Drijvers, and C. Van Rossum Diet of communitydwelling older adults; Dutch National Food Consumption Survey Older adults RIVM, Bilthoven. Ocké, M. C., I. B. Toxopeus, M. Geurts, M. J. B. Mengelers, E. H. M. Temme, and N. Hoeymans Wat ligt er op ons bord? Veilig, gezond en duurzaam eten in Nederland. RIVM, Bilthoven. Pluimers, J., B. H., R. Broekema, T. C. Ponsioen, and W. J. van Zeist Milieuanalyse van dranken in Nederland. Consumentenbond/ Blonk Consultants, Den Haag/ Gouda. RIVM Voedselconsumptie in Nederland. Wat, waar, wanneer?in RIVM, editor., Bilthoven. Rood, T., H. Muilwijk, and H. Westhoek Voedsel voor de circulaire economie., Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag. Seves, M., J. Verkaik-Kloosterman, L. Temme, and J. M. A. van Raaij Eiwitkwaliteit en voedselveiligheidsaspecten van nieuwe bronnen en van hun producttoepassingen. RIVM, Bilthoven. Seves, S. M., J. Verkaik-Kloosterman, S. Biesbroek, and E. H. M. Temme Are more environmentally sustainable diets with less meat and dairy nutritionally adequate? Public Health Nutrition 20: Temme, E. H., H. M. Bakker, S. M. Seves, J. Verkaik-Kloosterman, A. L. Dekkers, J. M. van Raaij, and M. C. Ocké How may a shift towards a more sustainable food consumption pattern affect nutrient intakes of Dutch children? Public Health Nutrition 18: Tuomisto, H. L., and A. G. Roy Could cultured meat reduce environmental impact of agriculture in Europe? Proceedings 8th Int. Conference on LCA in the Agri-Food Sector. van de Kamp, M. E., C. van Dooren, A. Hollander, M. Geurts, E. J. Brink, C. van Rossum, S. Biesbroek, E. de Valk, I. B. Toxopeus, and E. H. M. Temme Healthy diets with reduced environmental impact? The greenhouse gas emissions of various diets adhering to the Dutch food based dietary guidelines. Food Research International. van Rossum, C., H. Fransen, J. Verkaik-Kloosterman, E. Buurma-Rethans, and M. Ocke Dutch National Food Consumption Survey : Diet of children and adults aged 7 to 69 years., RIVM, Bilthoven. Yang, D., Z. Liu, H. Yang, and Y. Jue Acute effects of high-protein versus normal-protein isocaloric meals on satiety and ghrelin. European Journal of Nutrition 53: Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

20 Bijlage Voedingsmiddelengroep Gewogen samenstelling Schijf van Vijf producten (RIVM) Totaal Plantaardig Dierlijk Groente 1,57 1,57 0,00 Fruit 0,63 0,63 0,00 Aardappelen 1,87 1,87 0,00 Brood 10,80 10,80 0,00 Graanproducten 6,45 6,45 0,00 Peulvruchten 6,97 6,97 0,00 Noten 18,34 18,34 0,00 Wit vlees 22,04 0,13 21,91 Rood vlees 21,75 0,00 21,75 Vis 20,48 0,23 20,21 Ei 12,32 0,00 12,32 Melk 3,53 0,00 3,53 Kaas 27,31 0,01 27,30 Vetten 0,29 0,26 0,03 Dranken 0,06 0,06 0,00 Voedingsmiddelengroep Aanbevolen hoeveelheden Schijf van Vijf (Richtlijnen Schijf van Vijf, tabel 4.5) Mannen jaar Vrouwen jaar met vlees vleesloos met vlees vleesloos Groente Fruit Aardappelen Brood Graanproducten Peulvruchten Noten Wit vlees Rood vlees Vis Ei Melk Kaas Vetten Dranken Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

21 Voedingsmiddelengroep Mannen jaar met vlees Mannen jaar vleesloos Totaal Plantaardig Dierlijk Totaal Plantaardig Dierlijk Groente 3,92 3,92 0,00 3,92 3,92 0,00 Fruit 1,27 1,27 0,00 1,27 1,27 0,00 Aardappelen 2,95 2,95 0,00 2,95 2,95 0,00 Brood 26,47 26,47 0,00 26,47 26,47 0,00 Graanproducten 7,29 7,29 0,00 7,29 7,29 0,00 Peulvruchten 1,32 1,32 0,00 2,65 2,65 0,00 Noten 4,59 4,59 0,00 5,87 5,87 0,00 Wit vlees 6,39 0,04 6,35 0,00 0,00 0,00 Rood vlees 9,35 0,00 9,35 0,00 0,00 0,00 Vis 3,89 0,04 3,84 3,89 0,04 3,84 Ei 2,22 0,00 2,22 3,08 0,00 3,08 Melk 13,24 0,00 13,24 13,24 0,00 13,24 Kaas 10,92 0,00 10,92 10,92 0,00 10,92 Vetten 0,19 0,17 0,02 0,19 0,17 0,02 Dranken 0,95 0,95 0,00 0,95 0,95 0,00 Totaal (gram) 94,96 49,01 45,94 82,68 51,58 31,10 Percentage van totaal 51,61 48,38 62,38 37,61 Totaal (gram); jaar Totaal (gram); jaar Mannen huidige consumptie (VCP 2010) 92,00 36,00 56,00 97,00 37,00 60,00 Percentage van totaal 38,64 61,36 21 Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon

22 Voedingsmiddelengroep Vrouwen jaar met vlees Vrouwen jaar vleesloos Totaal Plantaardig Dierlijk Totaal Plantaardig Dierlijk Groente 3,92 3,92 0,00 3,92 3,92 0,00 Fruit 1,27 1,27 0,00 1,27 1,27 0,00 Aardappelen 2,95 2,95 0,00 2,95 2,95 0,00 Brood 17,07 17,07 0,00 17,07 17,07 0,00 Graanproducten 7,29 7,29 0,00 7,29 7,29 0,00 Peulvruchten 1,32 1,32 0,00 2,65 2,65 0,00 Noten 4,59 4,59 0,00 5,87 5,87 0,00 Wit vlees 6,39 0,04 6,35 0,00 0,00 0,00 Rood vlees 9,35 0,00 9,35 0,00 0,00 0,00 Vis 3,89 0,04 3,84 3,89 0,04 3,84 Ei 2,22 0,00 2,22 3,08 0,00 3,08 Melk 13,24 0,00 13,24 13,24 0,00 13,24 Kaas 10,92 0,00 10,92 10,92 0,00 10,92 Vetten 0,12 0,11 0,01 0,12 0,11 0,01 Dranken 0,69 0,69 0,00 0,69 0,69 0,00 Totaal (gram) 85,23 39,29 45,93 72,96 41,86 31,09 Percentage van totaal 46,10 53,89 57,38 42,61 Totaal (gram); jaar Totaal (gram); jaar Vrouwen huidige consumptie (VCP 2010) 71,00 28,00 43,00 74,00 28,00 46,00 Percentage van totaal 38,64 61,36 22 Brondocument Naar een meer plantaardig voedingspatroon