SECUNDAIR ONDERWIJS. eerste en tweede leerjaar. Basisvorming en specifiek gedeelte. Wetenschappen Wetenschappen-topsport. (vervangt 2002/034)

Transcriptie

1 SECUNDAIR ONDERWIJS Onderwijsvorm: ASO Graad: tweede graad Jaar: eerste en tweede leerjaar Basisvorming en specifiek gedeelte Wetenschappen Wetenschappen-topsport Vak(ken): AV Biologie 2/2 lt/w Leerplannummer: 2006/017 (vervangt 2002/034) Nummer inspectie: 2002 / 242 // 1 / I / BS / 1H / II / / D/ (vervangt 2002/242//1/I/SG/1/II/ /V/04)

2 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 2 INHOUD Visie...3 Beginsituatie...4 Algemene doelstellingen...5 Leerplandoelstellingen / leerinhouden...7 Pedagogisch-didactische wenken en timing...26 Minimale materiële vereisten...53 Evaluatie...56 Bibliografie...59 Bijlage 1: vakgebonden eindtermen biologie...64 Bijlage 2: specifieke eindtermen pool wetenschappen...66 Bijlage 3: voorbeelden bij de gemeenschappelijke eindtermen, geconcretiseerd voor biologie...69

3 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 3 VISIE Biologie als kennisdomein Het vakdomein van de biologie richt zich tot de vraagstelling betreffende het leven. Zoals in andere natuurwetenschappen wordt een beroep gedaan op wetenschappelijke methoden: observeren, beschrijven en experimenteren. Dit laat toe om hypothesen, modellen en wetten te formuleren en te verifiëren. De kennis die op deze wijze tot stand komt leidt tot het op een adequate wijze zoeken naar antwoorden op fundamentele vragen. De vooruitgang in deze wetenschap gedurende de laatste decennia heeft geleid tot revolutionaire inzichten over het leven en tot een exponentiële groei van toepassingsgebieden zoals de biotechnologie en biomedische wetenschappen. Deze inzichten en toepassingsgebieden hebben onvermijdelijk een invloed op ons dagelijks leven en zullen in de toekomst ongetwijfeld nog in belang toenemen. Binnen de natuurwetenschappen neemt biologie een unieke plaats in. Ze verschaft inzicht in de complexiteit van de levende natuur. Ze stelt de mens in staat zich een beeld te vormen van zijn betekenis als individu enerzijds, als onderdeel binnen een groter geheel anderzijds. Op deze wijze laat de biologie toe om een meer rationele en kritische visie te verkrijgen op tal van hedendaagse maatschappelijke problemen zoals milieuverstoring en -verontreiniging, racisme, overbevolking, bio-ethiek en gezondheid. Een goed gefundeerde basiskennis betreffende biologie kan leiden tot correcties van onze conventionele visie op mens en natuur vanuit economische theorieën en van een eenzijdige interpretatie van vooruitgang. De biologie als wetenschap: - ontwerpt specifieke methoden om levende organismen te bestuderen en past deze toe; - bevordert het verwerven van attituden tegenover de levende natuur; - beschrijft levende wezens (cytologie, histologie, morfologie, fysiologie, voortplanting); - ontrafelt ultrastructuur en basisfuncties van leven (moleculaire biologie); - beschrijft interacties tussen levende organismen onderling en interacties met hun omgeving; - formuleert verklaringen voor het ontstaan en de ontwikkeling van levensvormen; - ordent levende wezens op basis van gelijkenissen en verschillen (systematiek). Biologie als onderwijsvak De inhouden van het biologieonderwijs worden mee bepaald door maatschappelijke ontwikkelingen (politieke, sociale en economische). De tendens van een biowetenschappelijk naar een meer biomaatschappelijk onderwijs is een tegemoetkoming aan de huidige maatschappelijke noden. Het wordt steeds duidelijker dat 'wetenschappelijke en technologische vooruitgang' geen voldoende voorwaarde is voor een 'gezonde' samenleving. Een correct en voorzichtig gebruik van recente wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen en een wijziging van het hedendaagse referentiekader voor 'vooruitgang' zijn cruciaal voor het tot stand komen en behouden van een gezonde samenleving. Hiervoor echter is de medewerking en vooral een mentaliteitsverandering van de gehele bevolking vereist. Die mentaliteitsverandering kan mee bewerkstelligd worden door een biologieonderwijs dat de verwezenlijking hiervan als een belangrijke opdracht beschouwt. Hierdoor biedt het biologieonderwijs een waardekader aan voor het verder leven. Een biomaatschappelijk onderwijs vormt zowel didactisch als natuurwetenschappelijk een verantwoord uitgangspunt voor het aanleren van essentiële biologische begrippen en concepten. Het verhoogt tevens de intrinsieke motivatie en de interesse van de leerlingen. In het biologisch onderzoek wordt gebruik gemaakt van verschillende werkwijzen waarbij zowel objectief als intuïtief te werk wordt gegaan. Beide aspecten zouden hun plaats moeten krijgen in het biologie-onderwijs. Wat echter het vertrekpunt ook is, steeds wordt gestreefd naar rationele antwoorden op een gesteld probleem. Meestal gebeurt dit via de wetenschappelijke methode. Hierin staat het opstellen van hypothesen centraal. De waarde ervan wordt onderzocht door het verzamelen van bewijsmateriaal. Dit bewijsmateriaal wordt geleverd door waarnemingen of experimenten, door logisch redeneren en door het toetsen van voorspellingen en reële feiten die uit de hypothese kunnen worden afgeleid. Het bijbrengen van een onderzoeksattitude en het ontdekkend leren staan bijgevolg centraal in het biologieonderwijs. Dit heeft tot gevolg dat er voldoende tijd wordt voorzien voor zelfactiviteit en (inter)actieve kennisopbouw door de leerlingen.

4 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 4 BEGINSITUATIE Bepaling van de leerlingengroep Dit leerplan biologie is bestemd voor de studierichting Wetenschappen met 2 lestijden/week en voor leerlingen uit de andere studierichtingen van de tweede graad ASO, waarvoor een lestijd van het complementaire gedeelte als bijkomend uur biologie gekozen wordt. Om de veiligheid bij het uitvoeren van leerlingenproeven niet in het gedrang te brengen is het aangewezen dat het aantal leerlingen niet meer dan 20 bedraagt. De leraar oordeelt of hij, rekening houdend met het aantal leerlingen, met de uitrusting van zijn laboratorium en de aard van de te gebruiken toestellen en producten, de door het leerplan voorgeschreven demonstratieen leerlingenproeven zonder gevaar kan uitvoeren of laten uitvoeren. Indien hij oordeelt dat de beschikbare uitrusting gevaar voor hemzelf of voor de leerlingen oplevert, verwittigt hij de directeur, die de nodige maatregelen treft om de proeven in de toekomst veilig te laten doorgaan. Beginsituatie Als beginsituatie wordt uitgegaan van het feit dat de leerlingen die de tweede graad aanvatten de minimumdoelstellingen van de eerste graad (A-stroom) hebben bereikt. In de eerste graad is een belangrijke plaats voorbehouden aan het zich ontwikkelende eigen lichaam en aan een gezonde levenswijze. Daarnaast gaat ruime aandacht naar het ontwikkelen van een begrippenkader om biologische levensgemeenschappen te kunnen beschrijven en analyseren. In de tweede graad wordt de fysiologie van de mens verfijnd en uitgebreid met de studie van het zenuwstelsel en het hormonaal stelsel. De bestudering van de biologische levensgemeenschappen, die al in het basisonderwijs op een eerder intuïtief niveau was gestart en in de eerste graad verder werd ontwikkeld, wordt nu in ecologie meer systematisch behandeld. Voorbeelden De leerlingen kunnen belangrijke organen die betrokken zijn bij de levensprocessen bij de mens (geboorte, groei, voeding, ademhaling en transport van stoffen) lokaliseren, benoemen en hun functie op eenvoudige wijze verwoorden. (Lager onderwijs: wereldoriëntatie, eindterm 1.6.) De leerlingen kunnen de bouw en de werking van het spijsverteringsstelsel, het ademhalingsstelsel, het bloed, de bloedsomloop en het uitscheidingsstelsel bij de mens toelichten en hun onderlinge samenhang bespreken. (Eerste graad SO: biologie, eindterm 9.)

5 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 5 ALGEMENE DOELSTELLINGEN Deze algemene doelstellingen zijn gebaseerd op de gemeenschappelijke eindtermen voor natuurwetenschappen, de algemene vakgebonden eindtermen en de decretale specifieke eindtermen. Deze doelstellingen worden op een voor de tweede graad aangepast beheersingsniveau aangeboden. Algemeen kunnen we stellen dat de verwezenlijking van de doelstellingen bijdraagt tot de persoonlijke ontwikkeling van de leerling als burger en als toekomstig gebruiker van wetenschappelijke kennis. Dit betekent dat de leerlingen binnen het kennisdomein van de basisvoming een grotere diepgang van bepaalde onderwerpen verwerven, dat zij een groter aantal contexten behandelen en dat zij meer begeleide experimenten en zelfstandige opdrachten uitvoeren. De gemeenschappelijke doelstellingen zijn geformuleerd binnen drie domeinen: onderzoeksvaardigheden, technisch-technologische vaardigheden en probleemoplossende vaardigheden. Onderzoeksvaardigheden In het domein van de onderzoeksvaardigheden wordt ontwikkeling die gestart is in de eerste graad voortgezet en uitgebreid. De leerlingen krijgen de mogelijkheid om meer zelfstandig te werken bijv. zelf een onderzoeksplan opstellen, eigen onderzoeksvragen formuleren. Leerlingen kunnen onder begeleiding: o Voorbereiding van het onderzoek: Doel van het onderzoek formuleren Onderzoeksvraag correct verwoorden Eventueel hypothesen opstellen Een methode of plan opstellen Keuze en uitleg bij de meetinstrumenten aangeven o Uitvoering en verwerking Waarnemingen doen en de meetwaarden overzichtelijk noteren rekening houdend met de meetnauwkeurigheid van het meettoestel De meetwaarden ordenen in een tabel en voorstellen in een grafiek o Besluit en evaluatie: Uit de meetwaarden conclusies trekken en de meetmethode evalueren Verslag maken: doel, opstelling, meetresultaten, besluit Technisch-technologische vaardigheden In het domein van de technisch-technologische vaardigheden maken de leerlingen kennis met verschillende toepassingen van wetenschappelijke kennis en vanuit deze context worden een aantal technischtechnologische vaardigheden ingeoefend. De vaardigheden die de leerlingen nastreven worden zo veel mogelijk geïntegreerd in de leerinhouden aangeboden. Leerlingen kunnen onder begeleiding: de effecten van techniek op de mens en samenleving illustreren en het belang van wetenschappelijke kennis in verschillende toepassingen en beroepen herkennen het gebruik van eenvoudige instrumenten inoefenen en het doel van apparaten aangeven bij het raadplegen, verwerken en presenteren van informatie gebruik maken van ICT de eigenheid van een technisch ontwerp herkennen en omschrijven.

6 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 6 Probleemoplossende vaardigheden In het domein van de probleemoplossende vaardigheden wordt de ontwikkeling van de verworven vaardigheden van de eerste graad ASO verder gezet. Bij het inoefenen van de begrippen en wetten toetsen de leerlingen hun kennis door het oplossen van kennis-, inzicht- en toepassingsvragen. Zij ontwikkelen door het oplossen van een beperkt aantal oefeningen een beginnersniveau van het probleemoplossend gedrag. Leerlingen kunnen onder begeleiding: formules gebruiken voor het oplossen van eenvoudige vragen of vraagstukken en rekening houden met het aantal beduidende cijfers voor de schrijfwijze van het resultaat; bij analyse van het probleem de gegevens noteren met symbolen, een oplossingsformule afleiden en uitwerken tot een resultaat; in een bepaalde probleemsituatie de biologische context herkennen en een oplossingsplan opstellen en uitwerken.

7 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 7 LEERPLANDOELSTELLINGEN / LEERINHOUDEN OVERZICHT VAN DE LEERINHOUDEN VOOR HET EERSTE LEERJAAR (de timing is louter indicatief en inclusief de minimum 7 lestijden leerlingenpractica) MENS EN MILIEU (ca. 24 lestijden) 1 Ecologie 1.1 Ecologisch onderzoek van een zoetwaterbiotoop of van een bodem 1.2 Autotrofe en heterotrofe voeding 1.3 Symbiose en concurrentie 1.4 Aantallen-, biomassa- en energiepiramide 1.5 Wisselwerking tussen koolstof- en zuurstofcyclus 1.6 Ecosysteem 2 Milieu 2.1 Milieuverontreiniging 2.2 Verontreiniging van water en/of bodem 2.3 Alternatieven, verbeteringen en mogelijke oplossingen tot een duurzame ontwikkeling MENS EN GEZONDHEID (ca. 26 lestijden) 3 Bacteriën 3.1 Bouw en vorm 3.2 Levensvoorwaarden en vermenigvuldiging 3.3 Voedselbederf voorkomen door een gezonde levenswijze 3.4 Belang 3.5 Beïnvloeding van de menselijke gezondheid (infectie, bestrijding en hygiëne) 4 Virussen 4.1 Bouw 4.2 Vorming van nieuwe virussen 4.3 Virale infecties 4.4 Beïnvloeden de menselijke gezondheid: aids 5 Erfelijkheid 5.1 Algemene begrippen 5.2 Overervingmechanismen 5.3 Overerving van het geslacht 5.4 Erfelijke afwijkingen 5.5 Gezondheidszorg

8 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 8 OVERZICHT VAN DE LEERINHOUDEN VOOR HET TWEEDE LEERJAAR (de timing is louter indicatief en inclusief de minimum 7 lestijden leerlingenpractica) STOFWISSELING (ca. 22 lestijden) 1 Betekenis van de stofwisseling Functionele samenhang tussen stelsels van het menselijk lichaam 2 Celstofwisseling 2.1 Samenstelling van levende wezens 2.2 Opbouw- en afbraakprocessen 2.3 Celtransportprocessen 2.4 Enzymen 3 Opneming van nutriënten en zuurstofgas 3.1 Vertering 3.2 Opneming van nutriënten 3.3 Opneming van zuurstofgas 4 Transport van stoffen 4.1 Samenstelling en functie van het bloed 4.2 Functionele betekenis van de bloedsomloop 4.3 Samenstelling en functie van lymfe 4.4 Functionele betekenis van het lymfevatensysteem 5 Uitscheiding 5.1 Functie van een nier 5.2 Functie van een zweetklier 5.3 Bouw en uitscheidingsfunctie van de lever 5.4 Uitscheidingsfunctie van een long REGELING EN PRIKKELBAARHEID (ca. 22 lestijden) 6 Regeling 6.1 Vitaminen 6.2 Endocriene klieren en hun hormonen

9 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 9 7 Prikkelbaarheid 7.1 Soorten prikkels en de zintuigen die ze opvangen 7.2 Bouw en werking van het oog of het oor 7.3 Bouw en functies van het zenuwstelsel 7.4 Willekeurige bewegingen en reflexen 7.5 Weg van een impuls bij willekeurige bewegingen en bij reflexen 7.6 Relaties tussen zenuwstelsel en hormonaal stelsel 7.7 Gezondheidszorg voor zenuwstelsel en zintuigen GEDRAG (ca. 6 lestijden) Aangeboren gedrag Aangeleerd of verworven gedrag 8.2 Inzichthandelingen 8.3 Menselijk gedrag: belang van normen en waarden Omwille van de leesbaarheid worden de leerplandoelstellingen en de leerinhouden in afzonderlijke cellen geplaatst per hoofdstuk. Binnen deze cellen werd getracht de horizontale lezing zo veel als mogelijk door te trekken. Daarom dient elk blok als een geheel te worden beschouwd. De vakgebonden eindtermen voor biologie worden opgenomen in de eerste kolom, voorafgegaan door ETb. De eindtermen ETb 1-8 zijn algemene eindtermen, die niet aan een welbepaalde vakinhoud gebonden zijn. Ze worden zowel in het eerste als in het tweede leerjaar, op een voor de leerlingen van de tweede graad ASO aangepast niveau, in concrete lesdoelstellingen omgezet. De gemeenschappelijke eindtermen voor de wetenschapsvakken biologie, chemie en fysica worden aangeduid met ETg. Het behalen van deze eindtermen wordt gespreid over de tweede en derde graad. De decretale specifieke eindtermen voor de studierichting wetenschappen worden aangeduid met DSET. Dit zijn de specifieke eindtermen voor de studierichtingen waar twee (of meer) wekelijkse lestijden worden georganiseerd. Het behalen van deze eindtermen wordt gespreid over de tweede en derde graad. In dit leerplan zijn deze specifieke eindtermen geconcretiseerd tot leerplandoelstellingen De niet-verplichte uitbreidingsdoelstellingen zijn met de letter U aangeduid. Wegens de uitgebreidheid worden specifieke pedagogisch-didactische wenken en voorstellen van timing in een aparte rubriek opgenomen. Voor meer informatie, o.a. richtlijnen, lesmateriaal, nuttige links, zie:

10 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 10 Specifieke doelstellingen voor het 1e en voor het 2e leerjaar ET LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN De leerlingen kunnen: DSET 25 DSET 26 DSET 28 DSET 27 DSET 28 - informatie over wetenschappers, over belangrijke experimenten of natuurwetenschappelijke terminologie opzoeken en historisch situeren; - een wetenschappelijk model in een historische context plaatsen; - informatie uit media en literatuur toetsen aan wetenschappelijke kennis; - wetenschappelijke principes in technische realisaties herkennen; - illustreren hoe toepassingen van wetenschappelijke kennis leiden tot veranderingen in de samenleving; BIOLOGIE EN MAATSCHAPPIJ DSET 29 DSET 29 DSET 30 DSET 30 DSET 31 DSET 31 - onder begeleiding voor een gegeven onderzoeksprobleem onderzoeksvragen formuleren; - op basis van geselecteerde bronnen voor een gegeven onderzoeksvraag, op een systematische wijze informatie verzamelen en ordenen; - onder begeleiding een gegeven probleem met een aangereikte methode onderzoeken; - onder begeleiding onderzoeksresultaten verwerken, interpreteren en conclusies formuleren; - volgens een gegeven stramien over de resultaten van de eigen onderzoeksactiviteit rapporteren; - onder begeleiding reflecteren over de bekomen onderzoeksresultaten en over de aangewende methode. ONDERZOEKSCOMPETENTIE

11 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 11 1e leerjaar ET LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN De leerlingen kunnen: ETb 7 0 studie- en beroepsmogelijkheden i.v.m. biologie opnoemen en er enkele algemene kenmerken van aangeven; 0 Studie- en beroepsmogelijkheden i.v.m. biologie MENS EN MILIEU 1 Ecologie ETg 1-12, ETg lp een ecologisch onderzoek van een zoetwaterbiotoop of van een bodem uitvoeren (zie hieronder); Leerlingenpracticum: ecologisch onderzoek ETb 4-5, 18 ETb 4, 20 ETb 5, 19 ETb 5, 18, op het terrein organismen gericht waarnemen en hun habitat beschrijven; relaties leggen tussen aanwezige organismen en abiotische factoren van de onderzochte biotoop; bij waargenomen organismen overeenkomsten en verschillen beschrijven en deze organismen in een eenvoudige classificatie plaatsen; aan de hand van voedselrelaties tussen waargenomen organismen, eenvoudige voedselketens en een voedselweb opstellen; Eco...

12 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 12 ET LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN DSET 13 DSET 13 DSET 18 DSET met voorbeelden toelichten hoe levende wezens uit een onderzocht biotoop aan de omgeving zijn aangepast en welke plaats ze daar innemen; door terreinstudie in een biotoop biotische en abiotische factoren inventariseren en meten, de gegevens verwerken en interpreteren; relaties aantonen tussen biotische en abiotische factoren in een ecosysteem; met voorbeelden aantonen dat organismen aangepast zijn aan cyclisch weerkerende verschijnselen; ETb 20, de begrippen autotrofe en heterotrofe voeding verwoorden; 1.2 Autotrofe en heterotrofe voeding ETb de begrippen symbiose (parasitisme, mutualisme en commensalisme) en concurrentie uitleggen aan de hand van voorbeelden; 1.3 Symbiose en concurrentie ETb 22, 24 ETb 23 DSET de rol van producenten, consumenten en reducenten in een ecosysteem uitleggen; de energiedoorstroming in een ecosysteem beschrijven en schematisch weergeven; energieomzettingen identificeren voor diverse voorbeelden van natuurwetenschappelijke processen in het dagelijks leven; 1.4 Aantallen-, biomassa- en energiepiramide ETb 23 DSET enkele materiekringlopen en energiedoorstroming in een ecosysteem beschrijven en schematisch voorstellen; 1.5 Wisselwerking tussen koolstof- en zuurstofcyclus

13 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 13 ET LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN ETb 21 DSET 16 DSET 22 ETg het begrip ecosysteem op een wetenschappelijk verantwoorde wijze omschrijven en met voorbeelden illustreren; voorbeelden geven van factoren die de stabiliteit en de successie van een ecosysteem beïnvloeden; informatie opzoeken over uitgestorven levensvormen en deze levensvormen situeren in een classificatiesysteem; 1.6 Ecosysteem 2 Milieu ETb 2-3, 25 ETg Milieuverontreiniging ETb 2-3, 25 ETg aan de hand van voorbeelden de wisselwerking tussen mens en milieu aantonen en verklaren; 2.2 Verontreiniging van water en/of bodem ETg 1-12, ETg lp de biologische kwaliteit van oppervlaktewater experimenteel bepalen; Leerlingenpracticum: milieuonderzoek Etb 2-3, 7, 26 ETg 17, 23, het belang van duurzame ontwikkeling aantonen en verbeteringen en mogelijke oplossingen formuleren; 2.3 Alternatieven, verbeteringen en mogelijke oplossingen voor een duurzame ontwikkeling

14 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 14 ET LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN MENS EN GEZONDHEID 3... ETb de bouw van bacteriën beschrijven; de bacteriën indelen op basis van hun vorm en eigenschappen (o.a. ademhaling en voeding); 3.1 Bouw en vorm ETb 20 ETg het verband aantonen tussen de levensvoorwaarden en de vermenigvuldiging van bacteriën; technieken toepassen om bacteriën te kweken; 3.2 Levensvoorwaarden en vermenigvuldiging ETg 1-12, ETg lp een eenvoudige bacteriënkweek maken en onderzoeken; Leerlingenpracticum: bacteriologisch onderzoek ETb 22 G14 ETb 1, 8 ETg de relatie leggen tussen voedselbederf en bacteriënontwikkeling; aantonen dat het toepassen van bewaartechnieken behoort tot een gezonde levenswijze; de effectiviteit van bewaartechnieken aantonen; 3.3 Voedselbederf voorkomen door een gezonde levenswijze

15 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 15 ET LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN ETb 20, 22, het belang van bacteriën in de natuur en in de voedingsindustrie illustreren; 3.4 Belang ETb 27 ETb 8, het verband uitleggen tussen de antigeenaanwezigheid en de antilichaamproductie; met voorbeelden uitleggen dat bacteriën de menselijke gezondheid beïnvloeden en hun bestrijding en hygiëne aangeven; 3.5 Beïnvloeden de menselijke gezondheid: infectie, bestrijding en hygiëne 4 Virussen ETg 19 DSET de bouw van virussen beschrijven; de problematiek van de afbakening tussen levenloze materie en levende organismen illustreren; 4.1 Bouw ETg de manier waarop nieuwe virussen ontstaan uitleggen; 4.2 Vorming van nieuwe virussen ETb de relatie verklaren tussen virussen en infectieziekten; 4.3 Virale infecties

16 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 16 ET LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN ETb 27 ETg 23, 26 ETb 1, 7, het verband uitleggen tussen de besmetting, het aantasten van het immuunsysteem en het ziektebeeld van aids; de maatregelen om aids-besmetting te voorkomen, toelichten; 4.4 Beïnvloeden de menselijke gezondheid: aids 5 Erfelijkheid ETg 13, met voorbeelden het begrip erfelijkheid illustreren; 5.1 Algemene begrippen het verband aangeven tussen chromosomen, celdeling en karyotype; de relatie leggen tussen de noodzaak van de halveringsdeling en de vorming van geslachtscellen; 5.2 Overervingsmechanismen enkele wetmatigheden bij overerving van kenmerken verklaren; mechanismen van overerving verklaren; ETg 1-12, ETg lp overervingmechanismen simuleren; Leerlingenpracticum: erfelijkheidsonderzoek

17 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) de overerving van het geslacht uitleggen; 5.3 Overerving van het geslacht ETg 23, een verband leggen tussen mutaties, mogelijke oorzaken ervan en erfelijke afwijkingen; 5.4 Erfelijke afwijkingen ETg 15-18, ETg gezondheidszorg i.v.m. erfelijkheid toelichten. 5.5 Gezondheidszorg

18 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 18 2e leerjaar ET LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN De leerlingen kunnen: ETb 7 0 studie- en beroepsmogelijkheden i.v.m. biologie opnoemen en er enkele algemene kenmerken van aangeven; 0 Studie- en beroepsmogelijkheden i.v.m. biologie STOFWISSELING 1.1 relaties afleiden tussen verschillende fysiologische toestanden van het lichaam en zijn stelsels; 1.2 vaststellen dat een regulering van fysiologische processen door het zenuw- en het hormonaal stelsel noodzakelijk is; 1 Betekenis van de stofwisseling Functionele samenhang tussen stelsels van het menselijk lichaam DSET verbanden leggen tussen structuren op verschillende schaalniveaus; DSET 1 DSET 4 DSET 2 DSET samenstellende stoffen van levende wezens benoemen en hun functie beschrijven; op verschillende schaalniveaus structuren beschrijven en telkens situeren op een grootteorde schaal; bestudeerde structuren met een visueel model voorstellen; twee- en driedimensionale voorstellingen van bestudeerde structuren interpreteren; 2 Celstofwisseling 2.1 Samenstelling van levende wezens

19 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 19 ET LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN DSET 1 DSET aantonen dat eigenschappen van structuren kunnen afhangen van het aantal, de aard en de ruimtelijke organisatie van de bouwstenen; uit experimentele of andere gegevens bestudeerde structuren en stoffen volgens samenstelling, bouw of functie classificeren en uit deze classificatie eigenschappen afleiden; ETg 1-12, ETg lp organische verbindingen en/of de belangrijkste mineralen van levende wezens aantonen; Leerlingenpracticum: samenstelling van levende wezens DSET voorbeelden van opbouwprocessen (anabolisme) van lichaamseigen stoffen geven; 2.2 Opbouw- en afbraakprocessen de celademhaling beschrijven als een afbraakproces (katabolisme), onmisbaar voor de energielevering in de cel; DSET osmose en diffusie beschrijven als vormen van passief transport; 2.3 Celtransportprocessen het begrip actief transport definiëren; ETg 1-12, ETg lp eenvoudige diffusie- en/of osmoseproeven uitvoeren; Leerlingenpracticum Celtransportprocessen

20 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 20 ET LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN de werking van een enzym op een eenvoudige wijze weergeven; 2.4 Enzymen DSET2 DSET bestudeerde structuren met een visueel model voorstellen; twee- en driedimensionale voorstellingen van bestudeerde structuren interpreteren; ETg 1-12, ETg lp eenvoudige enzymproeven en/of verteringsproeven uitvoeren; Leerlingenpracticum: enzymproeven 3 Opneming van nutriënten en zuurstofgas vertering beschrijven als het noodzakelijke proces waarbij macromoleculen uit de voeding afgebroken worden tot nutriënten; 3.1 Vertering verschillende stappen van een enzymatische afbraak tijdens het verteringsproces onderscheiden; absorptie van nutriënten uitleggen; 3.2 Opneming van nutriënten DSET 2 DSET 3, twee- en driedimensionale voorstellingen van bestudeerde structuren interpreteren; verbanden leggen tussen structuren en processen op verschillende schaalniveaus;

21 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 21 ET LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN gaswisseling ter hoogte van longblaasjes en weefsels verklaren; 3.3 Opneming van zuurstofgas DSET 2 DSET twee- en driedimensionale voorstellingen van bestudeerde structuren interpreteren; verbanden leggen tussen structuren op verschillende schaalniveaus; 4 Transport van stoffen 4.1 relaties leggen tussen samenstellende componenten van het bloed en hun functie; 4.1 Samenstelling en functie van het bloed ETg 1-12, ETg lp een eenvoudig onderzoek i.v.m. de bloedsomloop uitvoeren; Leerlingenpracticum: bloedsomloop Bloedonderzoek en/of dissectie en/of microscopie 4.2 de functionele betekenis van de bloedsomloop verwoorden; 4.2 Functionele betekenis van de bloedsomloop U 4.3 relaties leggen tussen de samenstellende componenten van de lymfe en hun functie; 4.3 Samenstelling en functie van lymfe U 4.4 de functionele betekenis van het lymfevatenstelsel verwoorden; 4.4 Functionele betekenis van het lymfevatensysteem

22 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 22 ET LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN 5 Uitscheiding relaties aantonen tussen de bouw en de uitscheidingsfunctie van de nieren; 5.1 Functie van een nier DSET 2 DSET twee- en driedimensionale voorstellingen van bestudeerde structuren interpreteren; verbanden leggen tussen structuren op verschillende schaalniveaus; ETg 1-12, ETg lp eenvoudig proeven i.v.m. uitscheiding uitvoeren; Leerlingenpracticum: uitscheiding Dissectie en/of microscopie en/of chemische analyse van urine U 5.2 relaties aantonen tussen de bouw en de uitscheidingsfunctie van een zweetklier; 5.2 Functie van een zweetklier Bouw en uitscheidingsfunctie van de lever U 5.4 de uitscheidingsfunctie van longen verwoorden; 5.4 Uitscheidingsfunctie van een long Ademhalingsproeven

23 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 23 ET LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN REGELING EN PRIKKELBAARHEID 6 Regeling enkele vitaminen in een eenvoudige indeling klasseren; 6.1 Vitaminen het belang van enkele vitaminen aantonen; ETb 10, 15 ETb 10 ETb 16 DSET volgende hormonale klieren situeren en de functie van hun hormonen beschrijven: hypothalamus, hypofyse, schildklier, alvleesklier, bijnieren en voortplantingsorganen; met voorbeelden verduidelijken dat kliersecreties reacties zijn op prikkels; voorbeelden van hormonale stoornissen toelichten en aangeven hoe ze eventueel kunnen worden vermeden; het hormonale evenwicht uitleggen aan de hand van de menstruatiecyclus en het verband verklaren van deze cyclus met de hormonale contraceptiva; met enkele voorbeelden terugkoppeling en homeostase aantonen in een organisme; 6.2 Endocriene klieren en hun hormonen 7. Prikkelbaarheid ETb de relatie leggen tussen de soorten prikkels en de zintuigen die ze opvangen; 7.1 Soorten prikkels en de zintuigen die ze opvangen

24 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 24 ET LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN ETb 6, 13 DSET 1 DSET de bouw en werking van het oog of het oor bespreken; op verschillende schaalniveaus structuren beschrijven en telkens situeren op een grootteorde schaal; twee- en driedimensionale voorstellingen van bestudeerde structuren interpreteren; 7.2 Bouw en werking van het oog of het oor ETg 1-12, ETg lp eenvoudige zintuigproeven uivoeren; Leerlingenpracticum: zintuigproeven ETb 6, 9, 10, 14 ETb 6, 9, 10, bouw en werking van een zenuwcel, van een zenuw en van een synaps beschrijven en de aard van een impuls toelichten; bouw en functies van het zenuwstelsel toelichten; 7.3 Bouw en functies van het zenuwstelsel ETb met voorbeelden verduidelijken dat spierbewegingen reacties zijn op prikkels; 7.4 Willekeurige bewegingen en reflexen U lp willekeurige bewegingen en reflexen onderzoeken; Leerlingenpracticum: onderzoek van reflexen ETb de gevolgde weg van een zenuwimpuls via de hersenen en via een reflexboog beschrijven; 7.5 Weg van een impuls bij willekeurige bewegingen en bij reflexen

25 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 25 ET LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN ETb 5, 9, met een voorbeeld illustreren dat het zenuwstelsel en hormonaal stelsel samen instaan voor de coördinatie van reacties op prikkels; 7.6 Relaties tussen zenuwstelsel en hormonaal stelsel ETb 7, 16 ETg voorbeelden van zintuiglijke en neurale stoornissen toelichten en aangeven hoe ze eventueel kunnen worden vermeden; 7.7 Gezondheidszorg voor zenuwstelsel en zintuigen GEDRAG ETb 17 ETg met voorbeelden verschillen tussen aangeboren en aangeleerd gedrag illustreren; Aangeboren gedrag Aangeleerd gedrag U lp het gedrag van dieren onderzoeken; Leerlingenpracticum: dierengedrag U 8.2 met voorbeelden illustreren wat inzichthandelingen zijn; 8.2 Inzichthandelingen U 8.3 toelichten dat bij menselijk gedrag ook normen en waarden een rol spelen; 8.3 Menselijk gedrag: belang van normen en waarden

26 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 26 PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN EN TIMING Leerplandoelstellingen zijn niet tot op het concrete lesniveau uitgewerkt. Het uitwerken van deze doelstellingen tot concrete doelstellingen of lesdoelstellingen gebeurt door de leerkracht in zijn of haar documenten ter voorbereiding van de lessen. Het is o.a. het opzet van dit curriculum om leerlingen de samenhang tussen verschillende vakgebieden en domeinen te laten ervaren en inzien. Dit kan dit gebeuren door: - de verschillende sub-domeinen van de biologie als een samenhangend geheel aan te bieden; - transfer tussen de verschillende natuurwetenschappen actief na te streven; - de wisselwerking tussen mens en maatschappij wetenschappelijk te belichten. De onderstaande funderende doelstellingen zijn gericht naar vakspecifieke aspecten, die voor de betrokken studierichtingen in de pedagogisch-didactische wenken nader worden toegelicht, en naar vakoverschrijdende aspecten. Ze beogen de ontwikkeling van de eigen persoon en het ontwikkelen van een maatschappelijk engagement. Door biologieonderwijs leren de leerlingen: 1. biologische begrippen en methoden waarmee ze biologische verbanden in de natuur en verbanden tussen bouw en werking van het eigen lichaam beter begrijpen; 2. biologische onderwerpen vanuit historisch-evolutief en structureel-functioneel standpunt benaderen; 3. vanuit biologische inzichten hun probleemoplossend denken en handelen ontwikkelen; 4. biologische kennis koppelen aan persoonlijke ervaringen en aan toepassingen in het dagelijks leven zoals landbouw, geneeskunde, bio-industrie, ruimtelijke ordening, vrije tijd en voeding; 5. de natuurwetenschappelijke aanpak hanteren waarbij cognitieve en socio-affectieve aspecten samen worden behandeld; 6. waarden verhelderen, kritisch denken en een gemotiveerd biomaatschappelijk standpunt innemen ten aanzien van gezondheid, natuur, milieu en biosociale problemen; 7. verantwoordelijkheidszin ontwikkelen tegenover levende wezens, het leefmilieu, de eigen gezondheid en die van anderen, bij het beïnvloeden van biologische systemen en bij het gebruiken van de natuur; een esthetisch gevoel door waarneming en beleving ontwikkelen. Organisatorische uitgangspunten Coördinatie Bij de uitwerking van leerplandoelstellingen zijn zowel de verticale als de horizontale samenhang zeer belangrijk. De verticale samenhang legt immers het verband met de eindtermen van de eerste graad en kijkt vooruit naar de derde graad van het secundair onderwijs. De horizontale samenhang legt het verband met andere vakken of vakoverschrijdende gebieden van de tweede graad secundair onderwijs. Een horizontale samenhang komt in de biologie o.a. tot stand iedere keer gebruik wordt gemaakt van begrippen, relaties, structuren of methodes, aangeleerd in andere vakken van dezelfde graad, of telkens leerinhouden uit de biologie in andere vakken worden aangewend. Er zijn drie aangrijpingspunten om door middel van biologieonderwijs de samenhang binnen het curriculum te beklemtonen.

27 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) Biologie heeft talrijke gemeenschappelijke elementen of raakpunten met de andere natuurwetenschappen. Deze betreffen de attitudes, procesvaardigheden en maatschappelijkculturele elementen die in de gemeenschappelijke eindtermen werden geformuleerd. Het is zeer belangrijk dat biologie, chemie en fysica vanuit een dergelijke gemeenschappelijke visie op wetenschap worden benaderd en dat door de leerinhouden biologie aspecten van deze visie worden geconcretiseerd. 2. Biologie maakt vaak gebruik van kennisinhouden die ook tot het domein van andere vakken zoals fysica, chemie en aardrijkskunde behoren. Vakoverschrijdend leren wordt hierdoor bevorderd. 3. Biologie levert het fundament voor het begrijpen van en het verantwoord leren omgaan met het eigen lichaam. Op deze wijze heeft biologie nauwe banden met gezondheidseducatie. Door de studie van ecosystemen en van de interacties tussen mens en milieu verschaft de biologie een (deel van de) cognitieve basis die noodzakelijk is voor de gedragsverandering die door milieueducatie wordt beoogd. Het is evenwel zo dat milieu- en gezondheidseducatie voor de gehele school aandachtspunten zijn die niet aan één enkel vakgebied, hoe ruim opgevat ook, kunnen worden overgelaten. Werkvormen (o.a. leerlingenpractica) Er dient een goed evenwicht te zijn in het gebruik van de verschillende werkvormen, die elkaar aanvullen. Best wordt uitgegaan van een probleemstelling, eventueel gekoppeld aan een demonstratieproef. Om de zelfwerkzaamheid, de betrokkenheid en de interesse van de leerlingen te verhogen, moeten de leerlingen zo veel als mogelijk actief meewerken. Kijk ook uit naar opdrachten die gebruik maken van verschillende media, zoals handboek, krant, tijdschrift, cd-rom, internet, Leerlingenpractica (leerlingenproeven) zijn activiteiten waarbij leerlingen alleen of in kleine groepjes (2 à 3) zelfstandig, maar onder begeleiding en toezicht, experimenteel werk uitvoeren in verband met één of ander verschijnsel dat tot het leerpakket behoort. Er zullen per leerjaar minimum gedurende 7 x 50 minuten leerlingenpractica georganiseerd worden. Het is daarbij niet nodig om tweemaal één volledige lestijd te besteden aan leerlingenproeven, maar wel kunnen de leerlingen regelmatig korte, eenvoudige proeven uitvoeren, gespreid over het leerjaar. In het jaarvorderingsplan dient aangegeven te worden wanneer welke leerlingenproeven georganiseerd worden. Vooral tijdens de leerlingenpractica zullen de attitudinale eindtermen (ETg-22 t./m. ETg-31) nagestreefd worden. Onderzoekscompetentie 1 Wat? In de specifieke eindtermen voor de verschillende polen in het ASO komt er telkens een onderdeel onderzoekscompetentie voor. Het onderdeel onderzoekscompetentie wordt geconcretiseerd in drie specifieke eindtermen (DSET): zich oriënteren op een onderzoeksprobleem door gericht informatie te verzamelen, te ordenen en te bewerken; een onderzoeksopdracht voorbereiden, uitvoeren en evalueren; de onderzoeksresultaten en conclusies rapporteren en confronteren met andere standpunten. Deze drie DSET kunnen vertaald worden naar een aantal onderzoeksvaardigheden die samen een onderzoekscyclus uitmaken.

28 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 28 2 Waarom? Het ontwikkelen van onderzoeksvaardigheden sluit aan bij ons Pedagogisch Project (PPGO), waarbij we streven naar de totale ontwikkeling van de persoon: kennisverwerving, vaardigheidsontwikkeling, attitudevorming met bijzondere aandacht voor een kritische en creatieve ingesteldheid ten aanzien van mens, natuur en samenleving. Het nastreven van onderzoeksvaardigheden sluit aan bij de noodzaak om lerenden efficiënt en effectief te leren omgaan met de veelheid aan informatie. Meer en meer is men genoodzaakt om die informatie te kunnen omzetten van beschikbare naar bruikbare kennis. Het werken aan onderzoeksvaardigheden ontwikkelt het probleemoplossend vermogen van leerlingen. Het werken aan onderzoeksvaardigheden is een aanzet tot een wetenschappelijke attitude, nodig voor het vervolgonderwijs. Naast een kennismaking met elementaire onderzoeksvaardigheden van een bepaald wetenschapsdomein dient maximale transfer van deze vaardigheden naar andere contexten nagestreefd te worden. In het kader van de vakoverschrijdende eindtermen kan het een aangewezen sluitstuk zijn van de leerlijn leren leren over de drie graden heen en tevens een belangrijke bijdrage leveren aan sociale vaardigheden. Het werken aan onderzoeksvaardigheden geeft de school mogelijkheden om aan begeleid zelfgestuurd leren te doen. 3 Hoe te realiseren? 3.1 Samenwerking tussen leraren Om de studielast van de leerlingen en de planlast van de leraren beheersbaar te houden, zijn afspraken en samenwerking met betrekking tot een aantal aspecten onontbeerlijk. Studielast van leerlingen, bijv.: afspraken rond het aantal en de spreiding van de onderzoeksopdrachten; transfer van vaardigheden (zie onderzoekend leren in de eindtermen van de basisvorming, bepaalde deelvaardigheden zoals verslaggeving, informatieverwerving en -verwerking, bibliografische verwerking); voortbouwen op verworven kennis en vaardigheden; coöperatief leren; Planlast van de leraren, bijv.: afspraken over wie welke deelvaardigheden realiseert; gelijkgerichte didactische visie; ontwikkelen van bepaalde begeleidings- en evaluatiemodellen, bijv. portfolio, logboek, zelfevaluatie; efficiënt gebruik van bepaalde lokalen, materialen en werkingsmiddelen; afspraken over wie wat wanneer begeleidt;

29 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) Een gestructureerde aanpak: het OVUR-schema Om de SET te realiseren in de verschillende polen van het ASO kan het OVUR-schema (Oriënteren, Voorbereiden, Uitvoeren en Reflecteren) een goede leidraad zijn. In dit schema kan de onderzoekscyclus in een aantal stappen worden uitgewerkt. Stappen 1. Oriënteren Oriënteren op het onderzoeksprobleem Formuleren van onderzoeksvragen 2. Voorbereiden Maken van een onderzoeksplan 3. Uitvoeren Verwerven van informatie Verwerken van informatie Beantwoorden van vragen en formuleren van conclusies Rapporteren 4. Reflecteren Eigen evaluatie van het onderzoeksproces en het onderzoeksproduct. 3.3 De onderzoeksopdracht als proces Het werken met onderzoeksopdrachten biedt mogelijkheden om procesmatig aan de ontwikkeling van onderzoekscompetentie te werken. Een onderzoeksopdracht is een (begeleid) zelfstandig onderzoek binnen een onderzoeksthema dat aansluit bij één of meerdere vakken van de pool. Hoewel de onderzoeksvaardigheden in elk vakleerplan zijn opgenomen, dienen ze niet in elk vak gerealiseerd te worden, maar afhankelijk van de onderzoeksopdracht gebeurt dit in samenspraak binnen het geheel van de pool. De concretisering gebeurt op het niveau van de vakgroep. 3.4 Evaluatie Bij de evaluatie van onderzoekscompetentie gaat het om de mate waarin de leerling de hierboven vermelde eindtermen heeft gerealiseerd. Hierbij kan de leraar het stappenplan als leidraad gebruiken. Bij elke stap zal een aantal beoordelingscriteria moeten opgesteld worden. Gebruik van handboeken en cursussen Om de efficiëntie van het onderwijs- en leerproces te optimaliseren zal men er over waken dat naast de eindtermen ook de andere na te streven leerplandoelstellingen en uitbreidingsdoelstellingen aan bod komen. De wijze waarop dit in de aangeboden handboeken wordt gerealiseerd, zal in belangrijke mate de keuze van de gebruikte boeken en/of de aangewende werkstructuren bepalen. Als wordt geopteerd voor het maken van een eigen cursus, zal men er in elk geval nauwgezet op toezien de leerinhouden op een zo bevattelijk mogelijke wijze aan te bieden. Men besteedt daartoe voldoende aandacht aan de lay-out en aan de figuren. Teksten worden zoveel mogelijk met voorbeelden geïllustreerd. Met het oog op evaluaties worden in de cursus, waar mogelijk, ook oefeningen ingelast. Oefeningen voor zelfevaluatie kunnen leerlingen toelaten eigen tekorten op te sporen en zullen eventueel de aanzet vormen voor het bijsturen van het leerproces.

30 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 30 Vakoverschrijdende eindtermen De doelstellingen in dit leerplan sluiten nauw aan bij de vakgebonden eindtermen van de tweede graad ASO, die in de eerste kolom worden aangeduid met het decretale nummer. Daarnaast levert de leraar biologie ook zijn bijdrage tot de realisatie van de vakoverschrijdende eindtermen. Vakoverschrijdende eindtermen (VOET) zijn minimumdoelen die niet specifiek behoren tot een vakgebied, maar onder meer door middel van meerdere vakken of onderwijsprojecten kunnen worden gerealiseerd. Ze zijn in eerste instantie een opdracht voor het hele schoolteam. Om uit te maken hoe alle vakoverschrijdende eindtermen op schoolniveau kunnen gerealiseerd worden, zijn afspraken tussen de collega s van alle vakken nodig. Het is aangewezen om deze afspraken formeel vast te leggen in het schoolwerkplan. In sommige vakken kunnen bepaalde VOET uitdrukkelijker aan de orde komen dan in andere. Leerplannen kunnen dan ook verwijzingen naar VOET bevatten als de binding tussen de vakgebonden doelstellingen en de VOET evident is. Indien de vakgroep nog andere VOET realiseerbaar acht binnen een vak, wordt dit vastgelegd in een verslag waarin zowel de visie en de planning zijn opgenomen. Heel wat VOET die behoren tot de domeinen Leren leren en Sociale vaardigheden zitten reeds verweven in de uitwerking van verschillende vakgebonden doelstellingen in dit leerplan. Door een doordachte keuze van thema s, teksten en lesonderwerpen kunnen andere VOET (Opvoeden tot burgerzin, Gezondheids-educatie, Milieueducatie, Muzisch-creatieve vorming en Technischtechnologische vorming) ook in de lessen biologie aan bod komen. Bij de aanvang van het schooljaar maakt de leraar een oordeelkundige keuze van de leerinhouden waarmee hij de vakgebonden en vakoverschrijdende doelstellingen wil realiseren (bij voorkeur na overleg met de vakgroep) en stelt een jaar(vorderings)plan op waarin hij de leerstof op een evenwichtige wijze verdeelt over het beschikbare aantal lestijden. Gebruik van ICT ICT is een middel zowel voor de leerkracht als voor de leerling om snel adequate informatie te zoeken, te bewerken en te gebruiken. Educatie wordt meer en meer e-ducatie (elektronische educatie). Naast het gebruik van de computer door de leraar, bijv. voor real-time metingen, het tonen van gevaarlijke of moeilijk uitvoerbare experimenten, zal de leerling het middel gebruiken om bijv. extra oefeningen te maken, leerachterstanden op te halen, vragen door te spelen. Om scholen verder te ondersteunen bij de invoering en het gebruik van ICT publiceerde het departement Onderwijs de brochure ICT.onderwijs@vlaanderen. Informatie is te vinden op de ICTwebsite De computer is een ideaal middel om foto s, tekeningen en bewegende beelden in de klas te tonen. Er bestaat een groot aanbod van cd-roms die foto s, processen en vragen aanbieden aan de leerkracht en de leerlingen. Ook internet biedt een groot aantal foto s, schema s en processen die na downloaden, eventueel off-line, kunnen getoond worden. Uitvoeren van real-timemetingen Hieronder volgen voorbeelden van enkele interessante experimenten die aan bod kunnen komen. Ze kunnen natuurlijk enkel uitgevoerd worden indien men beschikt over een meetsysteem (Labsoft-3 of - 4, Pasco, Coachlab). Volgende sensoren zijn voor de biologieles noodzakelijk: - temperatuursensor - ph-sensor - geleidingsensor - zuurstofsensor - colorimeter - druksensor - hartslagsensor/hartslagfrequentiesensor - ECG-sensor (voor 3 de graad) - lichtsensor

31 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 31 De computer kan digitaal gebruikt worden om temperatuur, ph, en geleidingsvermogen te mrtrn. ph-meting van volle melk, na toevoegen enkele ml 1 mol NaCl-opl. De computer kan gebruikt worden voor realtime-meting. Daarbij wordt een parameter (bijv: hartslag, temperatuur, druk) gevolgd in functie van de tijd. Meten van de hartfrequentie in rust en na inspanning met hartslagsensor: (2 de jaar) Meten van osmotische druk: dialyseslang met sacharose gevuld en gemeten met baro sensor: (2 de jaar) De alcoholische gisting: er werd gebruik gemaakt van bakkergist en sacharose opgelost in water en de druksensor. (1 ste jaar)

32 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 32 Het meten van de zuurstofgasproductie tijdens de fotosynthese van landplanten: werd uitgevoerd met primula en zuurstofsensor. (1 ste jaar) Afbraak van zetmeel door amylase/speeksel of pancreatine, na kleuring met KI 3, gevolgd met een colorimeter.( 2 de jaar)

33 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 33 Stapmetingen kunnen ook gebruikt worden om een vergelijking te maken tussen verschillende metingen. Het meten van de zuurtegraad in verschillende waters (regenwater, vijverwater, kraantjeswater, spuitwater, beekwater, zeewater..). De ph-sensor registreert de zuurtegraad. 6 Aan te bevelen tijdsgebruik - Jaarplanning Voor de realisatie van het leerplan worden zowel in het eerste als in het tweede leerjaar 50 lestijden voorzien. Het aanbevolen tijdsgebruik voor elk hoofdstuk is aangegeven bij de pedagogischdidactische wenken. Deze aanpak laat aan de leerkracht nog voldoende ruimte voor een eigen inbreng. Bij het opstellen van een jaarvorderingsplan, dat voor elke leerkracht verplicht is, zal rekening worden gehouden met het aantal lestijden hieronder aangegeven; dit aantal is evenwel niet bindend maar indicatief. De leerkracht is vrij zelf de volgorde van de lesonderwerpen vast te leggen.

34 ASO 2e graad pool wetenschappen (BV + SG) 34 Onderstaande specifieke pedagogisch-didactische wenken zijn niet bedoeld om letterlijk gevolgd te worden, maar worden aangereikt als hulpmiddel bij het uitwerken van de lessen. De leerdoelen kunnen ook op andere manieren bereikt worden. Hierbij zal een eigen accent gelegd kunnen worden in functie van leerlingen, de labo-uitrusting, de interesse, enz. 0 Studie- en beroepsmogelijkheden biologie Bij de uitwerking van voorliggend leerplan zullen zich, zowel in het eerste als in het tweede leerjaar, ongetwijfeld heel wat mogelijkheden voordoen om de relevantie van de biologie in de samenleving te beklemtonen en het verband te leggen met beroepen die bij de behandelde leerinhouden aanleunen. Waar de gelegenheid zich voordoet kan de leerkracht de aandacht vestigen op het belang van het vak voor een latere studie- of beroepskeuze. Informatie daaromtrent kan o.a. ingewonnen worden op de website van de Vereniging voor het Onderwijs in de Biologie, de milieuleer en de gezondheidseducatie ( in de Centra voor Leerlingenbegeleiding (CLB s) en bij onderwijsinstellingen die verantwoordelijk zijn voor de curricula van de aangeboden opleidingen. EERSTE LEERJAAR MENS EN MILIEU 1 Ecologie: ca.16 lestijden 1.1 Ecologisch onderzoek van een zoetwaterbiotoop of van een bodem Kies de biotoop zo dat de doelstellingen kunnen gerealiseerd worden. Een goede organisatie van het veldwerk met een duidelijk omlijnde taakverdeling zal de motivering zeker verhogen. De biotoop wordt op de topografische kaart gesitueerd en er wordt ook even aandacht besteed aan het omliggende landschap. Het onderzoek gebeurt bij voorkeur in september en is uitstekend geschikt voor groepswerk. ZOETWATER Inventarisatie van de aanwezige organismen (dieren en planten) op, in en rond het water. Beperk de soortenlijst tot soorten die betekenisvol zijn voor de biotoopstudie. De verzamelde macro-invertebraten worden, na onderzoek, teruggeplaatst in de biotoop en de vegetatie wordt zo weinig mogelijk beschadigd. Bij het ontwerpen van het opnameblad zal de leerkracht ervoor zorgen dat ook de plaats waar een plantensoort/diersoort voorkomt (op de oever, in/op het water) genoteerd wordt. BODEM Inventarisatie van de aanwezige organismen op en in de bodem. Beperk de soortenlijst tot soorten die betekenisvol zijn voor de biotoopstudie. Afhankelijk van het milieu bepaalt de leerkracht welke abiotische factoren onderzocht zullen worden. Het werk gebeurt zoveel mogelijk op het terrein. Het meten van fysische en chemische eigenschappen mag geen doel op zich zijn maar zal leiden tot het leggen van relaties tussen deze factoren en de aangetroffen organismen. De leerlingen gebruiken hiervoor eenvoudige technieken: teststrookjes, testkits. Van zoetwater kunnen de volgende fysische factoren gemeten worden: de temperatuur van het water en de luchttemperatuur, de doorzichtigheid van voldoende diep water, de stroomsnelheid. Chemische factoren die kunnen onderzocht worden: het zuurstofgehalte, de ph, de hardheid, nitriet-, nitraat-, en ammoniumgehalte, het fosfaatgehalte.