Tnds in psychofarmacagebruik
|
|
- Samuël Claes
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Home no. 2 April 2015 Eerdere edities Verenso.nl Tnds in psychofarmacagebruik Trends in psychofarmacagebruik bij patiënten met dementie te In Nederlandse verpleeghuizen, periode Prof. dr. S.U. Zuidema, hoogleraar ouderengeneeskunde en dementie, afdeling huisartsgeneeskunde UMCG, Groningen en specialist ouderengeneeskunde De Hoven, Delfzijl Prof. dr. R.T.C.M. Koopmans, hoogleraar ouderengeneeskunde in het bijzonder de langdurige zorg, afdeling Eerstelijnsgeneeskunde Radboudumc en stichting de Waalboog, Nijmegen Prof. dr. J.M.G.A. Schols, hoogleraar ouderengeneeskunde, Afdeling Huisartsgeneeskunde, Universiteit van Maastricht Prof. dr. W.P. Achterberg, hoogleraar institutionele zorg en ouderengeneeskunde, LUMC Prof. dr. C.M.P.M. Hertogh, hoogleraar ouderengeneeskunde en ethiek van de zorg, afdeling huisartsgeneeskunde & ouderengeneeskunde VUMC, Amsterdam s.u.zuidema@umcg.nl
2 In dit artikel beantwoorden wij de vraag of het psychofarmacagebruik bij Nederlandse verpleeghuispatiënten met dementie in het licht van de hieronder beschreven ontwikkelingen in de periode is veranderd. Samenvatting Achtergrond en doel Vanwege de toegenomen bewijskracht voor de nadelige effecten van psychofarmaca en adviezen uit richtlijnen om terughoudend te zijn met het voorschrijven ervan hebben we onderzocht of het psychofarmacagebruik bij Nederlandse verpleeghuispatiënten met dementie over de laatste tien jaar daadwerkelijk is veranderd. Methode Via een literatuurreview en aanvullende (regressie) analyses werd de trend in psychofarmacagebruik in Nederlandse verpleeghuizen onderzocht. Resultaten Uit negen Nederlandse onderzoeken verricht in de laatste acht jaar (periode ) blijkt dat het totale psychofarmacagebruik ongeveer gelijk is gebleven. Het antipsychoticagebruik is met ongeveer 8% gedaald, daarentegen is het anxiolyticagebruik en het gebruik van anti-dementiemiddelen gestegen (resp. 5% en 8% in acht jaar). Conclusie Ondanks de bekende bijwerkingen en de extra aandacht voor niet-medicamenteuze interventies is alleen het antipsychoticagebruik in geringe mate afgenomen. Implementatie en borging van effectieve multidisciplinaire interventies gericht op probleemgedrag en optimalisering van psychofarmacagebruik zijn noodzakelijk. Inleiding Patiënten met dementie krijgen regelmatig psychofarmaca voorgeschreven. Probleemgedrag, dat belastend is voor de patiënt en voor het zorgsysteem, is daarvoor de belangrijkste reden. De werkzaamheid van psychofarmaca bij de behandeling van probleemgedrag is evenwel beperkt. Weliswaar is effect aangetoond bij de behandeling van agressie en psychose, maar regelmatig treden er bijwerkingen op. 1
3 Deze bijwerkingen omvatten sedatie en extrapyramidale effecten met een negatieve invloed op de (psycho)motoriek, het lopen en slikken, versnelde cognitieve achteruitgang en risico op vallen. Andere psychofarmaca, zoals antidepressiva, anxiolytica en hypnotica hebben ook bijwerkingen en vormen daarom nauwelijks een beter alternatief. Naast bijwerkingen kennen antipsychotica ook risico s zoals een verhoogde kans op CVA, pneumonie en sterfte. 2,3 De risico s voor sterfte en beroerte waren voor de registratieautoriteiten reden om in 2003 en 2004 hier expliciet voor te waarschuwen. Richtlijnen, waaronder de Verenso richtlijn Probleemgedrag, 4 adviseren al sinds een jaar of tien om terughoudend te zijn met het voorschrijven van psychofarmaca en propageren psychosociale interventies als eerste keus. Psychofarmacagebruik in Nederlandse verpleeghuizen is regelmatig een onderwerp in de media. De suggestie wordt gewekt dat specialisten ouderengeneeskunde ouderen zouden willen drogeren. Daarnaast wordt toepassing van psychofarmaca soms aangeduid als chemische fixatie, een term die voor velen vrijwel synoniem is aan slechte zorg. Artsen voelen zich regelmatig onder druk gezet door verzorgenden en in mindere mate door de familie om middelen voor te schrijven. 5,6 In het afgelopen decennium zijn er veel initiatieven ontplooid om probleemgedrag beter te behandelen, bijvoorbeeld vanuit de wetenschap, de zorgpraktijk en beroepsverenigingen. Voorbeelden van recent Nederlands wetenschappelijk onderzoek zijn Stapsgewijs onbegrepen gedrag en pijn bij dementie de baas! (STA-OP), 7 Grip op probleemgedrag (GRIP), 8 PRescription Optimization of Psychotropic drugs in Elderly nursing home patients with dementia (PROPER) 9 en Dementia Care Mapping (DCM). 13 In veel verpleeghuizen worden initiatieven ontplooid gericht op vermindering van het psychofarmacagebruik, analoog aan het verminderen van vrijheidsbeperkende maatregelen. Sommige verpleeghuizen streven er zelfs naar om antipsychotica vrij te zijn. 10 Ook vanuit de politiek wordt in toenemende mate aangedrongen op een forse vermindering van het psychofarmacagebruik.
4 Het psychofarmacagebruik bij patiënten met dementie in Nederlandse verpleeghuizen is vanaf 2003 tot 2011 ongeveer gelijk gebleven. Alleen het antipsychoticagebruik is in die periode gedaald. Een parallelle ontwikkeling is dat het overheids- en zorgbeleid er al jaren op gericht is om mensen met dementie zolang mogelijk thuis te verzorgen/te laten wonen. Als opname dan uiteindelijk toch onvermijdelijk blijkt, is (ernstig) probleemgedrag daar vaak een belangrijke reden voor. 11 Er lijkt dan ook een trend van toename van de zorgvraag, 12 van de in het verpleeghuis opgenomen patiënt met dementie, terwijl dit in de praktijk niet altijd gepaard gaat met een investering in het opleidingsniveau van het verzorgend personeel. Deze ontwikkeling kan mogelijk ook van invloed zijn op een onderbenutting van niet-medicamenteuze interventies voor probleemgedrag. In dit artikel beantwoorden wij de vraag of het psychofarmacagebruik bij Nederlandse verpleeghuispatiënten met dementie in het licht van bovenstaande ontwikkelingen in de periode is veranderd. Methode Zoekstrategie en selectie Via een literatuurreview op Pubmed werd gezocht naar Nederlands onderzoek vanaf het jaar 2000 tot en met 2014 over psychofarmacagebruik bij in het verpleeghuis opgenomen mensen met dementie. Gebruikte zoektermen waren: psychotropic, antipsychotics, antidepressants, anxiolytics, hypnotics, anti-dementia drugs, dementia/alzheimer, nursing home, Dutch, the Netherlands. Daarnaast werden bij de auteurs bekende Nederlandse rapporten op dit gebied bekeken. Abstracts, titels en waar nodig het hele artikel werden gescreend op de volgende inclusiecriteria: (1) patiënten met dossierdiagnose dementie (op enig moment gesteld volgens gangbare DSM of andere criteria), (2) opgenomen in een verpleeghuis. Vanwege het risico op selectiebias werden studies waarbij de patiënten met dementie op bepaalde kenmerken waren geselecteerd, zoals specifieke doelgroepen (bijvoorbeeld jonge mensen met dementie), of onderzoek dat specifiek handelde over kleinschalig wonen, uitgesloten.
5 Data-extractie Uit de artikelen over cross-sectioneel en longitudinaal onderzoek werd het psychofarmacagebruik geëxtraheerd. Het zo nodig gebruik werd niet meegenomen. Van de longitudinale (cohort- en interventiestudies) werd de eerste meting gebruikt voor de analyse. Bij longitudinaal onderzoek is een vervolgmeting minder representatief vanwege mogelijk selectieve uitval. Bij interventieonderzoek is de baselinemeting bovendien de enige meting zonder interventie. Psychofarmaca werden onderverdeeld in de bekende groepen antipsychotica, antidepressiva, anxiolytica, hypnotica, anti-dementiemiddelen. Anti-epileptica, die soms ook gebruikt worden voor probleemgedrag, werden niet meegenomen, omdat de indicatie (probleemgedrag, epilepsie of neuropathische pijn) niet te achterhalen was. Naast het psychofarmacagebruik werden patiëntkarakteristieken, zoals beschreven in de artikelen, overgenomen. Dit om te kunnen zien of de steekproeven uit de verschillende onderzoeken qua leeftijd, geslacht, stadium van dementie, cognitie en neuropsychiatrische symptomen vergelijkbaar waren. Voor dit artikel werden noodzakelijk geachte relevante gegevens opgevraagd bij de onderzoekers. Data-analyse De prevalentiegegevens werden uitgezet in de tijd. De periode waarover het onderzoek plaatsvond werd uit het artikel gehaald en zo nodig expliciet bij de auteurs nagevraagd. Voor de datum van onderzoek werd het gemiddelde genomen van de periode waarover de (baseline)gegevens werden verzameld. De verschillende onderzoeken werden grafisch in volgorde in de tijd weergegeven, waarbij via regressie-analyse een trendlijn werd berekend, die de gemiddelde verandering per jaar aangeeft (Excel 2010). In een aparte (sensitiviteits)analyse werden studies waarbij enige twijfel ten aanzien van de representativiteit van de steekproef bestond, uitgesloten en werd de trend opnieuw berekend. Ook werd gekeken naar de verandering in psychofarmacagebruik zonder meenemen van de baselinedata uit de interventiestudies, omdat patiënten/afdelingen die deelnamen aan interventieonderzoek mogelijk meer psychofarmaca gebruiken.
6 Resultaten Zoekopbrengst De PubMed search leverde 53 hits op waarvan na toepassing van de in-exclusiecriteria er negen geschikt bleken. 7-9,13-18 Daarnaast waren er nog drie andere studies bekend bij de auteurs die voldoen aan de in- en exclusiecriteria Eén studie handelt over medicatiereview in het verpleeghuis (niet specifiek bij dementie), 19 een andere studie gaat over kwaliteitsverbetering van het farmacotherapeutisch overleg specifiek gericht op antipsychotica en hypnoticagebruik 20 en de derde studie betreft de Monitor Woonvormen Dementie. Van de eerste studie is alleen het protocol artikel verschenen en van de derde studie zijn de resultaten reeds bekend, maar deze zijn niet in een wetenschappelijk tijdschrift verschenen. 21 In totaal betreft het dus twaalf studies. Bij vier van de twaalf onderzoeken waren de data nog niet gepubliceerd. 9,13,19,20 Van deze 53 studies werden er drie uitgesloten omdat er sprake was van een selectieve groep Zo was bij de studie van Eggermont sprake van een selectie op MMSE (10-24) en werden patiënten met psychose en delier geëxcludeerd. 22 Ook bij de twee Nederlandse studies over kleinschalig wonen was sprake van een selectie op grootschalige versus kleinschalige woonvormen. 23,24 Een studie werd geëxcludeerd omdat deze slechts handelde over één verpleeghuis. 24 Omschrijving studies Van de acht overgebleven studies waren er drie cross-sectioneel, te weten Waalbed- 1, 17 RightTimePlaceCare studie 14,26 en de antipsychotica prevalentiestudie (VURAI database). 16 Daarnaast waren er een longitudinale studie (Waalbed-2) 18 en drie interventiestudies, te weten GRIP, een multidisciplinair zorgprogramma voor gestructureerde analyse en behandeling bij probleemgedrag, 8 DCM een interventiestudie naar het effect van dementia care mapping bij dementie 15 en STA-OP, een stapsgewijze benadering voor het behandelen van probleemgedrag en pijn bij dementie. 7 De monitor woonvormen dementie (MWD) 20 bestond feitelijk uit een herhaalde dwarsdoorsnedemeting met een gedeeltelijke overlap van participerende verpleeghuizen. Hiervan werden beide peilmetingen van 2008/2009 (MWD1) en 2010/2011 (MWD2) in de analyses geïncludeerd. Bij de meeste studies was er geen selectie van patiënten met
7 dementie binnen psychogeriatrische afdelingen. 8,16-20 Bij de DCM-studie werden alleen patiënten geïncludeerd met minimaal één neuropsychiatrisch symptoom gemeten met de Neuropsychiatrische vragenlijst (NPI). 15 Dit was in meer dan 93% van de patiënten het geval. Bij STA-OP werden weliswaar vooraf inclusiecriteria gesteld van tenminste aanwezig zijn van neuropsychiatrische symptomen en pijn, maar dit bleek bij iedereen het geval. 7 Alleen bij de RightTimePlaceCare studie ging het om nieuw opgenomen patiënten. 14,26 Patiëntkarakteristieken In de acht studies (negen metingen, omdat de monitor woonvormen dementie uit twee dwarsdoorsnede onderzoeken bestaat) betrof het oudere patiënten met een gemiddelde leeftijd van jaar waarvan 70-85% vrouw Z9 (zie tabel 1). In vier onderzoeken werd het stadium dementie gemeten met de Global Deterioration Scale (GDS). 7,8,15,17,18 Het overgrote deel (62-88%) had matig-ernstige tot ernstige dementie (resp. GDS 6 en 7). De Mini-Mental State Examination (MMSE) was slechts in twee onderzoeken geregistreerd met een gemiddelde van zeven 18 en elf. 26 De aanwezigheid en ernst van probleemgedrag werd in drie onderzoeken 15,17,18 gemeten met de verpleeghuisversie van de neuropsychiatrische vragenlijst (NPI-NH), met een gemiddelde NPI-NH totaalscore van bij een scorebereik van De Neuropsychiatrische vragenlijst- questionnaire (NPI-Q) werd gebruikt in Monitor Woonvormen Dementie 21 en RightTimePlaceCare studie 26 met een score 7-12 bij een scorebereik van Ook in de antipsychotica prevalentiestudie met de VURAI database was er bij 59% van de patiënten met veelal ernstige dementie sprake van gedragsproblemen en bij 34% was sprake van depressieve symptomen. 16 De frequentie van agitatie/agressie werd gemeten met de Cohen-Mansfield Agitatie Vragenlijst (CMAI) in Waalbed-1 en Waalbed-2 17,18, DCM 15, STA-OP 7 en GRIP 8 met een totaalscore variërend van bij een scorebereik van Zowel de mate van probleemgedrag als de ernst van de dementie over de studies lijkt in de periode niet substantieel te zijn toegenomen. Alleen het percentage mannen lijkt over deze periode te zijn toegenomen.
8 Psychofarmacagebruik Het beloop van het psychofarmacagebruik in de periode september 2003 tot augustus 2011 staat vermeld in tabel 2 en figuren 1-3. Tabel 3 beschrijft de trend in termen van de gemiddelde verandering tussen de verschillende onderzoeken per jaar. Het totale psychofarmacagebruik is over de deze acht jaar nagenoeg gelijk gebleven. Het antipsychoticagebruik is gemiddeld gedaald met ongeveer 1% per jaar. Daarentegen is het gebruik van anxiolytica en anti-dementiemiddelen in diezelfde periode gestegen met resp. 0,6% en 1,6%. Wanneer de studies met enige selectiebias op patiëntniveau (DCM 15, RightTimePlaceCare 14,26 ) worden uitgesloten is alleen het anxiolyticagebruik wat sterker gestegen (1% per jaar) en het gebruik van anti-dementiemiddelen minder sterk gestegen (1% per jaar). Het weglaten van de interventiestudies maakt dat alleen het hypnoticagebruik wat stijgt (0,6% per jaar). Overige trends van groepen psychofarmaca zijn in beide gevoeligheidsanalyses nagenoeg hetzelfde. Discussie Dit onderzoek van acht veelal grote onderzoeken met een dwarsdoorsnede van de Nederlandse verpleeghuispatiënten met dementie laat zien dat er sprake is van een geringe, maar progressieve daling in het antipsychoticagebruik. Het totale psychofarmacagebruik blijft ongeveer gelijk mede vanwege de stijging in gebruik van anxiolytica en anti-dementiemiddelen.
9 Over het geheel genomen zijn de veranderingen over de periode van acht jaar relatief gering. De stijging in het gebruik van anxiolytica van 5% over de periode is moeilijk te verklaren. Mogelijk worden deze middelen in de praktijk steeds meer gezien als een alternatief voor antipsychotica. De stijging van anti-dementiemiddelen van tenminste 8% in bovengenoemde periode zou enerzijds verklaard kunnen worden door de toenemende populariteit van deze middelen voor het stabiliseren van cognitie in de eerste lijn, zodat ze in het verpleeghuis niet altijd gestaakt worden. Anderzijds zou de stijging in gebruik van met name memantine ook verklaard kunnen worden door de adviezen in de Verenso richtlijn Probleemgedrag. Juist het hoge gebruik van anti-dementiemiddelen in de RightTimePlaceCare studie 14,26 bij nieuw opgenomen patiënten (hoger dan die in het gebruik ervan in de dwarsdoorsnede onderzoeken bij patiënten met een variabele opnameduur) ondersteunt het vermoeden dat specialisten ouderengeneeskunde anti-dementiemiddelen die voorgeschreven zijn vanwege het stabiliseren van cognitie na opname stoppen. Daarentegen zou memantine gedurende het verblijf wel als alternatief gebruikt kunnen zijn ter vervanging van antipsychotica voor de behandeling van agressie/agitatie. Inmiddels is er voldoende bewijs dat memantine niet effectief is in de behandeling of preventie van agitatie/agressie
10 De daling in het antipsychoticagebruik van 8% over de periode lijkt achter te lopen met die in de ons omringende landen. Na de waarschuwingen over de risico s van met name antipsychotica en het rapport van Banerjee 30 is vooral het antipsychoticagebruik in het Verenigd Koninkrijk gedaald van ongeveer 48% in naar onder de 25% in In Noorwegen is een daling nog niet waargenomen, 33 al lijkt het antipsychoticagebruik daar in het algemeen wat lager te zijn (20-25%). In de Verenigde Staten heeft in de jaren negentig ook een daling plaatsgevonden door de invoer van de OBRA-87 wetgeving, waarin psychofarmaca en vrijheidsbeperkende maatregelen wettelijk werden gereguleerd. 34 Het blijft overigens lastig om psychofarmacagebruik tussen de Europese landen te vergelijken omdat het Nederlandse verpleeghuis zich op een aantal punten onderscheidt van vergelijkbare instellingen in andere Europese landen. In Nederlandse verpleeghuizen is meer deskundigheid aanwezig door de aanwezigheid van specialisten ouderengeneeskunde, psychologen en paramedici die multidisciplinaire zorg bieden. Mede hierdoor worden ouderen met dementie anders dan in andere Europese landen bij ernstig probleemgedrag of complexe somatische problemen niet overgeplaatst naar ziekenhuizen. 35 Er zijn vermoedens dat de zorgzwaarte in Nederlandse verpleeghuizen is toegenomen, 12 maar er zijn geen aanwijzingen uit de huidige studie dat dit ook het geval is voor de mate van neuropsychiatrische symptomen. Wel is het percentage mannen over de laatste tien jaar met 10% toegenomen (zie tabel 1), maar ook dat is tot nu toe geen onafhankelijke voorspeller gebleken voor psychofarmacagebruik. 36,37
11 Er zijn nog geen recente cijfers voor de periode beschikbaar. We verwachten met de toegenomen aandacht voor de risico s van antipsychotica, de (berichtgeving rond) implementatie van de Wet Zorg en Dwang en de trend van lichte daling in het gebruik ervan zich zal blijven voortzetten. Voor de nabije toekomst is de verwachting reëel dat het op uitstel van institutionalisering gerichte overheidsbeleid tot een toename van de prevalentie van probleemgedrag zal leiden onder de (toekomstige) verpleeghuispopulatie en dat de druk op het voorschrijven van antipsychotica en andere psychofarmaca wel zal blijven bestaan. Investering in kennis van het verzorgend personeel is daarom noodzakelijk. Naast bovenstaande verklaringen voor het ontbreken van een evidente daling in psychofarmacagebruik die te maken hebben met de manier waarop het Nederlands zorgstelsel is ingericht, zijn er ook factoren die meer te maken hebben met de voorschrijvende specialist ouderengeneeskunde in relatie tot het systeem eromheen van verzorgenden, maar ook de familie. Zo blijkt de attitude van verzorgenden/artsen, de onvoldoende kennis van de bijwerkingen van psychofarmaca en soms haperende communicatie en samenwerking tussen behandelaars en wettelijk vertegenwoordiger een rol te spelen in het voorschrijven van psychofarmaca. 6 Daarnaast worden medicatiereviews onvoldoende of onvoldoende gestructureerd uitgevoerd, gelet op het feit dat 12% van alle patiënten met dementie twee jaar of langer antipsychotica gebruikt. 38 Sterke en zwakke punten Dit artikel geeft een naar ons beste weten volledig overzicht van de bekende Nederlandse cijfers over psychofarmacagebruik in de afgelopen jaren. De steekproeven van de meeste onderzoeken zijn redelijk groot. Hoewel niet alle onderzoeken een volledig overzicht geven van belangrijke patiëntkarakteristieken van gedrag, stadium dementie en cognitie, zijn de groepen wel min of meer vergelijkbaar. Zo op het eerste oog verklaren de verschillen in patiëntkarakteristieken niet de variatie in psychofarmacagebruik. De resultaten zijn robuust, ook als de databases waarbij toch sprake is van een lichte selectie op patiëntniveau worden uitgesloten. Daarnaast zou er ook een selectie kunnen zijn op afdelingsniveau, waarbij de afdelingen die participeren in dergelijk onderzoek niet ad-random zijn gekozen.
12 De kans bestaat dat bij cohort/cross-sectioneel onderzoek meer best-practices met laag gebruik meedoen en dat in interventie-onderzoek juist afdelingen meedoen die veel verwachten van de interventie en dus met een wat hoger psychofarmacagebruik op baseline. Onduidelijk is of dit een grote rol speelt, maar het uitsluiten van interventiestudies heeft slechts geringe invloed op de trends. Aanbevelingen voor verder onderzoek In een vervolgonderzoek zou het wenselijk zijn om met individuele patiëntdata uit deze onderzoeken het psychofarmacagebruik te corrigeren voor relevante factoren (case-mix correctie), zodat dan een betrouwbaardere trend kan worden berekend. Daarnaast moet naast de al bestaande initiatieven over reductie van niet-passend psychofarmaca ook meer aandacht komen voor onderzoek naar de effecten van psychosociale interventies en de implementatie ervan op probleemgedrag bij dementie. 39 Consequenties voor de praktijk De slechts geringe daling van het psychofarmacagebruik roept op zijn minst vragen op over de mate waarin verantwoord wordt voorgeschreven. Hiervoor zijn diverse oorzaken aan te wijzen. Verbeteren van de zorg en behandeling van patiënten met dementie met probleemgedrag, het inhalen van het relatieve kennistekort bij verzorgend personeel bij een hoog complexe doelgroep, meer aandacht voor psychosociale interventies en gestructureerd evalueren van psychofarmaca zouden moeten helpen om ook in Nederland het psychofarmacagebruik in de praktijk te helpen te verlagen. Daarnaast zal de aanstaande wet zorg en dwang - strikter dan nu het geval is in de wet BOPZ - het psychofarmacagebruik trachten te reguleren. Een en ander wordt concreet gemaakt met een stappenplan waarin voor het gebruik van psychofarmaca interne- en bij langdurig gebruik ook externe consultatie verplicht is. De Wet Zorg en Dwang is een belangrijke steun in de rug voor de gewenste cultuurverandering die moet leiden tot een meer methodische en multidisciplinaire benadering van probleemgedrag. Dit gaat natuurlijk niet vanzelf. Hiervoor moeten alle partijen die betrokken zijn bij patiënten met dementie met probleemgedrag trachten de behandeling te optimaliseren.
13 Het moge duidelijk zijn dat dit niet alleen de taak is van de specialist ouderengeneeskunde, die uiteindelijk het recept uitschrijft. Er is ook een rol voor de verzorging voor wat betreft het dagelijks contact met de bewoner en het doen van gerichte observaties en van de psycholoog die een rol heeft in het inzetten van psychosociale interventies. Een belangrijke voorwaarde om dit te realiseren is leiderschap van bestuurders; investeren in professionaliteit van medewerkers en optimale ondersteuning bieden van het primaire proces. Implementatie van bestaande kennis over juiste medicamenteuze en niet-medicamenteuze behandeling van patiënten met dementie met probleemgedrag is nodig. De Wet Zorg en Dwang kan deze implementatie ondersteunen. De laatste jaren is een aantal van wetenschappelijk onderbouwde interventies ontwikkeld uitgaande van een methodische behandeling van probleemgedrag, zoals GRIP op probleemgedrag en STA-OP. De uitdaging is deze te implementeren. Daarnaast is behoefte aan betere en meer bij de doelgroep passende niet-medicamenteuze interventies. En daar waar nodig aangevuld met een betere herkenning en (medicamenteuze) interventie bij patiënten met dementie met een goede indicatie voor psychofarmaca, zoals bij delier en ernstige depressie. Pas dan kan op grote schaal het psychofarmacagebruik worden geoptimaliseerd en kan het gebruik in de toekomst verder dalen. Het volledig uitbannen van psychofarmaca is niet haalbaar, 40 maar vanwege het nut bij bovengenoemde indicaties ook niet passend. Dankbetuiging Met dank aan Sandra Zwijsen, Ronald Wetzels, Geertje van de Ven, Marjoleine Pieper en Hanneke Beerens voor het aanleveren van additionele gegevens voor dit artikel.
14 Literatuur 1. Zuidema SU, van Iersel MB, Koopmans RTCM, Verhey FRJ, Olde Rikkert MGM. Werkzaamheid en bijwerkingen van antipsychotica voor neuropsychiatrische symptomen bij dementie; een systematische review. Ned Tijdschr Geneesk 2006; 150: Ballard C, Waite J. The effectiveness of atypical antipsychotics for the treatment of aggression and psychosis in Alzheimer s disease. Cochrane Database Syst Rev 2006; CD Wang PS, Schneeweiss S, Avorn J, et al. Risk of death in elderly users of conventional vs. atypical antipsychotic medications. N Engl J Med 2005; 353: Smalbrugge M, et al. Richtlijn probleemgedrag. Verenso - Utrecht Cornegé-Blokland E, Kleijer BC, Hertogh CM, van Marum RJ. Reasons to prescribe antipsychotics for the behavioural symptoms of dementia: a survey in Dutch nursing homes among physicians, nurses, and family caregivers. J Am Dir Assoc 2012; 13: 80. e Smeets C, Smalbrugge M, Zuidema SU, et al. Factors Related to Psychotropic Drug Prescription for Neuropsychiatric Symptoms in Nursing Home Residents with Dementia. JAMDA 2014, 15: Pieper MJ, Achterberg WP, Francke AL, van der Steen JT, Scherder EJ, Kovach CR. The implementation of the serial trial intervention for pain and challenging behaviour in advanced dementia patients (STA OP!): a cluster randomized controlled trial. BMC Geriatr 2011: Mar 24: 11: Zwijsen S, Smalbrugge M, Eefsting JA, et al. Coming to grips with challenging behavior: a cluster randomized controlled trial on the effects of a multidisciplinary care program for challenging behavior in dementia. JAMDA 2014: e1-531.e Smeets CHW, Smalbrugge M, et al. Gerritsen DL, et al. Improving psychotropic drug prescription in nursing home patients with dementia: design of a cluster randomized controlled trial. BMC Psychiatry 2013; 13: 280 [epub]. 10. Krijgsman AM, Rosendal H. Dementiezorg onder antipsychotica. Van sederen naar activeren. Tijdschrift voor Ouderengeneeskunde 2014; 2: Gaugler J, Yu F, Krichbaum K, Wyman JF. Predictors of nursing home admission for persons with dementia. Med Care 2009; 47; Landelijke prevalentie meting zorgproblemen Van der Spek K, Gerritsen DL, Smalbrugge M, et al. PROPER I; frequency and appropriateness of psychotropic drug use in nursing home patients and its associations: a study protocol. BMC Psychiatry 2013; 13: De Mauleon A, Sourdet S, Renom-Guiteras A, et al. Associated factors with antipsychotic use in long-term institutionalized care in eight european countries: results from the RightTimePlaceCare study. JAMDA 2014; 15:
15 15. Van de Ven G, Draskovic I, Adang EMM, et al. A pragmatic RCT study of Dementia-care Mapping in care homes in the Netherlands: effects on residents and staff. PLOS One 2013; 8: e Kleijer BC, van Marum R, Frijters DM, et al. Variability between nursing homes in prevalence of antipsychotic use in patients with dementia. Int Psychogeriatr 2014: 26: Zuidema SU, Derksen E, Verhey FRJ, Koopmans RTCM. Prevalence of neuropsychiatric symptoms in a large sample of Dutch nursing home patients with dementia. Int J Geriatr Psychiatry 2007; 22: Wetzels RB, Zuidema SU, de Jonghe JFM, Verhey FRJ, Koopmans RTCM. Prescribing pattern of psychotropic drugs in nursing home residents with dementia. Int Psychogeriatrics 2011; 23: Wouters H, Quik EH, Boersma F, et al. Discontinuing inappropriate medication in nursing home residents (DIM NHR study): protocol of a cluster randomised controlled trial. BMJ Open 2014: 8: e Geels P, Smalbrugge M, Zuidema SU, et al. Pharmacotherapy counselling groups using quality circles: a cost-effective strategy to improve guideline adherence in nursing homes? Grant Application Willemse B, Smit D, De Lange J, Pot AM. Monitor Woonvormen Dementie. Trends en succesfactoren in de verpleeghuiszorg voor mensen met dementie Trimbos instituut. Utrecht Eggermont L, De Vries K, Scherder JA. Psychotropic medication use and cognition in institutionalized older adults with mild to moderate dementia. Int Psychogeriatr 2009; 21: te Boekhorst S. Depla MFIA, de Lange J, Pot AM, Eefsting JA. The effects of group living hoes in older people with dementia: a comparison with traditional nursing home care. Int J Geriatr Psychiatry 2009; 24: Verbeek H, Zwakhalen SMG, van Rossum E, Ambergen T, Kempen GIJM, Hamers JPH. Effects of small-scale, home-like facilities in dementia care on residents behavior, and use of physical restraints and psychotropic drugs: a quasi-experimental study. Int Psychogeriatr 2014: 26: Zuidema SU, van der Meer MM, Pennings GATC, Koopmans RTCM. Prevalentie van probleemgedrag bij een groep dementerende verpleeghuispatiënten. Tijdschr Gerontol Geriatr 2006; 37: Beerends HC, Sutcliff C, Renom-Guiteras A, et al. Quality of life and quality of care for people with dementia receiving long term institutional care or professionals home care: The European RightTimplePlaceCare study. JAMDA 2014; 15: Fox C, Cruger M, Maidment I, et al. Efficacy of memantine for agitation in Alzheimer s dementia: a randomised double-blind placebo controlled trial. Plos One 2012; 7: e35185.
16 28. Herrmann N, Gauthier S, Boneva N, Lemming OM; investigators. A randomized, double-blind, placebo-controlled trial of memantine in behaviourally enriched sample of patients with moderate-to-severe Alzheimer s disease. Int Psychogeriatr 2013: 25: Ballard C, Thomas A, Gerry S, et al. A double-blind randomized placebo-controlled withdrawal trial comparing memantine and antipsychotics for the long-term treatment of function and neuropsychiatric symptoms in people with Alzheimer s disease (MAIN-AD). JAMDA 2014: Dec 15. Doi: /jamda [epub]. 30. Bannerjee S. The use of antipsychotic medication for people with dementia: time for action. A report for the minister of state for care services Testad I, Auer S, Mittelman M, et al. Nursing home structure and association with agitation and use of psychotropic drugs in nursing home residents in three countries: Norway, Austria and England. Int J Geriatr Psychiatry 2010; 25: Personal communication Clive Ballard. 33. Ruths S, Sorensen PH, Kirkevold Ø, et al. Trends in psychotropic drug prescription in Norwegian nursing homes from 1997 to 2009: a comparison of six cohorts. Int J Geriatr Psychiatry 2013: 28: Borson S, Doane K. The impact of OBRA-87 on psychotropic drug prescribing in skilled nursing facilities. Psychiatr Serv 1997; 48: Houttekier D, Cohen J, Bilsen J, Addington-Hall J, Onwuteaka-Philipsen BD, Deliens L. Place of death of older persons with dementia. A study of five European countries. J Am Geriatr Soc 2010; 58: Nijk RM, Zuidema SU, Koopmans RTCM. Prevalence and correlates of psychotropic drug use in Dutch nursing-home patients with dementia. Int Psychogeriatr 2009; 21: Zuidema SU, de Jonghe JFM, Verhey FRJ, Koopmans RTCM. Psychotropic drug prescription in nursing home patients with dementia: Influence of environmental correlates and staff distress on physician s prescription behavior. International Psychogeriatrics 2011; 23: Wetzels R, Zuidema SU, de Jonghe JFM, Verheij FRJ, Koopmans RTCM. Prescribing pattern of psychotropic drug use in nursing home residents with dementia. Int Psychogeriatrics 2011; 23: Boersma P, van Weert JCM, Lakerveld J, Dröes RM. The art of successful implementation of psychosocial interventions in residential dementia care: a systematic review of the literature based on the RE-AIM framework. Int Psychogeriatr 2015: 27: Koopmans RTCM, Disselhorst L, Wetzels R. Antipsychotica soms nuttig bij dementie. Medisch Contact 2012: 29/30.
17 Tabel 1. Patiëntkenmerken bij de acht Nederlandse onderzoeken over psychofarmacagebruik in de periode Patiënt Kenmerken Waalbed- 1 Waalbed- 2 VURAI MWD1 MWD2 STA-OP DCM RightTime PlaceCare Type onderzoek Dwarsdoor Cohort Dwarsdoor Dwarsdoor Dwarsdoor RCT RCT Dwarsdoor RCT snede snede snede snede snede Midden periode (baseline) Sep 03 Nov 06 Jan 08 Jan 09 Jan 11 Jan-11 Feb 11 Mei 11 Aug 11 dataverzameling N Leeftijd (gem, SD) 83 (8) 84 (7) >50% (7) 83 (6) 84 (6) 84 (7) % vrouw Stadium dementie GDS 3, 4 (%) GDS 5 (%) GDS 6 (%) GDS 7 (%) MMSE (gem, SD)[scorebereik 0-30] NPI-NH totaal score (gem, SD)[score bereik 0-144] NPI-Q totaal score (gem, SD) [score bereik 0-36] CMAI totaal score (gem, SD)[score bereik ] (18) 17 (15) 1) 7 11 (6) 2) GRIP (15) 14 (14) 23 (20) (6) 48 (16) 44 (14) 47 (18) 45 (15) 51 (18) Afkortingen: GDS = Global Deterioration Scale, MMSE = Mini-Mental State Examination, NPI = neuropsychiatric Inventory (Nursing home NH of Questionnaire Q), CMAI = Cohen-Mansfield Agitation Inventory. Voor de afkortingen van de studies wordt verwezen naar de tekst. 1) 48% van de patiënten had een ernstige cognitieve beperking, 2) 59% van de patiënten had een of meerdere gedragsproblemen, gemeten met de Minimum dataset (MDS) van het Resident Assessment Instrument (RAI). Behorend bij artikel TvO Trends in psychofarmacagebruik bij patiënten met dementie, over de periode in Nederlandse verpleeghuizen
18 Tabel 2. Psychofarmacagebruik bij de acht Nederlandse onderzoeken in de periode Psychofarmacagebruik Midden periode (baseline) dataverzameling Waalbed- 1 Waalbed- 2 VURAI MWD1 MWD2 STA-OP DCM RightTime PlaceCare Sep 03 Jul 06 Jan 08 Jan 09 Jan 11 Jan 11 Feb 11 Mei 11 Aug 11 N Psychofarmaca (*) Antipsychotica Antidepressiva Anxiolytica Hypnotica Antidementie middelen GRIP Voetnoot: *) Psychofarmacagebruik is het totaal van de in te tabel weergeven groepen. Behorend bij artikel TvO Trends in psychofarmacagebruik bij patiënten met dementie, over de periode in Nederlandse verpleeghuizen
19 Tabel 3. Trend- en gevoeligheidsanalyse van de verandering van het psychofarmacagebruik in de tijd (absolute verandering in %-punt per jaar) Psychofarmacagebruik 8 studies Zonder DCM/ RightTimePlace Care Zonder interventiestudies Psychofarmaca +0,05% +0,04% - 1) Antipsychotica -0,98% -0,72% -1,10% Antidepressiva +0,06% +0,11% -0,15% Anxiolytica +0,59% +1,08% +0,60% Hypnotica +0,18% +0,29% +0,56% Antidementie middelen +1,64% +0,96% - 1) 1) Te weinig datapunten voor een betrouwbare trendanalyse Behorend bij artikel TvO Trends in psychofarmacagebruik bij patiënten met dementie, over de periode in Nederlandse verpleeghuizen
Waarom schrijven specialisten ouderen- geneeskunde psychofarmaca voor?
UMCG Waarom schrijven specialisten ouderen- geneeskunde psychofarmaca voor? Verenso Jaarcongres 2011 Dr. S.U. Zuidema (Sytse) Afdeling Eerstelijnsgeneeskunde UMC St Radboud Nijmegen Afdeling Huisartsgeneeskunde
Nadere informatieOnderzoekssessie over dementie op jonge leeftijd UKON symposium, 10 april 2018
Onderzoekssessie over dementie op jonge leeftijd UKON symposium, 10 april 2018 Britt Appelhof, psycholoog/ promovenda, Archipel Zorggroep Ans Mulders, specialist ouderengeneeskunde/ promovenda, Thebe Inleiding
Nadere informatieBetere zorg door minder psychofarmaca?
Betere zorg door minder psychofarmaca? Sytse Zuidema, specialist ouderengeneeskunde Hoofd sectie ouderengeneeskunde Afdeling huisartsgeneeskunde UMCG 19-11-2013 UKON 10 jaar! 1 Opbouw Psychofarmaca Gebruik,
Nadere informatiePsychofarmaca en probleemgedrag bij mensen met dementie
Psychofarmaca en probleemgedrag bij mensen met dementie Een 10 jaars reis. in vogelvlucht dr. Martin Smalbrugge Afdeling huisartsgeneeskunde en ouderengeneeskunde Inhoud Epidemiologie gedragsproblemen
Nadere informatieVEILIGHEID & VOORSCHRIJVEN VAN MEDICATIE SARAH JANUS
VEILIGHEID & VOORSCHRIJVEN VAN MEDICATIE SARAH JANUS OVER MIJ Veiligheid & voorschrijven van medicatie 6-11-2014 2 IK ZAL HET VANDAAG HEBBEN OVER Onderzoek doen OF waarom onderzoek doen leuk is en soms
Nadere informatieNeuropsychiatrische symptomen bij Nederlandse verpleeghuispatiënten
Proefschrift: S.U. Zuidema Neuropsychiatrische symptomen bij Nederlandse verpleeghuispatiënten met dementie Samenvatting Dementie is een ongeneeslijke aandoening met belangrijke effecten op cognitie, activiteiten
Nadere informatie30-06-2015 1. Is er over 10 jaar nog plek voor antipsychotica bij mensen met dementie? Inhoud. Is er over 10 jaar nog plek voor antipsychotica?
Samenwerkende academische netwerken ouderenzorg (SANO) UNO-UMCG feliciteert UNC-ZH Is er over 10 jaar nog plek voor antipsychotica bij mensen met dementie? Sytse Zuidema, specialist ouderengeneeskunde
Nadere informatieUniversitair Medisch Centrum Groningen
Universitair Medisch Centrum Groningen Beter af met minder Reduction of Inappropriate psychotropic Drug use in nursing home residents with dementia Claudia Groot Kormelinck Prof.dr. Sytse Zuidema Probleemgedrag
Nadere informatieSCHIJNDISSERTATIE VAN HET PROEFSCHRIFT: Appropriate psychotropic drug use in institutionalized people with dementia.
SCHIJNDISSERTATIE VAN HET PROEFSCHRIFT: Appropriate psychotropic drug use in institutionalized people with dementia. The PROPER-study COLOFON ISBN/EAN 978-94-028-0872-8 Nijmegen, 2018 De studie is uitgevoerd
Nadere informatieMethodisch en multidisciplinair werken bij probleemgedrag bij mensen met dementie
3 4 5 6 7 8 9 0 3 4 5 6 7 8 9 0 3 4 5 6 7 8 9 30 3 3 33 34 35 36 37 38 39 Methodisch en multidisciplinair werken bij probleemgedrag bij mensen met dementie Uitgangsvraag Wat is een effectieve methode van
Nadere informatieSchijndissertatie van het proefschrift: The management of neuropsychiatric symptoms in people with young-onset dementia
Schijndissertatie van het proefschrift: The management of neuropsychiatric symptoms in people with young-onset dementia Improving specialized long-term care Britt Appelhof, Eindhoven 2019 Cover design:
Nadere informatieStapsgewijze aanpak van probleemgedrag bij dementie*
Stapsgewijze aanpak van probleemgedrag bij dementie* Een clustergerandomiseerde gecontroleerde trial Marjoleine J.C. Pieper, Anneke L. Francke, Jenny T. van der Steen, Erik J.A. Scherder, Jos W.R. Twisk,
Nadere informatieCONCERN. Inleiding: Inleiding: Doelstelling: Gevolgen van NPS: Een beloopstudie naar probleemgedrag bij mensen met dementie in de huisartspraktijk
CONCERN Een beloopstudie naar probleemgedrag bij mensen met dementie in de huisartspraktijk UKON symposium 15 april 2014 Petra Borsje Specialist ouderengeneeskunde Thebe Junior onderzoeker Radboudumc Nijmegen
Nadere informatiePLAN VAN AANPAK VERMINDEREN PSYCHOFARMACAGEBRUIK IN INTRAMURALE ZORGINSTELLINGEN
HET KÁN BETER MET MÍNDER! PLAN VAN AANPAK VERMINDEREN PSYCHOFARMACAGEBRUIK IN INTRAMURALE ZORGINSTELLINGEN Inleiding In het kader van de ambitie de toediening van psychofarmaca zonder gerichte medische
Nadere informatieGebruik psychofarmaca en alternatieven?
Gebruik psychofarmaca en alternatieven? Sytse Zuidema, specialist ouderengeneeskunde Hoogleraar ouderengeneeskunde en dementie Afdeling huisartsgeneeskunde UMCG Minisymposium farmacotherapie bij ouderen
Nadere informatieVanzelf verandert er niets: implementatie en samenwerking tussen onderzoekers en professionals
Vanzelf verandert er niets: implementatie en samenwerking tussen onderzoekers en professionals Prof. Dr. Myrra Vernooij Dassen Radboud University Medical Centre Scientific Institute for Quality of Healthcare
Nadere informatieDe Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG. Datum 26 juni 2015 Betreft Plan van Aanpak Psychofarmaca
> Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Parnassusplein 5 2511 VX Den Haag www.rijksoverheid.nl Kenmerk
Nadere informatieCharlotte Griffioen. Opioïd gebruik bij ouderen. Wetenschapsdag SANO in Maastricht 2016
Opioïd gebruik bij ouderen Charlotte Griffioen Specialist Ouderengeneeskunde bij Novicare Promovenda, afd. Public Health en Eerstelijnsgeneeskunde, LUMC Wetenschapsdag SANO in Maastricht 2016 Disclosure
Nadere informatiealrisico, mobiliteit en edicatie
alrisico, mobiliteit en edicatie Shanty Sterke 23 november 2015 Normale looppatroon heelstrike foot flat midstance heel strike heel foot flat off midstance heel off toe off midswing heelstrike http://jeugdjournaal.nl/item/656286-oma-van-91-jaar-rent-marathon.html
Nadere informatieKORSAKOV-studie. Mij mankeert niets. Ineke Gerridzen specialist ouderengeneeskunde/ onderzoeker VUmc KKC Sergej Korsakoff in 1885
KORSAKOV-studie Sergej Korsakoff in 1885 Mij mankeert niets Ineke Gerridzen specialist ouderengeneeskunde/ onderzoeker VUmc KKC 17-07-2019 Casus hr X, 68 jaar Voorgeschiedenis Angststoornis, depressie,
Nadere informatiePsychofarmaca bij d e de ouderen Waarom slikken zij? A D. D Hooghe Hooghe
Psychofarmaca bij de ouderen Waarom slikken zij? A. D Hooghe Psychofarmaca Benzodiazepines en aanverwanten Antidepressiva Antipsychotica Antipsychotica Assessment of antipsychotic prescribing in Belgian
Nadere informatieBegeleiding van psychische klachten bij revalidatie. dr. Bianca Buijck Coördinator Rotterdam Stroke Service 17 maart 2015
Begeleiding van psychische klachten bij revalidatie dr. Bianca Buijck Coördinator Rotterdam Stroke Service 17 maart 2015 Even voorstellen Psychische klachten: neuropsychiatrische symptomen (NPS) De laatste
Nadere informatieValidatie van de Depressie lijst (DL) en de Geriatric Depression Scale (GDS-30) bij Verpleeghuisbewoners
Validatie van de Depressie lijst (DL) en de Geriatric Depression Scale (GDS-30) bij Verpleeghuisbewoners van Somatische en Psychogeriatrische Afdelingen Validation of the Depression List (DL) and the Geriatric
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 31 996 Regels ten aanzien van zorg en dwang voor personen met een psychogeriatrische aandoening of een verstandelijke handicap (Wet zorg en dwang
Nadere informatieProbleemgedrag. Gebruik van psychofarmaca. Psychofarmaca gebruik bij demenee: Factoren en ahouwen.
Probleemgedrag Psychofarmaca gebruik bij demenee: Factoren en ahouwen. Dr. RB. Wetzels VOSON Afdeling ELG Radboudumc Pleyade Arnhem Gebruik van psychofarmaca type medica1e Nederland Oostenrijk Finland
Nadere informatieDe Psychofarmaca Tool Medicatievoorschriften evalueren met een app: hot or not?
De Psychofarmaca Tool Medicatievoorschriften evalueren met een app: hot or not? Met de Psychofarmaca Tool kunnen specialisten ouderengeneeskunde medicatievoorschriften vergelijken met de actuele Verenso-richtlijn
Nadere informatieSamenwerkende Academische Netwerken Ouderenzorg (SANO)
Home no. 1 Februari 2018 Themanummer Cardiovasculair Eerdere edities Verenso.nl Samenwerkende Academische Netwerken Ouderenzorg (SANO) Geen bewijs voor effectiviteit van preventieve cardiovasculaire medicatie
Nadere informatieReactie op het wetsvoorstel Zorg en Dwang Innovatiekring Dementie (IDé)
Reactie op het wetsvoorstel Zorg en Dwang Innovatiekring Dementie (IDé) De Bilt, 24 januari 2012 Geachte Kamerleden, Aanstaande woensdag bespreekt u in de Tweede Kamer het wetsvoorstel Zorg en Dwang. In
Nadere informatieprobleemgedrag Grip op probleemgedraggrip op Home no. 5 Nov. 2014 Themanummer: Een Leven Lang Leren Eerdere edities Verenso.nl
Home no. 5 Nov. 2014 Themanummer: Een Leven Lang Leren Eerdere edities Verenso.nl Grip op probleemgedraggrip op probleemgedrag Drs. Sandra A. Zwijsen, dr. Martin Smalbrugge, prof. dr. Cees M.P.M.Hertogh,
Nadere informatieSterven bij dementie. studie arena 2011: sterven bij dementie 1. Progressie Alzheimer MMSE 30. vroeg mild matig ernstig. Prevalentie dementie
Prevalentie dementie Sterven bij dementie mannen vrouwen Prof.dr. WP (Wilco) Achterberg Hoogleraar Institutionele Zorg en Ouderengeneeskunde Afdeling Public health en Eerstelijnsgeneeskunde % populatie
Nadere informatieEnd-of-Life in Dementia (EOLD) scales Nederlandse versie 2010
End-of-Life in Dementia (EOLD) scales Nederlandse versie 2010 End-of-Life in Dementia scales Satisfaction With Care (EOLD-SWC) End-of-Life in Dementia scales Comfort Assessment in Dying (EOLD-CAD) End-of-Life
Nadere informatieHet beloop van dementie in het verpleeghuis
Home no. 3 Juni 2017 Eerdere edities Verenso.nl Het beloop van dementie in het verpleeghuis Palliatief beleid inzetten vanaf opname? Eefje Sizoo redactie@verenso.nl Het is een zonnige dag deze 10 april.
Nadere informatieDr. Hilde Verbeek 15 april 2014. Department of Health Services Research Focusing on Chronic Care and Ageing 1
Dr. Hilde Verbeek 15 april 2014 Department of Health Services Research Focusing on Chronic Care and Ageing 1 Doelstelling Nurses on the Move Bijdragen aan verbetering kwaliteit van zorg in verpleeg- en
Nadere informatieTabel 1 Overzicht van de aantallen mensen waar we gegevens van hadden
DEMENTIE DIAGNOSE DOCUMENTATIE Hannie Comijs Tessa van den Kommer Febr 2017 In LASA beschikken we over gegevens m.b.t. meerdere cognitieve tests, maar een klinische dementie diagnose op basis van formele
Nadere informatieSuccesbepalende factoren voor zorg in vrijheid
Succesbepalende factoren voor zorg in vrijheid Jan Hamers Als ik later in het verpleeghuis ben opgenomen, hoop ik dat de zorgverlener mij vastbindt als hij/zij denkt dat dit goed voor mij is. EENS / ONEENS
Nadere informatieMAPPING STUDIE. Anne van den Brink. Specialist Ouderengeneeskunde, Junior Onderzoeker
MAPPING STUDIE Anne van den Brink Specialist Ouderengeneeskunde, Junior Onderzoeker UKON symposium 7 april 2016 A study on the characteristics, care needs and quality of life of patients with both Mental
Nadere informatieAntidepressiva in het verpleeghuisntihet
Home no. 4 Augustus 2014 Eerdere edities Verenso.nl Antidepressiva in het verpleeghuisntihet Omvang en de determinanten van het gebruik Drs. Eleonora Lootsma-Miklosova, specialist ouderengeneeskunde Zorggroep
Nadere informatieJonge mensen met een dementie: Een bijzondere doelgroep
Jonge mensen met een dementie: Een bijzondere doelgroep Sandra Hazebroek, GZ-Psycholoog Christian Bakker, GZ-psycholoog Florence, Lokatie Mariahoeve Expertisecentrum voor jonge mensen met een dementie
Nadere informatieMedicatie als instrument om onrust en agressie te beheersen? Niet agressief, maar duf? dr. Martin Smalbrugge. Wie ben ik??
Medicatie als instrument om onrust en agressie te beheersen? Niet agressief, maar duf? dr. Martin Smalbrugge Wie ben ik?? Specialist ouderengeneeskunde Hoofd opleidingsinstituut specialisme ouderengeneeskunde
Nadere informatiePublicatieboek Lectoraat ZorgGericht Bouwen
Dementie Dementie is een verzamelnaam voor verschillende hersenziekten, die gekenmerkt worden door stoornissen in cognitie, stemming en gedrag (1). Dementie heeft daarmee verregaande consequenties voor
Nadere informatieKleinschaligheid binnen grootschaligheid
Kleinschaligheid binnen grootschaligheid effekten bij verpleeghuisbewoners H.A. Dercksen, specialist ouderengeneeskunde Context onderzoek Lokatie het Zonnehuis van Zorgcombinatie Zwolle Oudbouw grootschalige
Nadere informatieDutch Summary 135. Samenvatting
Dutch Summary 135 Samenvatting Probleemgedrag, zoals roepen, onrustig zijn of geagiteerd reageren, komt veel voor bij mensen met dementie. Vaak is probleemgedrag de reden waarom mensen worden opgenomen
Nadere informatieBETER ZELFMANAGEMENT BIJ HARTPATIENTEN: ROL VAN EHEALTH-TOEPASSINGEN
BETER ZELFMANAGEMENT BIJ HARTPATIENTEN: ROL VAN EHEALTH-TOEPASSINGEN ehealth bij hartrevalidatie: meer deelnemers, minder terugval, beter eindresultaat? KNMG ehealth congres Donderdag 28 juni 2018 Evoluon
Nadere informatie15:40 16:00 uur. Depressie en dementie RICHARD OUDE VOSHAAR. Ouderenpsychiater
5:40 6:00 uur Depressie en dementie RICHARD OUDE VOSHAAR Ouderenpsychiater % psychiatrische problemen bij Alzheimer 60 50 40 30 20 0 0 Zhao et al, J Affect Disord 205 Wanneer spreken van van een depressie?
Nadere informatieGedragsproblematiek bij dementie: een uitdaging!?
Gedragsproblematiek bij dementie: een uitdaging!? Martin Smalbrugge, specialist ouderengeneeskunde & onderzoeker Sandra Zwijsen, psycholoog & onderzoeker Wat gaan we vandaag doen? Warming up Gevolgen gedragsproblematiek
Nadere informatiePositieve, Negatieve en Depressieve Subklinische Psychotische Symptomen en het Effect van Stress en Sekse op deze Subklinische Psychotische Symptomen
Positieve, Negatieve en Depressieve Subklinische Psychotische Symptomen en het Effect van Stress en Sekse op deze Subklinische Psychotische Symptomen Positive, Negative and Depressive Subclinical Psychotic
Nadere informatieType Dementie als Oorzaak van Seksueel Ontremd Gedrag. Aanwezigheid van het Gedrag bij Type Alzheimer?
Type Dementie als Oorzaak van Seksueel Ontremd Gedrag Aanwezigheid van het Gedrag bij Type Alzheimer? Type of Dementia as Cause of Sexual Disinhibition Presence of the Behavior in Alzheimer s Type? Carla
Nadere informatieSamenvatting resultaten DCM onderzoek
Samenvatting resultaten DCM onderzoek Aanleiding van het onderzoek We zijn het onderzoek gestart omdat de zorg voor mensen met dementie complex is en er ruimte is voor verbetering. Veel van de cliënten
Nadere informatieAGED: Amsterdam Groningen Elderly Depression Study
AGED: Amsterdam Groningen Elderly Depression Study Angst en depressie bij verpleeghuisbewoners; prevalentie en risico indicatoren Lineke Jongenelis Martin Smalbrugge EMGO, onderzoeksprogramma common mental
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 200 NEDERLANDSE SAMENVATTING Duizeligheid is een veel voorkomend probleem bij ouderen. Tot 30% van de thuiswonende ouderen van 65 jaar en ouder ervaart enige vorm van duizeligheid.
Nadere informatieWETENSCHAP: NOODZAKELIJK VOOR TOPZORG?! Symposium ter gelegenheid van het tienjarig jubileum van het UKON
WETENSCHAP: NOODZAKELIJK VOOR TOPZORG?! Symposium ter gelegenheid van het tienjarig jubileum van het UKON 1 november 2013 Toelichting De ouderenzorg is actueler dan ooit. Het kabinet zet in op een verdere
Nadere informatieChapter 7. Samenvatting
Chapter 7 Samenvatting SAMENVATTING 143 INLEIDING Allerlei factoren hebben invloed op het voorschrijven van psychofarmaca in de klinische praktijk zoals geregistreerde en off-label indicaties van geneesmiddelen,
Nadere informatieOnvrijwillige zorg in de thuissituatie
Onvrijwillige zorg in de thuissituatie Jan Hamers 1 Voorbeelden lopende projecten 24-uurs verpleeghuiszorg voor mensen met dementie op de zorgboerderij Nurses on the move Bewegen gerelateerd aan dagelijkse
Nadere informatieJaarverslag Onderzoek Kwaliteit van Leven bij dementie. Ouderengeneeskunde. Public Health en Eerstelijnsgeneeskunde (PHEG)
Jaarverslag 2016 Onderzoek Kwaliteit van Leven bij dementie Ouderengeneeskunde Public Health en Eerstelijnsgeneeskunde (PHEG) 1 Inleiding Inbedding in Geriatrics in primary care De doelstelling en focus
Nadere informatieROM in de ouderenpsychiatrie
Improving Mental Health by Sharing Knowledge ROM in de ouderenpsychiatrie Marjolein Veerbeek Richard Oude Voshaar, Anne Margriet Pot Financier: Ministerie van VWS 2 Routine Outcome Monitoring Definitie
Nadere informatieKleinschaligheid binnen grootschalige setting: de effecten bij verpleeghuisbewoners gemeten
Kleinschaligheid binnen grootschalige setting: de effecten bij verpleeghuisbewoners gemeten drs. H.A. Dercksen, specialist ouderengeneeskunde, Zorgcombinatie Zwolle te Zwolle / Correspondentie: h.dercksen@zorgcombinatiezwolle.nl
Nadere informatiehet laagste niveau van psychologisch functioneren direct voordat de eerste bestraling begint. Zowel angstgevoelens als depressieve symptomen en
Samenvatting In de laatste 20 jaar is er veel onderzoek gedaan naar de psychosociale gevolgen van kanker. Een goede zaak want aandacht voor kanker, een ziekte waar iedereen in zijn of haar leven wel eens
Nadere informatieContinue palliatieve sedatie
Home no. 4 September 2017 Themanummer Advance care planning Eerdere edities Verenso.nl Continue palliatieve sedatie Aafke Koffeman aafkekoffeman@hotmail.com Met een waardig Hora est verlost de pedel de
Nadere informatieDe weg naar bandenloze zorg in Nederland
De weg naar bandenloze zorg in Nederland Prof. dr. Jan Hamers Department of Health Services Research Focusing on Chronic Care and Ageing 1 Gefeliciteerd met het 10 jarig jubileum! namens de 2 1 3 Kenmerken
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/38701 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Visschedijk, Johannes Hermanus Maria (Jan) Title: Fear of falling in older patients
Nadere informatieSamenwerking in academisch netwerkensaetwerken
Home no. 1 Feb. 2015 Revalidatie chronische aandoeningen Eerdere edities Verenso.nl Samenwerking in academisch netwerkensaetwerken Verbetering van patiëntenzorg door wetenschap: in beweging! Lizette Wattel,
Nadere informatieLiteratuuronderzoek. Systematische Review Meta-Analyse. KEMTA Andrea Peeters
Literatuuronderzoek Systematische Review Meta-Analyse KEMTA Andrea Peeters Waarom doen? Presentatie 1. Begrippen systematische review en meta-analyse 2. Hoe te werk gaan bij het opzetten van een review
Nadere informatiePijn, gedrag en func/oneren bij demen/e: de duivelse driehoek?
Pijn, gedrag en func/oneren bij demen/e: de duivelse driehoek? Annelore van Dalen- Kok AIOS specialisme ouderengeneeskunde & promovendus PUBLIC HEALTH EN EERSTELIJNSGENEESKUNDE, LUMC 1 NVFG najaarscongres
Nadere informatieJoachim en Anna: Specialist in zorg voor bijzondere mensen. Afdeling Jasmijn en Sering: Zo gek nog niet!
Joachim en Anna: Specialist in zorg voor bijzondere mensen Afdeling Jasmijn en Sering: Zo gek nog niet! Inleiding Jasmijn en Sering: de doelgroep Literatuur Casus Multidisciplinair overleg: 2 weken na
Nadere informatieSamenvatting Beloop van beperkingen in activiteiten bij oudere patiënten met artrose van heup of knie
Beloop van beperkingen in activiteiten bij oudere patiënten met artrose van heup of knie Zoals beschreven in hoofdstuk 1, is artrose een chronische ziekte die vaak voorkomt bij ouderen en in het bijzonder
Nadere informatieInfluenza vaccinatie van ziekenhuismedewerkers
Influenza vaccinatie van ziekenhuismedewerkers Achtergrond Het RIVM en Vernet Verzuimnetwerk B.V. hebben een onderzoek uitgevoerd onder ziekenhuismedewerkers naar de relatie tussen de influenza vaccinatiegraad
Nadere informatieHartpatiënten Stoppen met Roken De invloed van eigen effectiviteit, actieplannen en coping plannen op het stoppen met roken
1 Hartpatiënten Stoppen met Roken De invloed van eigen effectiviteit, actieplannen en coping plannen op het stoppen met roken Smoking Cessation in Cardiac Patients Esther Kers-Cappon Begeleiding door:
Nadere informatieDebby Gerritsen. Kaf van Koren weten wat werkt
Debby Gerritsen Kaf van Koren weten wat werkt Doelen UKON 1) Kennis ontwikkelen (=onderzoek) 2) Deze kennis delen en vertalen in praktische producten voor deskundigheidsbevordering (=onderwijs en opleiding)
Nadere informatieDag van de geriatrie: Psychiatrie en dementie. Dr. P. Geerts
Dag van de geriatrie: Psychiatrie en dementie Dr. P. Geerts Voorstelling en disclosure Psychiater AZ Groeninge Afdelingspsychiater STAP (ouderenpsychiatrie) Afdelingspsychiater liaisonpsychiatrie Systeemtherapeut
Nadere informatieOpzet & werkwijze project. 1. Probleemgedrag bij dementie 2. Muziekinterventies 3. Onderzoeken van effectiviteit 4. Resultaten
Opzet & werkwijze project 1. Probleemgedrag bij dementie 2. Muziekinterventies 3. Onderzoeken van effectiviteit 4. Resultaten 1. Probleemgedrag bij dementie Probleemgedrag bij dementie Neuropsychiatrische
Nadere informatieOnderzoek naar voorschrijven door Verpleegkundig Specialisten. Anneke Francke, mede namens Marieke Kroezen (NIVEL) 19 juni 2014
Onderzoek naar voorschrijven door Verpleegkundig Specialisten Anneke Francke, mede namens Marieke Kroezen (NIVEL) 19 juni 2014 In de praktijk horen we niet alleen dat de kwaliteit van het voorschrijven
Nadere informatieOntremd Dement. Seksueel Ontremd Gedrag in Verpleeghuizen bij Mensen met Dementie. Een Verstoorde Impulscontrole? Inhibited in Dementia
Ontremd Dement Seksueel Ontremd Gedrag in Verpleeghuizen bij Mensen met Dementie. Een Verstoorde Impulscontrole? Inhibited in Dementia Sexual Disinhibited Behaviour on people with Dementia Living in Nursinghomes.
Nadere informatieKwaliteit van leven. Kwaliteit van leven bij verpleeghuisbewoners met. Britt Appelhof psycholoog, promovendus. UKON symposium, 11 april 2017
Kwaliteit van leven bij verpleeghuisbewoners met dementie op jonge leeftijd Britt Appelhof psycholoog, promovendus UKON symposium, 11 april 2017 Introductie Doelen Methoden Resultaten Conclusie Kwaliteit
Nadere informatieSamenvatting Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 2 hoofdstuk 3
Vallen komt in alle leeftijdsgroepen voor, maar vormt vooral bij ouderen een groot gezondheidsprobleem. Onder een val wordt verstaan een gebeurtenis waarbij de betrokkene onbedoeld op de grond of een lager
Nadere informatieicoach, een Web-based en Mobiele Applicatie voor Stoppen-met-roken: Verschillen tussen Gebruikersgroepen, Beïnvloedende Factoren voor Adherence,
icoach, een Web-based en Mobiele Applicatie voor Stoppen-met-roken: Verschillen tussen Gebruikersgroepen, Beïnvloedende Factoren voor Adherence, en het Verband tussen Adherence en Effect icoach, a Web-based
Nadere informatieMonitor Woonvormen Dementie: Activiteiten in de zorg voor mensen met dementie Prof. dr. Anne Margriet Pot, hoogleraar ouderenpsychologie VU
Improving Mental Health by Sharing Knowledge in de zorg voor mensen met dementie Prof. dr. Anne Margriet Pot, hoogleraar ouderenpsychologie VU Over deze presentatie Deze presentatie is vnl.gebaseerd op
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Addendum A 173 Nederlandse samenvatting Het doel van het onderzoek beschreven in dit proefschrift was om de rol van twee belangrijke risicofactoren voor psychotische stoornissen te onderzoeken in de Ultra
Nadere informatieDe Wetenschap achter de Montessori methodiek. Eva van der Ploeg
De Wetenschap achter de Montessori methodiek Eva van der Ploeg De gepresenteerde studies zijn uitgevoerd in Australië en gefinancieerd door D-CRC, the NH&MRC en the Mason Foundation Met dank aan Ik ben
Nadere informatiePreventie van depressie bij adolescenten: wat is de beste weg? Dr. Daan Creemers Gz-psycholoog i.o./onderzoekscoordinator K&J GGZ Oost Brabant
Preventie van depressie bij adolescenten: wat is de beste weg? Dr. Daan Creemers Gz-psycholoog i.o./onderzoekscoordinator K&J GGZ Oost Brabant Film: fragmenten Iedereen depressief (VPRO) - Depressie groot
Nadere informatiePijn en dementie. Inhoud. Introductie! Pijn. Pijn
Inge van Mansom palliatief arts/specialist ouderengeneeskunde Sint Elisabeth Gasthuishof, LUMC en IKNL regio Leiden Maartje Klapwijk specialist ouderengeneeskunde en onderzoeker LUMC Introductie! 22 september
Nadere informatieEVIDENCE BASED BEHANDELEN ZONDER EVIDENCE. Esther van de Glind, geriater i.o. Margot van Dongen, geriater i.o. Henk Kruithof, geriater
EVIDENCE BASED BEHANDELEN ZONDER EVIDENCE Esther van de Glind, geriater i.o. Margot van Dongen, geriater i.o. Henk Kruithof, geriater Wat gaan we doen? Quiz Inleiding EBM Toelichting poseybed Opzetten
Nadere informatieDEMENTIE EN MUZIEKTHERAPIE Marianne Verkerk
DEMENTIE EN MUZIEKTHERAPIE 31-01-2017 Marianne Verkerk 1 MUZIEKTHERAPIE BIJ MENSEN MET DEMENTIE Ervaringsgerichte therapie: verandering, ontwikkeling, stabilisatie of acceptatie worden bereikt door middel
Nadere informatiePSYCHIATRIE IN HET VERPLEEGHUIS. Inleiding
PSYCHIATRIE IN HET VERPLEEGHUIS Inleiding Hoewel onderzoek uitwijst dat multimorbiditeit bij ouderen eerder regel dan uitzondering is, ontbreken exacte cijfers over de combinatie van psychiatrische en
Nadere informatieAstrid Beckers Specialist ouderengeneeskunde Vivium Naarderheem
Astrid Beckers Specialist ouderengeneeskunde Vivium Naarderheem (potentiële) belangenverstrengeling Geen Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Sponsoring of onderzoeksgeld Honorarium
Nadere informatieHet beloop van gedragsproblemen bij oudere verpleeghuispatiënten met dementie die worden behandeld met antipsychotica*
Het beloop van gedragsproblemen bij oudere verpleeghuispatiënten met dementie die worden behandeld met antipsychotica* Drs. Bart C. Kleijer, onderzoeker UMC Utrecht, afdeling Geriatrie en Stichting Aveant,
Nadere informatieProbleemgedrag bij mensen met dementie (richtlijn)
Probleemgedrag bij mensen met dementie (richtlijn) Inhoudsopgave Probleemgedrag bij mensen met dementie (richtlijn)... 7 titel... 7 subtitel... 7 Probleemgedrag bij mensen met dementie... 7 Visie op zorg
Nadere informatieHartfalen bij verpleeghuisbewoners; waar liggen de uitdagingen?
Hartfalen bij verpleeghuisbewoners; waar liggen de uitdagingen? Drs. Mariëlle AMJ van der Velden-Daamen Prof. Dr. Jan PH Hamers Prof. Dr. Hans Peter Brunner la Rocca Dr. Frans ES Tan Prof. Dr. Jos MGA
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 119 120 Samenvatting 121 Inleiding Vermoeidheid is een veel voorkomende klacht bij de ziekte sarcoïdose en is geassocieerd met een verminderde kwaliteit van leven. In de literatuur
Nadere informatieVan praktijk naar wetenschap naar praktijk
15-11-2013 Van praktijk naar wetenschap naar praktijk de UKON methode Debby Gerritsen Senior onderzoeker UKON UKON: samenwerken in zorg en wetenschap Stimuleren van wetenschappelijk onderzoek Organiseren
Nadere informatieBetekenisvolle activiteiten als alternatief voor. Prof dr Patricia De Vriendt & Ruben Vanbosseghem
Betekenisvolle activiteiten als alternatief voor Prof dr Patricia De Vriendt & Ruben Vanbosseghem Dit is het verhaal van de zes WZC Algemene opzet van de studie Ingebed in de WZC-brede aanpak met het oog
Nadere informatiePharmacologische behandeling delirium. Etienne Joosten UZ GHB
Pharmacologische behandeling delirium Etienne Joosten UZ GHB Wat is een delirium? CAM 1. Acuut begin en wisselend verloop a) acute veranderingen gaande van enkele uren tot dagen tov aanvankelijke toestand
Nadere informatieKleinschalig wonen: doen of laten? Onderzoek bewoners. Trimbos-instituut 2006 1
Kleinschalig wonen: doen of laten? Onderzoek bewoners 1 Inhoud lezing Achtergrond kleinschalig wonen Opzet onderzoek bewoners Resultaten onderzoek bewoners 2 Achtergrond (1) Kleinschalig wonen in Zweden
Nadere informatieObservationeel onderzoek Patiënt-controleonderzoek Cohortonderzoek Cross-sectioneel Systematisch review
Zoekstrategie JGZ-richtlijn Taalontwikkeling Om de uitgangsvragen op een gestructureerde manier uit te werken zijn deze eerst omgevormd tot PICO uitgangsvragen. Hierbij wordt achtereenvolgens het volgende
Nadere informatieDe relatie tussen incontinentie, toiletgangvaardigheden en morbiditeit in verpleeghuizen.
Samenvatting De relatie tussen incontinentie, toiletgangvaardigheden en morbiditeit in verpleeghuizen. Continentie gaat in de westerse wereld samen met het gebruik van het water closet, in de volksmond
Nadere informatieIBOM-2. Het effect van Medicatiereview en begeleiding van patiënten na verblijf in het ziekenhuis
IBOM-2 Het effect van Medicatiereview en begeleiding van patiënten na verblijf in het ziekenhuis Abeer Ahmad Ruth Mast Giel Nijpels Jacqueline Dekker Piet Kostense Jacqueline Hugtenburg Afdelingen Klinische
Nadere informatieWERKT DE WEBCARE INTERVENTIE?
WERKT DE WEBCARE INTERVENTIE? Onderwerp: Hoe lees ik een wetenschappelijk artikel? Marjolein Snaterse, docent/onderzoeker Faculteit Gezondheid, Hogeschool van Amsterdam TOCH MAAR WEER: EVIDENCE BASED PRACTICE
Nadere informatieDe Effectiviteit van een Mindfulness-gebaseerde Lichaamsscan: een. Vergelijking met Rusten in Liggende Positie
De Effectiviteit van een Mindfulness-gebaseerde Lichaamsscan: een Vergelijking met Rusten in Liggende Positie The Effectiveness of a Mindfulness-based Body Scan: a Comparison with Quiet Rest in the Supine
Nadere informatieKleinschalig wonen voor ouderen met dementie. Department of Health Care and Nursing Science
Kleinschalig wonen voor ouderen met dementie Achtergrond Toename aantal ouderen met dementie Verandering in zorgconcept Van oudsher: medisch-somatisch gericht Momenteel: veel aandacht voor welzijn en kwaliteit
Nadere informatieOmgaan met onbegrepen gedrag bij dementie
Omgaan met onbegrepen gedrag bij dementie Improving Mental Health by Sharing Knowledge Margje Mahler Benadette Willemse Sandra Zwijsen Jacomine de Lange Mirella Minkman Anne Margriet Pot Vraag inspectie
Nadere informatiePsychiatrische consultatie in het verpleeghuis: een beschrijvend onderzoek naar kenmerken en beloop
oorspronkelijk artikel Psychiatrische consultatie in het verpleeghuis: een beschrijvend onderzoek naar kenmerken en beloop m. steenbeek, c. van baarsen, b. koekkoek achtergrond Psychiatrische klachten
Nadere informatie