Beleidsnota Detailhandel 2013 Werk en Economie - Detailhandel en Horeca

Transcriptie

1 Werk en Economie - Detailhandel en Horeca

2 Beste lezer, Voor u ligt de die tot stand is gekomen na een brede consultatie van de ondernemers en de districten. Antwerpen is een stad van ondernemers. Onder het motto "ruimte om te ondernemen" werken we als stad aan een beleid dat verder vorm geeft aan Antwerpen als bedrijvige en bedrijfsvriendelijke locatie, die openstaat voor bestaande handelaars en ondernemers, groeiers, starters en nieuwe investeerders. Handelaars - of het nu gaat om uitbaters van buurtwinkels, winkelketens, speciaalzaken, horeca of andere diensten - zijn van belang voor de leefbaarheid en de aantrekkingskracht van de stad. Daarom richten we onze inspanningen in het bijzonder op het stimuleren van een sterk ondernemerschap. Detailhandel is een belangrijke prioriteit in het nieuwe Antwerpse bestuursakkoord. Met deze nota stippelt de stad een duidelijk beleid uit dat ondernemers kansen geeft en ruimte biedt om te ondernemen. We willen optimale omgevingsfactoren creëren die het de handelaars mogelijk maken om in onze stad te ondernemen. En we spelen in op de nieuwe beleidskaders die recent opgesteld werden op Vlaams en provinciaal niveau. De stad verandert voortdurend. En ook de detailhandel kenmerkt zich als een hoogdynamische sector die op het ritme van de samenleving mee beweegt. Deze beleidsnota speelt in op de uitdagingen waarmee handelaars geconfronteerd worden en zet krijtlijnen uit waar het stadsbestuur maatregelen aan vasthaakt. Op deze wijze geven we vorm aan een detailhandelsstructuur met sterke winkelgebieden en dat is in ieders belang: handelaars, bewoners en uiteraard de klant zelf. In samenwerking met de districten, de handelaars, de sectororganisaties en handelaarsverenigingen zullen we de komende jaren met passie en een hoog ambitieniveau verder timmeren aan de weg naar een ondernemingsvriendelijk klimaat. Tot slot zie ik mezelf verantwoordelijk voor "het grotere geheel" en dus zal ik het verband met andere beleidsdomeinen zoals mobiliteit bewaken. Ik wens u alvast veel leesplezier toe. Koen Kennis Schepen voor Middenstand

3 Inhoudstafel 1. Situering en doelstellingen p.3 2. Analyse p Beleidskader p Stad Antwerpen p Provincie Antwerpen p Vlaams en Federaal niveau p Europa p Aanbodanalyse p Trends aan de aanbodzijde p Aanbod van detailhandel in stad Antwerpen p Typologie en kenmerken van de Antwerpse winkelconcentraties p Marktruimte voor detailhandel p Leegstand p Vraaganalyse p Trends aan de vraagzijde p Passantentellingen p Bevragingen p Visie en beleid p Kernversterkend beleid p Centrummanagement p Afbakening kernwinkelgebieden p Selectie van prioritaire kernwinkelgebieden p Aanbodbeleid p Ruimte voor detailhandel p Leegstandsbeleid p Grootschalige detailhandel p Locatiemanagement p Afstemming tussen Economie, Ruimte en Mobiliteit p Kwaliteitsbeleid p Kwaliteit van de publieke ruimte p Kwaliteit van de commerciële panden p Kwaliteit van het aanbod p Mobiliteitsbeleid p Bereikbaarheid met diverse modi p Belevering van winkels p Promotiebeleid p Bovenlokale promotie p Lokale promotie p Netwerken p.57 Conclusie: een samenvattende tabel p.60 2

4 1. Situering en doelstellingen In maart 2006 keurde het college en de gemeenteraad de Beleidsnota Detailhandel goed. Dit was voor stad Antwerpen een hoogstnoodzakelijke update van de Toekomstvisie voor de Antwerpse winkelcentra uit De uitgangspunten voor het detailhandelsbeleid werden verfijnd en verruimd. De nota werd nadien aangevuld met een horecabeleidsplan dat vanuit dezelfde doelstellingen vertrekt. De Beleidsnota Detailhandel 2006 zette het raamwerk uit voor een stedelijk beleid rond detailhandel. De nota wordt sindsdien gebruikt voor onderbouwing en advies rond sociaaleconomische, stedenbouwkundige vergunningen, dossiers rond Europese fondsen zoals EFRO, ruimtelijke uitvoeringsplannen en structuurplannen, masterplannen, wijkcirculatieplannen, ambitienota s rond openbaar domeinprojecten, strategische visies voor winkelgebieden enzovoort. Ook is het een toetsingskader voor investeerders, retailers en ontwikkelaars bij de haalbaarheid van hun projecten. De detailhandelssector is echter een bijzonder dynamische sector. Bovendien is ook de stad Antwerpen zelf continu in beweging. Stedelijke plannen waren in 2006 nog niet overal zo duidelijk als nu. Een visie op een dynamische sector zoals detailhandel in een stad die steeds in beweging is, moet eenvoudigweg ook met enige regelmaat geüpdatet worden. De laatste jaren kwam detailhandel in al zijn facetten ook sterker aan bod als belangrijk instrument in het stedelijk beleid. Detailhandel wordt daarbij gezien als een weerspiegeling van de woonkwaliteit, de leefbaarheid en het imago van een wijk. Door op strategische plaatsen de detailhandelsstructuur te versterken, is het daarom mogelijk dat de kwaliteit van de aanwezige woonfunctie in de positieve zin mee evolueert. Zeker in de binnenstad en de kernen van de districten moet detailhandel gezien worden als het kloppende hart. De aanwezigheid van primaire voorzieningen in de diverse buurten staat garant voor leefbaarheid en economische vitaliteit. De diverse handelszaken zijn immers een grote bron van arbeidsplaatsen 1. Daarnaast moet het stedelijk handelsapparaat ook ingezet worden als onderdeel van het imago van Antwerpen als nationale en internationale shoppingstad. De onderliggende geactualiseerde detailhandelsnota is een basis voor beleid en projectwerking rond detailhandel in de stad Antwerpen. Het vormt een document waaraan beslissingen, ruimtelijke plannen, adviezen, vergunningen, reglementen enz. worden afgetoetst. Ten slotte biedt de nota aan externen een duidelijk kader: 1) bij beslissingen rond investeringen in winkelvastgoed of het openen van een handelszaak; 2) bij beleidsvorming van hogere overheden. De duidelijkheid omtrent welke weg stad Antwerpen wil bewandelen kan op deze manier meegenomen worden bij de opmaak van beleidsplannen op hogere niveaus. 1 Op het einde van het 4de kwartaal 2009 waren er in de sector groot- en detailhandel; reparatie van auto s en motorfietsen arbeidsplaatsen in de stad Antwerpen. Dit is ongeveer 12% van het totaal aantal arbeidsplaatsen in de stad. 3

5 2. Analyse In de analysefase gaan we eerst en vooral in op het beleidskader dat door stad Antwerpen en de diverse hogere overheden wordt gebruikt om beslissingen inzake detailhandel in goede banen te leiden. Vervolgens behandelen we enkele trends aan de vraag- en aanbodzijde van de detailhandel. Aansluitend analyseren wij de huidige vraag en aanbod van de Antwerpse detailhandel Beleidskader Het beleidskader belicht achtereenvolgens het huidige detailhandelsbeleid van stad Antwerpen, provincie Antwerpen, Vlaanderen en België Stad Antwerpen In maart 2006 keurde het college en de gemeenteraad de Beleidsnota Detailhandel goed. De centrale krachtlijn uit de Beleidsnota Detailhandel 2006 was het bekomen van de meest optimale detailhandelsstructuur voor de stad Antwerpen. Daarbij ging de aandacht onder andere naar de verhoging van de kwaliteit en aantrekkingskracht van de detailhandelsstructuur, het optimaliseren van wijkondersteunende detailhandel en het afbakenen van grootschalige detailhandel. De nota gaf een gedetailleerde visie weer die aanvullend en ondersteunend werkte aan de globale visie op mesoniveau uit het strategisch Ruimtelijk Structuurplan stad Antwerpen (2006). Het structuurplan noemt het "een hechte terugkoppeling tussen het algemene ruimtelijke beleid via RUP's, beeldkwaliteitplannen, ruimtelijke handleidingen met het sectoraal economische beleidsonderzoek in het algemeen en het beleid aangaande detailhandel in het bijzonder." (s-rsa Richtinggevend deel, p. 175) In het structuurplan wordt detailhandel zeer vaak genoemd als instrument om de stedelijke kernen te versterken, zowel de kleine, lokale kernen als de grotere, bovenlokale. Centrale gedachte is dat Antwerpen zijn positie moet behouden als belangrijke winkelstad, zowel voor haar eigen inwoners als voor klanten van buiten de stad. Daarom wordt gewerkt op twee sporen: enerzijds het commerciële hart versterken als een winkelcentrum met een bovenlokale uitstraling, anderzijds de secundaire commerciële centra, de stedelijke en buurtcentra behouden voor de inwoners van buurt, wijk en regio. De bedoeling is om in elke buurt of wijk op zijn minst een basisaanbod aan dagelijkse gebruiksgoederen te hebben (s-rsa Richtinggevend deel, p. 155). Voor de periode wordt in het Bestuursakkoord "Respect voor A" het belang aangehaald van zelfstandige ondernemers zoals buurtwinkels, speciaalzaken en horeca. Het document lijst een aantal inspanningen op die dit ondernemerschap stimuleren. Daarbij gaat het om vereenvoudiging van administratie, communicatie en overleg (o.a. bij openbare werken), de revitalisatie van de districtskernen en het Antwerpse shoppinghart, het verruimen van de openingsuren enz. 4

6 De strategische doelstelling "Antwerpen is een welvarende innovatieve business stad" bouwt verder op dit bestuursakkoord en schuift rond detailhandel en horeca volgende doelstelling naar voor: De aantrekkingskracht van de kernwinkelgebieden en strategische horecakernen neemt fors toe. Binnen deze doelstelling ligt de focus op vier krachtlijnen: 1) Stad Antwerpen voert een kernversterkend detailhandels- en horecabeleid uit via centrum- en horecamanagement. 2) Stad Antwerpen optimaliseert het detailhandels- en horeca-aanbod. 3) Stad Antwerpen verhoogt de aantrekkingskracht van de handelspanden en -kernen door investeringen in het straatbeeld en het premiestelsel handelspanden. 4) Antwerpen versterkt zijn positie als dé winkel- en horecastad van Vlaanderen bij een lokaal en bovenlokaal publiek Provincie Antwerpen De dienst Economie en Internationale Samenwerking van de Provincie Antwerpen liet in het kader van haar provinciaal detailhandelsbeleid, zoals beschreven in de legislatuurnota Economie & Werkgelegenheid, een uitgebreide detailhandelsstudie uitvoeren. Deze studie is een speerpunt binnen het gemeentelijk economisch beleid en bestaat uit drie delen: 1) Vraag- en aanbodanalyse De provincie bouwt hier verder op de aanbodgegevens van Locatus en op meerdere bronnen voor de vraaganalyse. Deze analyse legt de basis voor de rest van de studie. 2) Koopgedragonderzoek Dit gedeelte van de studie werd in opdracht van de provincie Antwerpen uitgevoerd door het studiebureau WES vzw. Het onderzoek toont onder andere aan dat het gebrek aan parkeermogelijkheden sterk speelt in de Antwerpse winkelgebieden. Wat de attractie van bezoekers van buiten de gemeente voor de aankoop van dagelijkse goederen betreft, zijn Antwerpen, Schoten en Turnhout koplopers. Voor periodieke goederen (kleding, schoenen e.d.) weet de stad Antwerpen de meeste bezoekers aan te trekken, gevolgd door Wijnegem (Shopping Center). 3) Visie Ten slotte omvat de detailhandelsstudie een visievorming voor een aantal aandachtsgebieden en ontwikkelingspolen in de provincie Antwerpen op middellange termijn. Op grondgebied stad Antwerpen werden dat Antwerpen Centrum, Bredabaan en Boomsesteenweg. Voor Antwerpen-Centrum stelt het onderzoek dat het centrum zich o.a. moet focussen op een proactief beleid in het aantrekken van primeurs, het uitwerken van de clusters rond mode, hip en trendy en exclusief, het aantrekken van unieke formules die passen binnen het experience shoppinggebeuren en een acquisitiebeleid waarbij unieke kleinschalige speciaalzaken aangetrokken worden die zich vooral focussen op nicheproducten. Voor de Bredabaan Centrum (Merksem) wordt een herpositionering op de lokale afzetmarkt 5

7 voorgesteld met een focus op compactering van het winkelgebied, het stimuleren om zich binnen deze centrale zone te vestigen en het omvormen van leegstand naar woningen buiten deze centrale zone; Voor het Bredabaan Baanwinkelgebied (Merksem-Schoten) ziet het onderzoek vooral potentieel in het herstructureren met aandacht voor verkeer(sveiligheid), een betere ontsluiting met openbaar vervoer, een onderzoek naar afwikkeling via ventwegen (via grensoverschrijdend RUP) en voor de complementariteit van het aanbod met de focus op minder kleding en shopping; Voor het Baanwinkelconcentratie A12-Boomsesteenweg (Antwerpen-Boom) duidt het onderzoek het belang aan van het ontwikkelen van een totaalvisie voor het ganse gebied, vertrekkende vanuit een verbetering van de bestaande toestand en met volgende aandachtspunten: geen verdere geografische of commerciële uitbreidingen, gelet op de mobiliteit en de verkeersafwikkeling, focus op winkels met winkelvloeroppervlakte groter dan 1000m² die omwille van hun grootschalig/verkeersgenererend karakter niet in de kernen kunnen vestigen en met aandacht voor de complementariteit met de binnenstedelijke kernen (voornamelijk uitzonderlijke goederen); Vlaams en federaal niveau In het Vlaams Regeerakkoord (p. 33) en de beleidsnota rond economie ( , p. 28) en de beleidsnota rond ruimtelijke ordening ( ) lezen we dat een duidelijke visie over "Winkelen in Vlaanderen" nodig is. De Vlaamse Regering keurde daarna de startnota Winkelen in Vlaanderen goed op 23 juli 2010, waarbij men duidelijk stelt dat men van detailhandel een speerpunt wil maken in haar beleid. Detailhandel is voor Vlaanderen een zeer belangrijke economische pijler met een omzet van 46 miljard EUR, met 1,4 miljard EUR investeringen en met personen direct werkzaam in de sector (cijfers van 2008; startnota Winkelen in Vlaanderen, p.1). De omzet, de investeringen en de tewerkstelling blijven ook jaar na jaar stijgen. Centraal daarbij staat de kernversterking. De Vlaamse regering kiest er enerzijds voor de ruimtelijke ontwikkelingsperspectieven voor grootschalige detailhandel zorgvuldig af te wegen, waarbij detailhandel maximaal verweven wordt met de stads- en dorpskem en de open ruimte minimaal wordt aangetast. Anderzijds kiest ze ook voor bedrijfseconomische impulsen, voor acties die zoveel als mogelijk bijdragen aan het creëren van gunstige omstandigheden voor ondernemerschap in de kleinhandel. Uit de startnota Winkelen in Vlaanderen vloeit vervolgens de Omzendbrief RO 2011/01 die goedgekeurd werd op 9 december Het doel van deze omzendbrief past in de verdere uitwerking van de startnota Winkelen in Vlaanderen. De omzendbrief biedt ruimtelijke afwegingselementen aan de Vlaamse ambtenaren en aan de provinciale en gemeentelijke besturen met het oog op een gestructureerd afwegingstraject voor de inplanting en/of groei van grootschalige detailhandel. De basisdoelstellingen hierbij zijn het tegengaan van verdere verlinting, het voeren van een aanbodbeleid op de daarvoor geschikte locaties en het voeren van een kernversterkend beleid. 6

8 Het uiteindelijk doel is de realisatie van goede ruimtelijke ordening inzake grootschalige detailhandel zoals bedoeld in de Codex ruimtelijke ordening (artikel 1.1.4) én een economisch leefbare en dynamische sector. Het is de ambitie van de omzendbrief dat Vlaamse, provinciale en gemeentelijke besturen één ruimtelijk locatiebeleid uitwerken om zo tot een meer uniforme ruimtelijke beoordeling van ontwikkelingen inzake grootschalige detailhandel komen. Op 21 december 2012 keurde de Vlaamse regering de nota Winkelen in Vlaanderen 2.0 goed. De nota voorziet nieuwe maatregelen voor een kernversterkend detailhandelsbeleid opgedeeld in volgende twee luiken: 1) Naar een geïntegreerd Vlaams kleinhandelsvestigingsbeleid (ruimtelijk-economisch) met o.a. een actievere benutting van bestaande instrumenten zoals ruimtelijke uitvoeringsplannen en de stedenbouwkundige verordening, het handelsvestigingsconvenant en de integratie van de socio-economische machtiging in de stedenbouwkundige of omgevingsvergunning 2) Investeringsplan voor de handel (economisch) De Vlaamse regering voorziet 13 miljoen euro subsidies voor de steden en gemeenten aan de hand van drie oproepen: 'Kernversterkende maatregelen', 'Handelspanden: Aankoop handelspanden', 'Handelspanden: Renovatie handelspanden' Hieronder worden een aantal belangrijke beleidskrachtlijnen uit de nota verder bekeken: 1) De integratie van de socio-economische machtiging in de stedenbouwkundige/omgevingsvergunning De wet betreffende de vergunning van handelsvestigingen is tot op heden een federale materie. Uit het regeerakkoord van de regering-di Rupo I (1 december 2011) wordt echter duidelijk dat voor de economische ontwikkeling de Gewesten als belangrijkste spelers naar voren worden geschoven. Vergunningsbeleid inzake handelsvestigingen gaat over naar de Gewesten. Bij de overdracht zal in een verplicht overleg voorzien worden, volgens nog te bepalen modaliteiten, voor projecten in zones die aan een ander Gewest grenzen én door hun omvang en aantrekkingskracht een impact kunnen hebben op een of meerdere andere Gewesten. (p.47) Of ook: Er zullen nieuwe economische bevoegdheden naar de Gewesten worden overgeheveld. Zij zullen in alle vrijheid over de volgende materies beslissen: vergunningen voor handelsvestigingen, ( ). (p.117). In de Winkelnota Vlaanderen 2.0. (zie ) wordt geopteerd om te anticiperen op de voorgenomen regionalisering. Bovendien wil de Vlaamse Regering hiermee duidelijkheid geven aan de lokale bestuurders en handelaars over het toekomstige beleid van de Vlaamse Regering. Van zodra de bevoegdheid op de handelsvestigingen wordt geregionaliseerd wordt deze socio-economische machtiging indien mogelijk geïntegreerd in de bouwvergunning. In het andere geval blijft ze op zichzelf behouden. Door de integratie in de stedenbouwkundige/omgevingsvergunning wordt de regelgeving en administratieve last vereenvoudigd. 7

9 Het beoordelingskader voor de socio-economische toelating zal minstens volgende bijzondere doelstellingen bevatten: (1) het creëren van een duurzaam handelsaanbod, (2) het waarborgen van een toegankelijk aanbod voor consumenten, (3) het waarborgen en versterken van de leefbaarheid in het stedelijk milieu, (4) duurzame mobiliteit. Verder komt er ook een belangrijke taak te liggen bij het Agentschap Ondernemen. Zij zullen als Comité voor Kleinhandel (vroeger NSCED) een rol hebben bij de advisering. Bovendien nemen zij de handhaving van de toelating (wat niet-stedenbouwkundige aspecten betreft) op zich. 2) Programma "Kernversterking" De Vlaamse Regering wil met het programma handelskernversterking lokale besturen ondersteunen om een sterke actor- en regisseursrol op te nemen inzake een kernversterkend detailhandelsbeleid. Het is de bedoeling dat het programma een breed bereik van steden en gemeenten heeft en daarmee ook een hefboomeffect kan creëren in steden die vandaag minder met kernversterking begaan zijn. Het programma wordt georganiseerd in twee luiken die doelen op verschillende soorten initiatieven die de gemeenten kunnen ondernemen om hun handelskern te versterken. Globale doelstelling is te komen tot een lokaal kernversterkend handelsbeleid op maat van iedere gemeente. a. Oproep "Kernversterkende maatregelen": de steden en gemeenten krijgen de mogelijkheid projecten in te dienen waarvan zij kunnen motiveren dat deze het handelskernapparaat zullen versterken 2. Voorbeelden van acties binnen dit eerste luik zijn bewegwijzering, opstart centrummanagement, opwaarderen winkelstraat, bestickering leegstaande handelspanden, opmaak detailhandelsvisie, Van belang hierbij is dat, om een subsidie te kunnen bekomen, steden en gemeenten moeten beroep doen op een goedgekeurde visie op detailhandel alsook dat de genomen acties afgebakende kernwinkelgebieden ten goede komen. b. Oproep "Handelspanden": hier ligt de focus specifiek op het voeren van een gemeentelijk beleid rond handelspanden. Op deze manier wordt het mogelijk voor de gemeenten om in functie van de doelstellingen van hun strategische visie, een actief beleid te voeren op het gebied van commercieel vastgoed. Het kan gaan om verfraaiing van handelspanden, (potentiële) handelspanden geschikter maken qua grootte, door aangepaste huurvoorwaarden of specifieke voorwaarden het aanbod te sturen. Binnen dit tweede luik rond handelspanden zijn er twee (niet combineerbare) mogelijkheden om in te schrijven voor de oproep: - een gemeente kan subsidie aanvragen voor het aankopen van handelspanden om ze (opnieuw) op de markt te brengen en op die manier het handelsapparaat te versterken; - de gemeente kan subsidie aanvragen om de handelaars te ondersteunen bij de renovatie van hun handelspanden. Van belang hierbij is dat, om een subsidie te kunnen bekomen, steden en gemeenten moeten beroep doen op een goedgekeurde visie op detailhandel alsook dat de genomen acties afgebakende 2 Deze oproep vanuit Vlaanderen loopt over de periode Of het programma daarna verder gezet wordt is nog niet duidelijk. 8

10 kernwinkelgebieden ten goede komen. Deze nota heeft dan ook de ambitie om enerzijds de kernwinkelgebieden af te bakenen en om een detailhandelsvisie uit te schrijven binnen welk kader (1) het operationeel plan voor detailhandelsbeleid van stad Antwerpen verder uitgewerkt zal worden en (2) de projecten voor het subsidieprogramma "kernversterking" van de Vlaamse Regering opgemaakt kunnen worden Europa Vlaanderen wordt door de Europese Unie gesteund in projecten die bijdragen tot het versterken van de economische groei en het bevorderen van de werkgelegenheid. Dit gebeurt via het EFROprogramma. Voor de periode werd binnen het EFRO-programma Doelstelling 2 Regionaal concurrentievermogen en werkgelegenheid een bedrag van 201 miljoen euro aan Europese middelen voor deze ondersteuning vrijgemaakt. Deze projecten zijn intussen afgerond of lopen op hun einde. Ook stad Antwerpen kon in het verleden voor een groot aantal projecten in de winkelgebieden ondersteuning vinden binnen dit EFRO-programma. Voor de komende jaren werkt Europa een nieuw programma uit met volgende thematische doelstellingen: - Verbetering van het concurrentievermogen van middelgrote en kleine bedrijven. Onder dit thema ziet Europa o.a. startersbegeleiding, nieuwe bedrijven, economische exploitatie van nieuwe ideeën, incubatoren, nieuwe bedrijfsmodellen, enz. - Steun voor de overgang naar een koolstofarme economie. Hieronder vallen o.a. slimme systemen voor distributie bij een laag spanningsniveau, energie-efficiëntie, hernieuwbare energieproductie en -distributie, - Duurzame stedelijke ontwikkeling: gebiedsgerichte strategische ontwikkelingsprojecten binnen (centrum)steden die minstens 2 specifieke doelstellingen uit de investeringsprojecten combineren. Onder dit thema ziet Europa o.a. de sanering van achtergestelde stedelijke gemeenschappen, bevordering van sociale insluiting, verbetering stadsmilieu, saneren van oude bedrijfsgebouwen enz. Vanaf het moment dat het Europees programma vastligt, zal stad Antwerpen voorstellen uitwerken die binnen dit kader vallen. Raakvlakken met dit detailhandelsbeleid zijn dan essentieel om via deze bijkomende financiële middelen instrumenten en acties ten volle te kunnen inzetten. 9

11 2.2. Aanbodanalyse In dit onderdeel: 1) gaan we eerst en vooral dieper in op de trends en evoluties aan de aanbodzijde en bekijken we welke eventueel een impact hebben op stad Antwerpen; 2) bekijken we vervolgens het aanbod van detailhandel in de stad Antwerpen van nabij. Driejaarlijks voert stad Antwerpen onderzoeken naar het commercieel aanbod uit. Daarnaast kunnen overzichten gemaakt worden van al het commercieel aanbod (ook buiten de winkelgebieden) in stad Antwerpen door de inventarisatie van Locatus 3. Op basis van deze twee inventarisaties kunnen we een helder beeld schetsen van de huidige detailhandelsstructuur van stad Antwerpen Trends aan de aanbodzijde Branchevermenging en -vervaging Branchevermenging ontstaat wanneer een aantal branches wordt samengevoegd in één winkel of op één locatie, met als bekendste voorbeeld een superette bij tankstations. Het doel van branchevermenging is in eerste instantie vooral het maximaliseren van omzet, het verhogen van de verblijfsduur van klanten en het aantrekken van meer doelgroepen. Het kan ook een resultaat zijn van portfoliostrategie (diversificatie) of wettelijke redenen. Het typevoorbeeld is Standaard Boekhandel die zich vestigt in speelgoedwinkels van FUN. Kruidvat die haar assortiment van drogisterij en persoonsverzorging uitbreidt met speelgoed, boeken en cd s is dan weer een voorbeeld van branchevervaging. Deze branchevervaging speelt zich ook af op de locaties buiten het centrum: elektronica is steeds vaker ook bij een bouwmarkt te koop en levensmiddelen bij een woninginrichter zoals IKEA. Hierdoor gaat het perifeer aanbod natuurlijk wel meer op reguliere centra lijken. In die zin is branchevermenging en -vervaging op perifere locaties een mogelijke bedreiging voor de binnenstedelijke kernen. Schaalvergroting en -verkleining Naast een toename van de totale winkelvloeroppervlakte, groeit ook de gemiddelde oppervlakte van de individuele winkel. Deze schaalvergroting doet zich vooral voor in branches met een relatief lage omzet per m², zoals bouwmarkten, supermarkten, modezaken en bruin- en witgoed. Een voorbeeld daarvan is Lidl, die enkele jaren terug winkels openden van m² en nu standaard 1000m² netto vloeroppervlakte vragen. Winkels worden steeds groter omdat zo schaalvoordelen kunnen worden behaald. Opnieuw is dit dus een manier om stijgende omzetten te bekomen. Meer en meer worden de steeds strengere wensen van de consument vertaald in meer m² winkelruimte: bredere gangpaden voor meer comfort, de consument die meer keuzemogelijkheden en een ruimer assortiment wil hebben en meer of grotere 3 Locatus is een dataleverancier van winkelinformatie in de Benelux ( 10

12 presentatiemogelijkheden voor nieuwe producten of aanbiedingen. Toch bestaat er ook een limiet op schaalvergroting: de hypermarkten aan de rand van de stad hebben veel moeite om zich te profileren in de huidige detailhandelsstructuur. In tegenstelling tot de trend van schaalvergroting, zien we ook de omgekeerde beweging: de kleine buurtsuperette komt terug, ook op minder evidente locaties (met minder passage of in goedkopere langdurig leegstaande panden). Dit zorgt voor diverse positieve effecten: 1) Meestal worden zij uitgebaat via franchisingformules (Carrefour Express, Spar Express enz.) waardoor de uitbating van een buurtsuperette opnieuw interessant wordt; 2) Deze binnenstadsformules spelen in op de behoeften van bewoners en bezoekers, fastservice en express-concepten op plaatsen met hoge passantenstromen; Ook kleine discountconcepten spelen in op wijkcentra zoals Takko Fashion (Abdijstraat) en Zeeman (Nationalestraat, Anselmostraat). Online en offline winkelaanbod Een duidelijke trend is de groei van online winkelen in België. De sector is nog lang niet verzadigd en hoe langer hoe meer spelers gaan zich richten tot de e-commerce. Ook kunnen we vaststellen dat de veiligheid van en dus ook het vertrouwen in online winkelen de laatste jaren sterk is vergroot. De cijfers lijken op het eerste gezicht redelijk indrukwekkend. Een internationale benchmark geeft echter aan dat er in België een duidelijke achterstand valt waar te nemen inzake e-commerce. In vergelijking met de ons omliggende landen zijn de cijfers rond e-commerce voor België laag (Bron: Fevad). Naar de vraag of e-commerce geen bedreiging is voor het fysieke winkelaanbod in de stad gebeurde het nodige onderzoek. GfK Retail & Technology onderzocht het koopgedrag bij huishoudens en concludeerde onder andere dat consumenten fysieke winkels niet vergeten zijn, maar dat in alle sectoren een veranderend winkelgedrag te zien is waarin ruimte is voor zowel websites als gewone winkels. Door de bijkomende online verkoopskanalen is het onvermijdelijk dat in bepaalde sectoren de expansie van fysieke winkels wordt teruggeschroefd en/of dat de bepaalde fysieke winkels kleiner worden. Volgens de Trend Briefing van Trendwatching.com zijn de uitdagingen voor de fysieke winkel als volgt: 1) De consumenten willen nu ook in de echte wereld alle voordelen van e-commerce (gemak, ervaringen van andere consumenten horen, totale prijstransparantie, eindeloze keuzes enz.). Sommige retailers vertalen deze elementen reeds in hun winkelinrichting. 2) Winkelen is ook een manier van ontspannen, vrienden ontmoeten, ervaringen delen. De consument wil dat wat e-commerce niet kan bieden, duidelijker zien: spektakel, exclusieve producten, dingen voelen/ruiken/proberen, prettig koopproces, persoonlijk koopproces enz. 3) Echte winkelbeleving moet online shoppen overklassen door instant statusgevoel te geven (bevestigen van status of verhogen van status). 11

13 4) Er moet gehandeld worden in het belang van de Citysumer. In de stad ligt de toekomst voor consumentisme. Steden zullen het walhalla blijven en nog sterker worden. De stedelijke cultuur is een retailcultuur. Bovendien zorgt de stedelijke migratie voor nieuwe consumenten. De opkomst van internet kan in veel gevallen ook gezien worden als een opportuniteit. Voor sommige producten is het bovendien niet evident om online verkoop te organiseren. Vooral voor kwaliteitsproducten, duurdere producten, producten die het van hun uitstraling moeten hebben, gaan de consumenten toch liever naar een fysieke winkel. Een internetwinkel alleen volstaat in veel gevallen niet. Om een webwinkel succesvol te houden opent men vaak fysieke winkels, dikwijls brandstores die vooral dienen om een sterke fysieke aanwezigheid te hebben, om hun merk te positioneren om zo omzet te stimuleren op het internet. De uitdaging voor de winkeluitbater is dan ook om via al deze kanalen toegang te hebben tot en bereikbaar te zijn voor de consument. Prijzen worden zeer vaak online vergeleken, met daaraan gekoppeld het lezen van reviews/meningen van klanten en het bekijken van de technische specificaties. Het zal er voor veel producten toe leiden dat oriëntatie/informatie verzamelen, aankopen en leveren afzonderlijke processen worden. Een fysieke winkel krijgt in veel gevallen dus meer de aanblik van een showroom, belevingslocatie en/of uithangbord voor de internetwinkel. Multichanneling, het benutten van zowel de online kanalen als de offline winkels, is de sleutel om ook in de toekomst succesvol handel te drijven (GfK Retail & Technology). Polarisatie winkelhart versus periferie Door de huidige economische crisis schroeven veel ontwikkelaars hun expansie terug. De financiering voor grotere (her)ontwikkelingsprojecten loopt moeizaam. De focus in Antwerpen komt meer en meer te liggen op de A1-locaties in het winkelhart (Meir-Leysstraat-Wilde Zee) en op perifere baanwinkellocaties. Daar zijn naast de lage huisvestingskosten, een goede bereikbaarheid en groot parkeeraanbod, de grootste stromen van passage en zijn er dus minder investeringsrisico s. Naast aandacht bij inplanting van nieuwe voorzieningen is het evenzeer van belang om de bestaande winkels op minder evidente locaties te saneren/te transformeren/op te waarderen. De polarisatie tussen het winkelhart en de periferie leidt tot grote tekorten aan ruimte en zeer hoge huurprijzen in deze gebieden. De vraag naar panden is er zeer hoog, het aanbod klein. Daar staat tegenover dat in de gebieden tussenin ( stuck in the middle ) te veel ruimte is (leegstand, opportuniteiten tot herontwikkeling, enz.). Hierdoor worden heel wat (verwaarloosde of langdurig leegstaande) handelspanden omgevormd tot woningen, garages en andere niet-commerciële functies. Een ander goed voorbeeld van de polarisatie is dat heel wat ketens zowel een formule hebben in de periferie als in de binnenstad; beide zijn perfect inwisselbaar geworden. Op de locaties stuck in the middle wensen zij zich niet te vestigen (of hebben ze enkele jaren terug hun pand verlaten). 12

14 Aanbod van detailhandel in stad Antwerpen Aanbodsinventarisatie Locatus (2012) Om een algemeen overzicht te krijgen van het commercieel aanbod in stad Antwerpen, doen we eerst een beroep op de kwantitatieve inventarisatie van Locatus. Zij inventariseren het hele grondgebied van stad Antwerpen. Op deze manier kwamen zij bij de meest recente inventarisatie (2012) tot commerciële panden (winkels, horeca, diensten en leegstaande commerciële panden) op het grondgebied stad Antwerpen. Van deze commerciële panden zijn er 5296 ingenomen door detailhandelszaken (winkels), met 1504 zaken in dagelijkse artikelen en 4399 in niet-dagelijkse artikelen. Horeca en ontspanning neemt 23% van de commerciële panden in (ongeveer 2700 zaken) en diensten vinden we terug in ongeveer 1554 panden. Ten slotte is er nog leegstand. De commerciële panden die niet ingevuld zijn, nemen 12,4% van het totaal aantal in, of 1459 commerciële panden. In totaal is in stad Antwerpen ongeveer 1 miljoen m² winkelvloeroppervlakte te vinden. De winkelvloeroppervlakte omvat wel enkel zuivere handelspanden (al dan niet leegstaand), niet de aanwezige horeca en diensten. Hiermee neemt stad Antwerpen één tiende in van de totale winkelvloeroppervlakte in Vlaanderen die geraamd wordt op m². Als we kijken naar de verhouding tussen het aantal inwoners en de m² winkelvloeroppervlakte, dan komen we in stad Antwerpen uit op 2033 m² per 1000 inwoners (of 2 m² per inwoner). In heel wat steden ligt dit hoger, zoals Hasselt (3002 m²), Sint-Niklaas (2937 m²) en Aalst (2302 m²). In Gent ligt het lager, met 1974 m² per 1000 inwoners. In Vlaanderen is de verhouding 1716m² vloeroppervlakte per 1000 inwoners, in Wallonië ongeveer 1 500m² en in het Brusselse Gewest 1150m². Meting van de Antwerpse winkelstraten (2010) In de Meting van de Antwerpse winkelstraten (2010) wordt het aanbod van detailhandel in de winkelgebieden van stad Antwerpen onderzocht, daar waar Locatus detailhandel over het ganse grondgebied inventariseert. Op basis van objectieve criteria werden in dit onderzoek 58 winkelgebieden geselecteerd, die allen samen 8864 panden omvatten waarvan er een nietcommerciële en een commerciële invulling hebben. Van deze groep commerciële panden zijn er commercieel én actief (of na aftrek van de 815 leegstaande commerciële panden). Iets meer dan de helft (53%) van de commerciële panden op grondgebied stad Antwerpen is dus gevestigd in de 58 winkelgebieden. In vergelijking met de vorige meting kan een algemene daling vastgesteld worden van de imagoverlagende handelspanden tot onder het niveau van de eerste meting (1997). Nog maar 5% van de actieve handelspanden behoorde in 2010 tot deze categorie. Dit is een duidelijk gevolg van de maatregelen die ingevoerd zijn: de uitbatingsvergunning en de vestigingsvergunning. 13

15 Typologie en kenmerken van de Antwerpse winkelconcentraties Om meer inzicht te krijgen in het winkelaanbod en onze winkelgebieden, voeren we een typologie in rond winkelconcentraties. Een eerste stap die we daarbij nemen is het afbakenen van winkelgebieden. Immers, heel wat handel zit in geconcentreerde winkelgebieden, maar een ander aanzienlijk deel is verspreid langs invalswegen of zit in woonstraten (buiten winkelgebieden). Dit laatste noemen we verspreide bewinkeling. Een voorbeeld is bijvoorbeeld de Noorderlaan waar twee grote winkelunits (Decathlon en Brico Plan-It) zitten die samen een grote ruimte innemen en ook van strategisch belang zijn voor een eventuele groei in het aanbod, maar die op dit moment nog niet als baanwinkelgebied kan doorgaan door een te laag aantal winkels. We gebruiken immers de afbakening zoals in de Meting van de Antwerpse winkelstraten, waarbij naar twee criteria gekeken wordt: (1) het aantal actieve commerciële panden (handel/horeca/diensten) moet hoger liggen dan 30 en (2) de winkeldichtheid (het aantal actieve commerciële panden op het totaal aantal panden) moet hoger zijn dan 50%. Zo kwamen we in 2010 tot 58 winkelgebieden in stad Antwerpen. Deze 58 winkelgebieden kunnen we dan aan de hand van 10 criteria opdelen in zeven types. Volgende criteria worden daarbij gebruikt: aantal verkooppunten, winkeldichtheid, som van de winkelvloer-oppervlakte, gemiddelde winkelvloeroppervlakte, percentage ketens, percentage verkooppunten met dagelijkse artikelen, percentage verkooppunten met persoonsuitrusting, percentage verkooppunten met uitzonderlijke artikelen (huishoud, elektro, doe-het-zelf), percentage leegstand en locatie binnen/buiten de Ring. In tabel 1 worden voor elk type winkelgebied normen vastgelegd waaraan de criteria moeten voldoen. Niet elk criterium dient gebruikt te worden bij elk type winkelgebied. Bovendien voldoen de winkelgebieden die per type winkelgebied vermeld worden niet allemaal aan alle criteria, maar komen zij wel steeds het meest in de buurt van de voorgeschreven normen. Deze normen zijn dus eerder te bekijken als een streefdoel voor bepaalde winkelgebieden. Tenslotte worden ook in tabel 1 enkele cijfers opgenomen per type, zodat duidelijk wordt welk aandeel van het totaal aanbod deze types innemen. Volgende zeven types komen in de tabel aan bod: TYPE 1 - PRIMAIR WINKELHART en TYPE 2 - SECUNDAIR WINKELHART Het primaire winkelhart is het centrum van Antwerpen, dat door de consument als één geheel wordt gezien. Hoewel binnen dit gebied er tussen straten nog verschillen zijn in assortiment (mainstream, high-end, enz.), is een bezoek aan het centrum van Antwerpen toch vaak een combinatie van meerdere straten in het primaire winkelhart. Het merendeel van de bezoekers van het primaire winkelhart zal zijn bezoek beperken tot dit gedeelte. Het primaire winkelhart kent weinig of geen probleemgebieden. Kenmerkend is een zeer lage leegstand, een hoog aantal handelszaken met persoonsuitrusting (kleding, schoenen e.d.) en een zeer hoge winkeldichtheid. In dit deel is er om de 14

16 vele passanten en bezoekers ruimte te geven veel winkelwandelcomfort (Meir-as, Wilde Zee), alsook werden tal van doorsteken naar andere parallelstraten aantrekkelijk en commercieel ingericht (Stadsfeestzaal, Grand Bazar Shopping Center, Nieuwe Gaanderij) om wandellussen te creëren tussen de straten. Het secundaire winkelhart is de aanloop of uitloop van het primaire winkelhart, waar het aanbod van dat type is dat geen meerderheid van de bezoekers van het centrum van Antwerpen deze concentraties bezoekt of waar de focus eerder ligt op een ander type bezoeker (toeristen, studenten, horecabezoek, antiek en curiosa enz.). Kenmerken zijn hier nog steeds de hoge winkeldichtheid en de focus ligt hier, net zoals in het winkelhart, niet op dagelijkse aankopen maar op persoonsuitrusting en uitzonderlijke goederen. Toch zijn er vaker speciaalzaken of boetieks terug te vinden en is de leegstand hier in sommige gevallen wel hoog. Bekende voorbeelden van goed draaiende secundaire concentraties zijn meer de zuidelijke aan/uitlopers zoals Vlaamse/Waalsekaai, Kloosterstraat- Riemstraat, Hoogstraat enz. Gebieden die te maken hebben met hoge leegstand en lagere winkeldichtheid zijn vooral de noordelijke aan/uitlopers zoals Sint-Katelijnevest, Lange Koepoortstraat. Daarnaast zijn er nog de gebieden die aantakken op het primaire winkelhart ter hoogte van het Centraal Station (Offerandestraat, Koningin Astridplein en Quellinstraat-Frankrijklei). TYPE 3 - STADSDEELCENTRA Dit zijn kernen buiten de Ring in het hart van een district, die van die schaal zijn dat ook mensen van buiten het district worden aangetrokken tot het winkelgebied. Vooral door het feit dat er een hoog percentage handelszaken in persoonsuitrusting in dit type winkelgebied gevestigd is, onderscheidt het zich van een wijkcentrum. Het type wordt ook gekenmerkt door een locatie buiten de Ring en een hoog grote winkelvloeroppervlakte. De drie gebieden die voldoen aan deze criteria zijn Bredabaan (centrum Merksem), Abdijstraat-Den TIR (centrum Kiel) en Bist-Winkelcentrum De Kern (centrum Wilrijk). Het zijn vooral de eerste twee gebieden waar een stijging van leegstand en een daling van winkeldichtheid kan worden vastgesteld. Ook groeit in deze gebieden meer en meer het aanbod van dagelijkse voeding en verdwijnt het "shoppingkarakter" dat een stadsdeelcentrum zo sterk typeert. Daarentegen blijft het centrum van Wilrijk een sterke positie behouden met weinig of geen leegstand en een hoog aantal winkels met persoonsuitrusting. 15

17 Tabel 1: Typologie en kenmerken van de winkelconcentraties Primair Winkelhart Secundair Winkelhart Stadsdeelcentrum Wijkcentrum groot Wijkcentrum klein Buurtwinkelgebied Baanwinkelgebied Criteria afbakening winkelgebieden aantal verkooppunten meer dan 30 actieve handelspanden (verkooppunten) < 30 en/of winkeldichtheid winkeldichtheid moet hoger zijn dan 50% < 50% Criteria typologie winkelgebieden aantal verkooppunten >100 >50 >100 >100 <100 <50 >50 winkeldichtheid >75% >75% >75% >65% >65% <65% >65% som van de winkelvloeroppervlakte > m² <10 000m² > m² > m² <10 000m² < m² >10 000m² gemiddelde winkelvloeroppervlakte <150m² <125m² <100m² >500m² verkooppunten met dagelijkse artikelen <10% <15% 5 à 15% >10% >10% >15% verkooppunten met persoonsuitrusting >30% >20% en/of >20% en/of <10% verkooppunten met uitzonderlijke artikelen >20% >15% >20% leegstand <10% >10% <15% <15% <15% locatie binnen/buiten de Ring Binnen Binnen Buiten Buiten Winkelgebieden die voldoen aan criteria Verspreide bewinkeling Diamantwijk-Centraal Vlaamse/Waalsekaai Bredabaan Centrum Turnhoutsebaan Brederodewijk Provinciestraat Boomsesteenweg o.a. Station Borgerhout Meir-Grand Bazar- Offerandestraat- Abdijstraat-Den TIR Driekoningenstraat- Lange Beeldekensstraat- Kerkstraat Bredabaan Noorderlaan Stadsfeestzaal Dambruggestraat Statiestraat Diepestraat Baanwinkels Wilde Zee- Kloosterstraat-Riemstraat Bist-Winkelcentrum De Carnotstraat Handelstraat-Korte Victor Roossensplein-Oude Prins Huidevettersstraat Kern Zavelstraat Barreellei Boudewijnlaan De Keyserlei-Century Quellinstraat-Frankrijklei Deurne-Noord Sint-Jansplein-Vondelstraat Grotesteenweg Isabellalei Center Leopoldstraat/Sint- Hoogstraat Herentalsebaan Sint-Gummarusstraat- Diksmuidelaan Lange Leemstraat Jorispoort Diepestraat Schuttershofstraat- Mechelsesteenweg Ekeren-Dorp Paardenmarkt Stenenbrug Falconplein- Hopland Klapdorp Kammenstraat-Kleine Volkstraat-Geuzenstraat Kioskplaats-Kapelstraat Lange Kievitstraat- Sint-Bernardsesteenweg Cruyslei Markt Simonsstraat Steenhouwersvest Jezusstraat Kasteelpleinstraat Ekeren Mariaburg Eksterlaar Nationalestraat Sint-Katelijnevest Van Wesenbekestraat Ekeren Donk Ruggeveldlaan Minderbroedersrui- Gemeentestraat Bisschoppenhofln Wolstraat Lange Koepoortstraat Anselmostraat Italiëlei Melkmarkt-Korte Gitschotellei Scheldekaaien Nieuwstraat Koningin Astridplein Linkeroever Gloriantlaan Jules Moretuslei Fruithoflaan Cijfers per type winkelgebied aantal verkooppunten Aantal leegstaande panden Som van de winkelvloeroppervlakte Aantal ketens Bron: Meting van de Antwerpse winkelstraten 2010; Locatus Retail Verkenner

18 Kaart 1: Afbakening en typologie van de winkelgebieden Bron: eigen verwerking van Meting van de Antwerpse winkelstraten 2010 en Locatus Retail Verkenner (2012) 17

19 TYPE 4 - WIJKCENTRA GROOT en TYPE 5 - WIJKCENTRA KLEIN Een belangrijke vorm van winkelconcentraties; de focus ligt hier op het voorzien van een wijk of district van de nodige voorzieningen met een aantal winkelketens, maar vooral met kleine tot middelgrote zelfstandige winkels. Er is maar een beperkte aantrekking vanuit andere wijken of districten naar dit type winkelgebied. Het toevoeging "groot" en "klein" maakt een belangrijk onderscheid. Grotere wijkcentra zouden in theorie ook de rol van een stadsdeelcentrum kunnen opnemen als hier meer winkelketens en meer persoonsuitrusting zou zijn. De grote wijkcentra hebben wel een groot aantal winkels en ook een hoog aantal m² winkelruimte, maar missen bovenlokale aantrekkingskracht (die vooral van ketens en van persoonsuitrusting komt). De kleine wijkcentra hebben een lagere winkeldichtheid en minder m² winkelruimte. Wel zijn zij zeer belangrijk omdat zij nog steeds de wijk voorzien van dagelijkse voorzieningen. Essentiële kernen zijn bijvoorbeeld de handelskern Linkeroever en Brederodewijk. Ook de kernen van Antwerpen-Noord (die allen op elkaar aansluiten en in theorie ook één groot wijkcentrum vormen) zijn van cruciaal belang voor de leefbaarheid van deze wijk. Een aantal wijkcentra kunnen echter ook gezien worden als probleemgebieden - waar de leegstand hoger ligt dan gemiddeld en de winkeldichtheid geen gunstige evolutie kent. We denken daarbij o.a. aan de kleine wijkcentra Paardenmarkt, Lange Kievitstraat-SImonsstraat, Jules Moretuslei. Verwacht kan worden dat zij meer zullen evolueren naar het type 6 "Buurtwinkelgebieden". Terwijl sommige kleine wijkcentra die goed draaien ook zouden kunnen groeien tot een groot wijkcentrum (zoals het eerder genoemde Linkeroever of Brederodewijk). TYPE 6 - BUURTWINKELGEBIEDEN Al deze gebieden hebben een zeer lage winkeldichtheid. Bovendien hebben de meeste gebieden een leegstand boven 10% (Grotesteenweg, Victor Roossensplein/Oudebarreellei, Diksmuidelaan, Sint- Bernardsesteenweg) en zelfs boven 15% (Provinciestraat, Stenenbrug). De winkelgebieden Ekeren (Donk en Mariaburg) en Kerkstraat hebben minder leegstand, maar wel nog steeds een laag aantal verkooppunten en een sterke versnippering van het aanbod (lage winkeldichtheid). Soms zijn de buurtwinkelgebieden alleenstaande kernen die een wijk of buurt ondersteunen in dagelijkse aankopen, soms zijn het aanloop- of uitloopstraten naar een aangrenzend wijkcentrum of stadsdeelcentrum. TYPE 7 - BAANWINKELGEBIEDEN Dit zijn concentraties langs de grote invalswegen naar stad Antwerpen waar enkele grootschalige handelszaken gevestigd zijn en die door hun schaal (en niet door het aantal vestigingen), goede bereikbaarheid en groot parkeeraanbod een zeer grote aantrekkingskracht hebben. Gezien hun ligging in de rand van de stad en op invalswegen, is er ook een belangrijke regionale aantrekking. In deze winkelgebieden is er zelden leegstand, omdat de winkelruimte er zeer populair is. Hier zijn het vooral de ruimtelijke ingrepen die nodig zijn. Acties op touw zetten en promotionele instrumenten inzetten om de handelaars te ondersteunen is hier niet nuttig. 18

20 Marktruimte voor detailhandel Marktruimteberekening De marktruimteberekening toont per winkelgebied voor welk type aanbod er nog marktruimte is en waar er verzadiging optreedt. Dit instrument helpt om de haalbaarheid van economische initiatieven op korte en lange termijn in te schatten en is een goede basis voor het geven van economische adviezen en voor het opmaken van beleidsplannen met een impact op detailhandel. De marktruimte wordt berekend als het verschil tussen de benodigde winkelvloeroppervlakte en de aanwezige ingenomen winkelvloeroppervlakte. Bij de netto marktruimte wordt ook rekening gehouden met de leegstand (zie verder 2.2.5). De marktruimteberekening wordt per branche gemaakt, op het niveau van de winkelgebieden en van de districten. De marktruimte werd berekend zowel voor 2012 als voor 2015 en De resultaten uit de marktruimteberekening zijn gebaseerd op het koopstromenonderzoek uit Het is onzeker hoe deze koopstromen zich naar de toekomst toe zullen ontwikkelen. Mede daarom is de marktruimteberekening een dynamisch en cijfermatig model dat door de tijd heen geactualiseerd kan worden op basis van nieuwe cijfers en inzichten. Het onderzoek biedt zodoende een kader voor de ontwikkelingsmogelijkheden van de verschillende districten en de belangrijkste winkelcentra daarbinnen. Voor de concrete ontwikkelingspotentie van een specifiek winkelgebied dienen deze resultaten verfijnd te worden op basis van de ambitie, het toekomstprofiel en (markt)initiatieven. Onderstaande resultaten dienen dus met enige voorzichtigheid te worden geïnterpreteerd. Ze worden opgedeeld volgens dagelijkse artikelen (supermarkt, bakker, slager, e.d.), periodieke goederen (kleding, schoenen, speelgoed enz.) en uitzonderlijke goederen (elektro, doe-het-zelf, wooninrichting, enz.). District Antwerpen A. Dagelijkse artikelen In het district Antwerpen stellen we een overschot (negatieve marktruimte) vast van m² in Gelet op de groei van het aantal inwoners in tal van stadsontwikkelingsprojecten (Eilandje, Regatta enz.) wordt verwacht dat er tegen 2015 en 2020 wel een daling zal zijn van het overschot, maar er blijft volgens het model wel verzadiging. Als we de belangrijkste winkelgebieden in het district Antwerpen bekijken, zien we dat er nog wel marktruimte is in de omgeving van Centrum Antwerpen (2813m²), Linkeroever (2342m²), Nationalestraat (1329m²). In Antwerpen-Noord (en dan vooral omgeving Sint-Jansplein en Stationsbuurt) merken we een verzadiging op voor dagelijkse artikelen. De omgeving rond Dageraadplaats en rond de Lange Lozanastraat hebben dan weer een grote marktruimte voor algemene voeding (respectievelijk 2813m² en 1049m²). B. Periodieke goederen We stellen een grote marktruimte vast voor district Antwerpen, meer specifiek m². Deze marktruimte wordt vooral door centrum Antwerpen bepaald (66 125m²). Bij deze cijfers moet wel de kanttekening gemaakt worden dat bij het onderliggende koopstromenonderzoek de ondervraagden top-of-mind antwoorden geven. Periodieke goederen (kleding, schoenen, e.d.) worden logischerwijze 19

21 door heel wat consumenten toegewezen aan "het centrum van Antwerpen" waardoor hier als resultaat mogelijk meer marktruimte uitkomt dan in de realiteit het geval is. Er is ook nog marktruimte voor periodieke goederen in Linkeroever (1222m²). Verder zien we heel wat verzadiging in de winkelgebieden in het district. In het district Antwerpen is er bovendien een grote verzadiging van periodieke goederen in het winkelgebied "Stationsbuurt". Dit door Locatus afgebakende winkelgebied omvat onder andere Carnotstraat, Offerandestraat-Dambruggestraat, Gemeentestraat, Van Wesenbekestraat. C. Uitzonderlijke goederen Voor uitzonderlijke goederen is er in het district Antwerpen een grote verzadiging van bijna m². Daar staat dan weer tegenover dat er een zeer grote marktruimte is in het Centrum Antwerpen (van m²). Ook op Linkeroever en aan de Abdijstraat (1729m²) zien we kleine marktruimten. In Antwerpen-Noord is er verzadiging van deze branche. District Berchem A. Dagelijkse artikelen District Berchem heeft op het vlak van dagelijkse artikelen een marktruimte van 3 780m². Deze marktruimte is niet gesitueerd in de omgeving van het winkelgebied Driekoningenstraat-Statiestraat (verzadiging van 1365m²) maar vooral in de omgeving van het winkelgebied Fruithoflaan (marktruimte voor algemene voeding van 5310m²). B. Periodieke goederen In Berchem is er een verzadiging vast te stellen van 3128m² en meer specifiek voor de Driekoningenstraat-Statiestraat zien we een verzadiging van 1655m². C. Uitzonderlijke goederen District Berchem heeft een beperkte verzadiging van uitzonderlijke goederen (1282m²). Het winkelgebied Driekoningenstraat-Statiestraat heeft een verzadiging van 964m². District Berendrecht-Zandvliet-Lillo Het district Berendrecht-Zandvliet-Lillo kent marktruimte noch verzadiging op het vlak van dagelijkse artikelen (er is een break-even). Ook op het vlak van periodieke alsook uitzonderlijke goederen is het district ongeveer in evenwicht (er is een marktruimte van respectievelijk 564m² en 232m²). Het centrum van Berendrecht heeft wel een marktruimte voor algemene voeding van 1814m². District Borgerhout A. Dagelijkse artikelen District Borgerhout heeft op het vlak van dagelijkse artikelen een marktruimte van 4 760m². Deze marktruimte is onder andere (en vooral) gesitueerd in de omgeving van het winkelgebied Turnhoutsebaan (marktruimte van 6216m²). Ook aan het winkelgebied Stenenbrug is een marktruimte voor algemene voeding (van 1707m²). Elders in Borgerhout is er een verzadiging waardoor de totale marktruimte van het district Borgerhout lager ligt. 20

22 B. Periodieke goederen Het district kent een verzadiging voor periodieke goederen van 2254m², met meer specifiek voor de Turnhoutsebaan een verzadiging van 2980m². Voor periodieke goederen (kleding e.d.) is er dus weinig vraag van klanten en dus weinig groei mogelijk in dit gebied. C. Uitzonderlijke goederen District Borgerhout heeft een grote verzadiging van uitzonderlijke goederen (7000m²). Het winkelgebied Turnhoutsebaan kent eveneens heel wat overaanbod van deze branche, met meer dan 4000m². District Deurne A. Dagelijkse artikelen In het district Deurne is op het vlak van dagelijkse artikelen een verzadiging vast te stellen van 9441m². Deze verzadiging situeert zich vooral buiten de afgebakende winkelgebieden (verspreide bewinkeling, o.a. Makro en Match Ruggeveldlaan). Er is immers nog wel marktruimte voor dagelijkse artikelen aan de Herentalsebaan in Deurne (1509m²). Ook aan de noord-oostkant van Deurne-Noord (aan de Ter Heydelaan en aan het Wim Saerensplein) is een marktruimte vast te stellen voor algemene voeding van respectievelijk 2051m² en 1055m². B. Periodieke goederen In het district Deurne noteren we een verzadiging voor periodieke goederen van ongeveer 4000m², met vooral veel overaanbod aan de Turnhoutsebaan (Deurne-Noord) en in mindere mate aan de Herentalsebaan (Deurne-Zuid). C. Uitzonderlijke goederen District Deurne heeft een grote marktruimte van uitzonderlijke goederen (8000m²). Het winkelgebied Herentalsebaan onder andere heeft met 3248m² veel ruimte voor dit type goederen. Doe-het-zelf en wonen als onderdeel van deze branche heeft bijvoorbeeld 2963m² marktruimte. De Turnhoutsebaan- Deurne, daarentegen, heeft een overaanbod van 1588m². District Ekeren A. Dagelijkse artikelen We noteren een marktruimte voor dagelijkse artikelen in Ekeren van 4178m². Een deel van de marktruimte is terug te vinden in het centrale winkelgebied Ekeren-Dorp, met een marktruimte van 2963m². B. Periodieke goederen Ekeren heeft net als de meeste andere districten een verzadiging op het vlak van periodieke goederen. Er zijn 3725m² teveel winkels van deze branche. In Centrum Ekeren, echter, zien we nog wel een kleine marktruimte van bijna 1000m² winkelvloeroppervlakte. C. Uitzonderlijke goederen Zowel in het district Ekeren als in het Centrum Ekeren is er een verzadiging van dit type goederen. Met respectievelijk een overaanbod van 600m² en van 2000m². Enkel aan het winkelgebied Kapelsesteenweg in Ekeren zien we een marktruimte van 2579m² voor doe-het-zelf en wonen. 21

23 District Hoboken A. Dagelijkse artikelen In Hoboken stellen we een marktruimte voor dagelijkse artikelen vast 2180m². Centrum Hoboken heeft zelfs een marktruimte van 4880m² voor deze branche. Vermoedelijk zijn er elders, verspreid in Hoboken, vierkante meters verzadiging vast te stellen. Ook de concentratie Heidestraat Hoboken kent een marktruimte van 1274m² voor voeding. B. Periodieke goederen Hoboken heeft een kleine marktruimte van 1383m², waarvan een belangrijk deel van de marktruimte gesitueerd kan worden in het centrum van Hoboken (Kioskplaats-Kapelstraat) met een ruimtevraag van ongeveer 1020m². C. Uitzonderlijke goederen Vooral in het district Hoboken is er een verzadiging van dit type goederen (12 141m²). Daarentegen is in het centrum van Hoboken geen overaanbod, integendeel er is een beperkte marktruimte van 645m². District Merksem A. Dagelijkse artikelen Voor Merksem zien we in 2012 weinig of geen marktruimte voor dagelijkse artikelen (break-even). Tegen 2020 verwachten we wel een marktruimte van 1277m². Centrum Merksem heeft nog een grote marktruimte van bijna 4000m². Net zoals in Hoboken stellen we hier vast dat verspreid buiten de Merksemse winkelgebieden er verzadiging van het aanbod is. B. Periodieke goederen District Merksem heeft een zeer groot overaanbod van periodieke goederen (10 000m²). Dit situeert zich vooral in het centrum van Merksem alsook in het baanwinkelgebied ten noorden van Merksem. C. Uitzonderlijke goederen Merksem heeft als district een verzadiging van uitzonderlijke goederen (8743m²). Vooral het centrum van Merksem heeft een grote verzadiging, met name bijna 7000m² overaanbod van deze branche. District Wilrijk A. Dagelijkse artikelen In het district Wilrijk zien we een zeer grote marktruimte van bijna 7000m² voor dagelijkse artikelen. Zowel de A12 als Centrum Wilrijk kennen een marktruimte van respectievelijk 4400m² en 6400m². B. Periodieke goederen Er is in district Wilrijk een zeer grote marktruimte voor periodieke goederen: ongeveer m². Dit is wel vooral te situeren aan de A12 (baanwinkelgebied), want in het centrum van Wilrijk is er een verzadiging van 1356m². C. Uitzonderlijke goederen Ook voor uitzonderlijke goederen is er grote ruimte in dit district. Een 63000m² van deze branche zou volgens het model kunnen gerealiseerd worden aan de A12 en ook het centrum van Wilrijk heeft een 22

24 beperkte uitbreidingsmogelijkheid van 1500m². Ook de concentratie Prins Boudewijnlaan Wilrijk heeft een marktruimte voor doe-het-zelf en wonen van 2220m² Leegstand In het vorige deel bespraken we de marktruimte voor detailhandel vanuit het onderzoek dat samen met WES is uitgevoerd. Naast deze marktruimte (of verzadiging) moeten we ook de leegstand onder de loep nemen, aangezien dit ook kan gezien worden als beschikbare winkelruimte die een deel van de marktvraag kan opvangen. Echter, deze leegstaande panden zijn in een aantal gevallen te klein, te verouderd, te slecht gelegen, om alle marktruimte er aan toe te wijzen. Stad Antwerpen Volgens cijfers van Locatus (2012), bedraagt de leegstand in stad Antwerpen 12,4% en ligt dus iets hoger dan het Vlaamse gemiddelde (11,7 %). Het zijn bijna 1500 verkooppunten die iets meer dan m² winkelvloeroppervlakte innemen. Vergeleken met de leegstand in 2008, noteren we een stijging van 1,9%. Ook stelden we vast dat het meer en meer grotere handelspanden zijn (>150m²) die leeg komen te staan. In 2008 was ongeveer 15% van de leegstaande panden groter dan 150m², in 2012 steeg dit percentage naar 19%. Echter als we kijken naar de groep van zeer grote leegstaande winkelpanden (> 1200 m² netto vloeroppervlakte), dan merken we plots een schaarste op. De vraag naar dit type handelspanden is dan ook groot, terwijl het aanbod ervan beperkt is. Districten Op het niveau van de districten merken we dat Ekeren en Wilrijk opvallend lage leegstandscijfers kunnen voorleggen: 5,9% van de verkooppunten in deze districten is leegstaand. Drie districten (Berchem, Borgerhout en Deurne) hebben iets minder leegstand dan het stedelijk gemiddelde (ongeveer 11%). In Deurne steeg van deze drie districten de leegstand wel het sterkst (2,5% vergeleken met 2008). In Hoboken en district Antwerpen staat ongeveer 13% van de verkooppunten leeg. De evolutie in het district Antwerpen is wel gunstig: vergeleken met 2008 daalde de leegstand met 1,4%. In Hoboken is daarentegen een stijging van 3,7% te noteren. Berendrecht-Zandvliet-Lillo en Merksem scoren het hoogst (respectievelijk 14% en 15% leegstand). Bovendien is er in Merksem een groei van 4,5% vastgesteld vergeleken met Winkelgebieden 70% van de leegstaande panden is gesitueerd in winkelgebieden, daar waar 30% in verspreide bewinkeling zit. In 2008 was deze verhouding nog 73% - 27%. Als we de cijfers per winkelgebied uit de Meting van de Antwerpse winkelgebieden 2010 ernaast leggen, dan zien we een aantal winkelgebieden die ver boven dit gemiddelde zitten (Sint- Katelijnevest, Lange Kievitstraat-Simonsstraat, Provinciestraat hebben meer dan 25% leegstand). Andere hebben dan weer nagenoeg geen leegstand: Meir-GB Shopping Center-Stadsfeestzaal, Steenhouwersvest, Bist-Winkelcentrum De Kern scoorden het best. 23

25 Cijfers omtrent de leegstand in winkelgebieden van het onderzoeksbureau Locatus (2012) zijn licht verschillend, aangezien er een andere afbakening is van de gebieden. In 2012 telde Locatus bv. in Bredabaan Centrum (Merksem) 25% leegstand. Weinig leegstand telden zij aan Bist-Winkelcentrum De Kern, Boomsesteenweg en Offerandestraat-Dambruggestraat (minder dan 5% leegstand) Vraaganalyse Trends aan de vraagzijde Socio-demografische evoluties In de stad Antwerpen spelen soms andere trends dan op Vlaams en Belgisch niveau: 1) Vergrijzing In stad Antwerpen moet de trend van vergrijzing genuanceerd worden: het aantal en aandeel 60plussers is in het afgelopen decennium gedaald en is nu stabiel. Dit verhult 2 trends, met name een toename van de kleine groep 80-plussers en de afname van jongere senioren. Het is wel zo dat het aantal senioren in de toekomst terug zal toenemen. Hun aandeel in de bevolking wordt echter niet groter. Figuur B1 in bijlage toont de evolutie van senioren per leeftijdsgroep. Uit andere onderzoeken (Locatus) blijkt dat 65-plussers minder besteden dan jongere consumenten, een bestedingsverschil dat kan oplopen tot 20%. Dit heeft onder andere gevolgen voor de vitaliteit van winkelcentra in gebieden waar vergrijzing dreigt. Vergrijzing en de aanbodtrend van online winkelen zijn ook geen evidente combinatie; in veel gevallen hebben 65-plussers nog steeds een grote achterstand op het vlak van online activiteiten. De huidige generatie ouderen zijn nog zeer prijsbewust en kritisch op het vlak van service. We zullen weldra echter meer en meer te maken krijgen met oudere mensen die opgegroeid zijn in luxe. Verwacht wordt dat zij dit ook zullen doortrekken in de toekomst. 2) Vergroening In stad Antwerpen speelt momenteel vooral vergroening: tussen 2000 en 2012 is de groep 0- tot 10-jarigen toegenomen met 28%. De totale bevolking is in deze periode toegenomen met 12%. Het aantal kinderen is vooral beginnen stijgen vanaf Figuur B2 in bijlage toont de evolutie van jongeren per leeftijdsgroep. 3) Alleenstaanden Alleenstaanden zijn de grootste groep in stad Antwerpen. Bijna 50% van de ongeveer huishoudens in stad Antwerpen bestaat uit 1 persoon. Daartegenover staat dat de grote gezinnen zijn toegenomen in aantal. Het gaat dan vooral om gezinnen vanaf 4 kinderen. Sinds 2004 is het aantal gezinnen met 4 personen met 15% toegenomen, gezinnen met 5 personen met meer dan 28% en grotere huishoudens met 23%. Dit vertaalt zich ook in een stijging van de gemiddelde huishoudgrootte. De veelheid van huishoudens (en de vaak ingewikkelde combinaties van 24

26 samengestelde gezinnen) maakt het voor de detailhandel moeilijk om consumenten op te delen in groepen of om gericht acties te voeren. Veranderend koopgedrag Tal van trends duiden op veranderend koopgedrag. Vooreerst is er de groei in onze mobiliteit. Dit maakt dat locaties om te gaan winkelen op tal van manieren beter en beter bereikbaar worden (hoog autobezit, aangenamere fietspaden, tramverlengingen, nieuwe spoorlijnen, busverbindingen enz.). Hierdoor gaat de consument steeds vaker zijn aankooplocaties afwisselen, naargelang het tijdstip, het meest interessante vervoermiddel, de combinatie met andere functies e.d. Dit is ook een belangrijke reden voor het groeiend grensoverschrijdend koopgedrag. Diverse handelspolen net over de grens (voor stad Antwerpen zijn dat Hulst, Roosendaal, Bergen Op Zoom en Breda) kennen een groeiende aantrekkingskracht. Een nieuw, ander aanbod, betere openingsuren, frequente soldenperiodes en de goede combinaties met perifere ontwikkelingen (woonboulevards en outlet centers) maken dit interessante winkellocaties voor de Antwerpenaar. Volgens GfK gaat één op vier huishoudens over de grens voor boodschappen. Vooral wie dicht bij de grens woont, geeft er een aanzienlijk bedrag uit. Gemiddeld gaat de Belg 8,5 keer per jaar naar buitenland voor boodschappen met een gemiddeld kasticket van 66 EUR. Een tweede trend in het veranderend koopgedrag is dat de consument steeds prijsbewust en meer en meer op de hoogte is van assortimenten, ervaringen van andere kopers, Voor heel wat assortimenten betekent dit een meerwaarde (en helpen online/smartphone-toepassingen de consument verder waar nodig). Toch is het teveel aan keuzes vaak de reden voor consumenten om te kiezen voor een specifiek product dat vooral onderscheidend vermogen heeft, waaraan hij betekenis kan hechten, waarmee hij een koopje heeft gedaan, enz. Het koopgedrag wijzigt bovendien zeer snel, door steeds meer nieuwe keuzes, bredere assortimenten, snelle technologische veranderingen, de intensiteit van de samenleving enz. Dit maakt dat je als handelaar zeer snel moet kunnen inspelen op nieuwe trends en ontwikkelingen. Het aanbod moet continu bijgesteld worden om de klant te kunnen blijven aantrekken. Zo niet, zal een concurrent zeer snel inspelen op de niche of het tekort aan voorzieningen. Er is ook geen duidelijke lijn meer in doelgroepen te trekken, zeker niet bij aanbieders van voeding. Eerst en vooral bestaat de consument niet meer. Naargelang leeftijd, inkomen, gezinssamenstelling, beschikbare tijd enz. kunnen de consumenten opgedeeld worden in heel wat types en groepen. Bovendien kan één consument ook afhankelijk van tijdstip, locatie of motief zeer snel zijn koopgedrag aanpassen. Hij is perfect ingelicht over prijzen, aanbiedingen en aanbod van diverse handelszaken. Daardoor combineert hij diverse handelszaken om zo te komen tot een voor hem ideale productmix. Discount, kwaliteit-luxe, biologisch, exotisch, grote hoeveelheden, de consument mengt alles in zijn aankooppatroon. De verschillende aanbieders proberen ook op zoveel mogelijk locaties aanwezig te zijn, vaak met aangepaste kleinere formules om toch maar een 25

27 verkooppunt te hebben tussen de concurrenten. Weinig klanten hebben nog een vaste locatie voor hun aankopen. Vaak hebben ze de voorkeur voor meerdere handelszaken en kiest men afhankelijk van het moment welke handelszaken bezocht worden Passantentellingen Een belangrijk onderdeel van vraaganalyse in de detailhandel is het aantal passanten in de winkelconcentraties. Er is binnen stad Antwerpen in het verleden gekozen om voor enkele strategische gebieden passantentellingen te laten uitvoeren door externe bureaus. Dit voor alle winkelconcentraties uitvoeren kost veel tijd en werk, dus de keuze is daarbij gevallen op Antwerpen- Centrum, de Abdijstraat (door Locatus uitgevoerd) en voor de gebieden waarrond EFRO-projecten werden opgestart met name Driekoningenstraat-Statiestraat, Antwerpen-Noord, Brederodestraat (door MD uitgevoerd) en Turnhoutsebaan Borgerhout (door Fastigon uitgevoerd). Antwerpen-Centrum (Locatus) De passanten in de winkelconcentraties in Antwerpen-Centrum (het winkelhart) worden al geruime tijd geteld door het bureau Locatus. Het zijn ongeveer 120 telpunten gesitueerd op de as Centraal Station-Groenplaats en op diverse zijstraten en parallelstraten van deze as. De resultaten van de laatste telling (maart 2012) zijn te bekijken op kaart 1 hieronder. Het toont duidelijk dat de Meir (inclusief Teniersplaats en Leysstraat) een zeer groot verschil in aantal passanten heeft vergeleken met de rest van de telpunten. Over de ganse as Meir-Teniersplaats-Leysstraat zien we meer dan passanten per week. Het vermoeden dat de noordzijde van de De Keyserlei een lager aantal passanten heeft dan de zuidzijde, wordt bevestigd. De tellingen zijn weliswaar van voor de heraangelegde De Keyserlei. Kaart 2: Passantentellingen in het centrum van Antwerpen (maart 2012) 26

28 De straten in de Wilde Zee, maar ook de Schoenmarkt, Grand Bazar Shopping Center, Schuttershofstraat e.d. zitten in dezelfde categorie (minder dan passanten per week, maar wel meer dan ). Wat verder weg van het winkelhart vinden we de Kammenstraat, de Leopoldstraat, de straatjes in de Diamantwijk, Statiekwartier en Sint-Katelijnevest. Daar zakken de tellingen onder de per week. Wat betreft de inpandige galerijen/shopping centra, daar haalt Grand Bazar Shopping Center op zijn drukste punt (ingang Schoenmarkt) bijna passanten, de Stadsfeestzaal meer dan passanten aan de inkom van de Meir, Century Center ongeveer aan de ingang van de De Keyserlei en de Nieuwe Gaanderij ten slotte (tussen Huidevettersstraat en Korte Gasthuisstraat) haalt bijna passanten op het drukste punt. De resultaten (grafieken en conclusies) van de passantentellingen in de Abdijstraat-Den TIR, Driekoningenstraat-Statiestraat, Brederodestraat, Antwerpen-Noord, omgeving Centraal Station en Turnhoutsebaan Borgerhout zijn te lezen in bijlage (figuur B3 t.e.m. B8) Bevragingen Naast passantentellingen is het, om de vraag te analyseren, ook relevant om passanten en consumenten te bevragen. Dit gebeurde de voorbije jaren in enkele strategische winkelgebieden, maar vond ook plaats op grotere schaal in het onderzoek van de Provincie Antwerpen. Strategische Visies (Stad Antwerpen) In de periode onderzochten we in detail enkele winkelgebieden van stad Antwerpen (zie ook pagina 5). In deze winkelgebieden (o.a. Bredabaan, De Keyserlei-Statiekwartier, Kioskplaats- Kapelstraat enz.) werden passanten bevraagd naar hun bezoekmotieven, aankooppatronen, gebruikte vervoermodus, maar ook naar hun ervaringen in het winkelgebied (sterkten, zwakten, aandachtspunten, ). In elk van de zeven gebieden werden 400 à 500 passanten bevraagd. De uitgebreide resultaten en visie werden meegenomen in verdere visievorming. Detailhandelsstudie Provincie Antwerpen (2010) In de studie rond detailhandel van de Provincie Antwerpen werden per gemeente een heel aantal mensen bevraagd naar hun koopgedrag. Ze voerden daarvoor 7000 telefonische enquêtes uit in de provincie, waarvan verhoudingsgewijs een groot deel in de stad. Hun doelstelling was vooral om een zicht te krijgen op de koopbinding/koopattractie en bezoekbinding/bezoekattractie. Binding is de aantrekking op de eigen bewoners van de gemeente, attractie is het aantrekken van mensen van buiten de gemeente naar de gemeente. Daarnaast deden ze ook onderzoek naar de motieven en evaluatie van de gebieden. De resultaten voor de stad zijn zeer gunstig. Antwerpen heeft een zeer hoge koopbinding voor periodieke (kleding, schoenen enz.) en uitzonderlijke goederen (meubels, elektro enz.). Van koopvlucht naar andere gemeenten is in Antwerpen weinig te merken: gemiddeld gezien (voor alle producten) gaat ongeveer 14% van de bevraagde inwoners uit de stad Antwerpen 27

29 buiten de gemeente winkelen; of omgekeerd kan je stellen dat er een koopbinding is van 86% in de stad Antwerpen. De attractie die de stad uitoefent op andere gemeenten, is ook hoog (uitgedrukt in aantal bezoekersequivalenten van buiten de gemeente 4 ): 1. voor dagelijkse goederen zijn dat meer dan equivalenten; 2. voor periodieke goederen heeft Antwerpen de grootste aantrekking ( equivalenten; Wijnegem komt op de tweede plaats met equivalenten); 3. voor uitzonderlijke goederen zijn dat zelfs equivalenten; 4. ook op het vlak van supermarkten ( equivalenten), restaurantbezoek ( equivalenten), bank/postkantoor ( equivalenten), persoonlijke verzorging ( equivalenten) scoort de stad Antwerpen het hoogst. In samenwerking met de andere Vlaamse provincies wordt de methodologie van deze studie (koopstromenonderzoek, aanbodanalyse en visievorming) overgenomen in één grote interprovinciale studie die in 2014 zal worden afgerond. Het voordeel is dat in deze studie ook de interprovinciale koopstromen worden onderzocht. 4 Het aantal bezoekersequivalenten van buiten de gemeente is de som van het aantal inwoners van buiten de gemeente die de betreffende gemeente bezoeken voor aankopen. 28

30 3. Visie en beleid Deze beleidsnota streeft naar het versterken van de detailhandel in de stad Antwerpen. Typisch aan de sector detailhandel is dat het een zeer dynamische, vitale sector is die een weerspiegeling is van de karakteristieken van de stad of op kleinere schaal van buurten, wijken, districten. Daarom is het zeer belangrijk om de kansen te geven aan de juiste detailhandel op de juiste locatie, om antwoorden te bieden op trends en evoluties, om in te spelen op die dynamiek. Immers, doordat investeerders zien dat er vernieuwing is in de detailhandel, dat de kwaliteit er hoog blijft, trekt dit nieuwe investeringen aan. Andersom (daling van de kwaliteit, doet handel wegtrekken) resulteert dit natuurlijk in een negatieve spiraal. Detailhandel is ook belangrijk voor het leefbaar maken en houden van buurten, niet alleen van de reeds bestaande buurten, maar ook wanneer nieuwbouwwoningen worden ontwikkeld. Op schaal van de wijk/buurt is het van groot belang om de primaire voorzieningen aanwezig te hebben. Bovendien is de sector voor veel inwoners van stad Antwerpen een bron van tewerkstelling: op het einde van het 4de kwartaal 2009 waren er in de sector groot- en detailhandel; reparatie van auto s en motorfietsen mensen tewerkgesteld. De detailhandelsector stelt vaak lokale arbeidskrachten tewerk, wat opnieuw een gunstig effect kan hebben op bepaalde buurten met een hoog werkloosheidspercentage. Vanuit die optiek wordt er nu gekeken welke beleidskrachtlijnen de stad moet voorop stellen om haar detailhandel en haar winkelstraten te optimaliseren. Om het detailhandelsbeleid goed uit te voeren in een stad als Antwerpen, is een geïntegreerde aanpak onder regie van Werk en Economie cruciaal. Deze nota bevat een aantal kapstokken om deze aanpak te verankeren. In dit deel gaan we de algemene krachtlijnen oplijsten die betrekking hebben op detailhandel in stad Antwerpen. De focus ligt daarbij op 6 strategische pijlers: kernversterkend beleid, aanbod, kwaliteit, mobiliteit, promotie en netwerken. Binnen deze strategische pijlers worden doelstellingen naar voor geschoven waarop het detailhandelsbeleid zich de komende jaren zal focussen Kernversterkend beleid Stad Antwerpen voert een kernversterkend detailhandelsbeleid, waarbij de afgebakende kernwinkelgebieden geoptimaliseerd en versterkt worden. Als centrale idee of krachtlijn in het aanbodbeleid grijpen we terug naar de Beleidsnota Detailhandel van 2006 waarin gesteld wordt dat alle detailhandelsbeleid moet vertrekken vanuit een 29

31 kernversterkende gedachte 5. Deze filosofie van kernversterkend beleid blijven we, ook naar analogie met de startnota Winkelen in Vlaanderen van de Vlaamse Regering, verder zetten in het toekomstig beleid. In de startnota wordt een aanzet gegeven, conform het Vlaams regeerakkoord, om zowel op het vlak van ruimtelijke ordening als het vlak van economie tegelijk een kernversterkend beleid te voeren als een aanbodbeleid voor handelsvestigingen. Daarnaast is er ook het structurele Vlaamse stedenbeleid dat kernversterking als een belangrijke hefboom voor duurzame steden beschouwt. Het stedenbeleid zet in op de versterking van levendige kernen, met een mix van functies, waarbij ingezet wordt op nabijheid en op slim verdichten. Dit vraagt een geïntegreerde benadering van nood aan betaalbare en kwalitatieve woonruimtes, het maximaliseren van kansen voor horeca, winkels en creatieve industrie, het slim inplanten van zorginfrastructuur, gecombineerd met mobiele dienstverlening, en het streven naar duurzame distributie, kwaliteitsvolle publieke ruimte, e.d Centrummanagement In de nota Winkelen in Vlaanderen 2.0 wil men dan ook verder werk maken van het ondersteunen van de lokale besturen om een sterke actor- en regisseursrol op te nemen inzake een kernversterkend detailhandelsbeleid. In de stad Antwerpen neemt het Centrummanagement van de dienst Werk en Economie een aanzienlijk deel van deze actor- en regisseursrol op. De centrummanagers hebben rechtstreeks contact met de handelaars, rond wie het uiteindelijk allemaal draait. Zij zijn de brug tussen stad en handelaar. Ze zorgen voor een goede relatie en uitstekende begeleiding. 1) Daar waar de handelskernen heraangelegd worden of waar stadsontwikkelingsprojecten plaatsvinden, worden handelaars extra begeleid. 2) De ambitie is om een servicepakket voor handelaarsverenigingen uit te werken met als doel de handelskernen te versterken. Dit servicepakket omvat enkele ondersteunende diensten die door de centrummanagers kunnen uitgevoerd worden en waarvoor binnen het servicepakket een aantal standaard richtlijnen voor opgenomen zijn. Dit schept duidelijke verwachtingen voor alle partijen. 3) Ook dienen de handelaars gestimuleerd te worden om hun business meer interactief en met de nieuwste technologieën uit te bouwen. 4) Een aandachtspunt is dat de handelaarsvereniging een dynamische groep is met wie de centrummanager samenwerkt en waar creativiteit en inspiratie centraal staan. Als stad zorgen we voor voldoende inspiratie om het concept van de traditionele vereniging een nieuwe dynamiek te geven. Daarom steunt stad Antwerpen de handelaars om sterke samenwerkingsverbanden aan te gaan. Hiervoor worden onder meer matchmaking- en netwerkevents georganiseerd. Door middel van uitwisselingsprojecten tussen handelaars & 5 Het verhogen van de aantrekkingskracht en uitstraling van commerciële kernen is de kerngedachte als we spreken over het optimaliseren van bestaande commerciële concentraties." (Beleidsnota Detailhandel stad Antwerpen, p. 34, 2006) 30

32 handelaarsverenigingen kan de creativiteit en activiteit in de kernen immers verhoogd worden. Dit kan door: "stages" bij mekaar, in andere wijken enz. o.a. om diverse acties op elkaar af te stemmen. Door binnen bepaald thema op meerdere locaties evenementen of acties te organiseren, creëer je immers schaalvoordelen. het organiseren van een leerplatform: gevestigde handelaars die nieuwe jonge handelaars onder de arm nemen, om zo ideeën en ervaring uit te wisselen het zoeken naar synergieën tussen de handelaars en de non-profitsector, de culturele sector, de jongeren, het verenigingsleven in de buurt, horeca, lokale markten uit hetzelfde gebied enz Een restyling van het huidige project De Uitdaging, dat acties en samenwerkingsverbanden op lokaal niveau wil ondersteunen is daarbij aan de orde. Het project kan breder bekeken worden vanuit het grote scala aan (promotie)campagnes, acties, instrumenten die op alle niveaus binnen de moderne samenleving bestaan. 5) Onder de vorm van accountmanagement is het de ambitie om de bestaande belangrijke of imagobepalende handelaars te benaderen. Deze ondernemers dienen verankerd te worden en worden jaarlijks bezocht door de centrummanager. Ze moeten mee ambassadeur zijn om Antwerpen te positioneren als meest aantrekkelijke plek om handel te drijven. 6) Essentieel voor handelaars is een duidelijke communicatie over reglementen, toelagen en wetgeving. Een handelaar is zeer gebaat bij duidelijke communicatie over wat (niet) kan en (niet) mag in een stad, aan welke verplichtingen hij moet voldoen om een zaak uit te baten in de stad en welke ondersteuning hij kan krijgen vanuit de stad. Zeker wanneer een handelaar in meerdere steden een handelszaak heeft is het niet evident om een overzicht te krijgen van alle stedelijke regelgeving. Stad Antwerpen neemt zich voor om hieromtrent via talrijke communicatiekanalen duidelijkheid te geven. Over de gemeentegrenzen heen kan er dan een goed raadpleegbaar instrument komen dat de handelaar/investeerder hierin inzage geeft. Een goed voorbeeld daarvan is de lokale fiscaliteit, met de ambitie belastingsreglementen van verschillende steden en gemeenten te kunnen raadplegen via een centrale website. De ondernemerswebsite is een belangrijke tool om te communiceren. De site heeft als doel tot een interactieve dienstverlening en begeleiding te komen voor ondernemers, bedrijven, handelaars. Er zal zoveel mogelijk dienstverlening naar handelaars gedigitaliseerd worden. Het kan dus zeker een functie krijgen van e-loket, maar ook voor het posten van vragen, forum, om informatie over cijfers over kernwinkelgebieden te verspreiden, Afbakening kernwinkelgebieden In dit deel bakenen we de kernwinkelgebieden af voor de stad Antwerpen. Dit om de eigen projectwerking en het beleidsadvies optimaal te onderbouwen, maar ook om zoals eerder gesteld aanspraak te kunnen maken op de Vlaamse oproep voor subsidies "Kernversterkende maatregelen". De definities van het begrip "kernwinkelgebied" die we terug vinden in de literatuur spreken vooral 31

33 over aaneengesloten gebieden, een hoge concentratie van handel/horeca/commerciële diensten, het tegengaan van de omvorming handel naar wonen op het gelijkvloers, Binnen kernwinkelgebieden streven steden naar optimale uitbouw van de handelsfuncties. Ook de aanloopstraten tot het kernwinkelgebied zijn van belang, al mag hier de verhouding winkelen/wonen lager liggen. Op basis van deze definiëring, maken we een duidelijke selectie van de kernwinkelgebieden aan de hand van de typologie van de winkelgebieden uit hoofdstuk Deze typologie (zie ook pagina 14 en verder) is gebaseerd op criteria die dynamisch zijn (zoals aantal winkels, winkeldichtheid enzovoort). Minstens driejaarlijks worden deze cijfers herberekend en kan dus ook de typologie veranderen. Een veranderde typologie kan daarna leiden tot een nieuwe, aangepaste afbakening van kernwinkelgebieden. Immers, bij de afbakening van kernwinkelgebieden, kiezen we uit de typologie van de winkelgebieden voor volgende vijf types winkelgebieden: primair winkelhart, secundair winkelhart, stadsdeelcentra, wijkcentrum groot en wijkcentrum klein. Dit omwille van volgende redenen: (1) er moet voldoende winkeldichtheid zijn en/of (2) het aantal verkooppunten moet hoog genoeg zijn en/of (3) er moet een aantrekkelijke branchering, profilering of thematisering zijn. Daarom valt het type "buurtwinkelgebied" af als kernwinkelgebied, tenzij deze een aanloopstraat is naar een kernwinkelgebied. Als aanloopstraat is hier wel een heel andere aanpak nodig dan het kernwinkelgebied. Ook is de aanwezigheid van voldoende handelaars essentieel, waardoor het type "baanwinkelgebied" moeilijk kan gezien worden als kernwinkelgebied. Zij hebben een volledig andere aanpak nodig dan de "traditionele" handelskernen. 8 winkelgebieden worden op deze manier niet aanzien als kernwinkelgebied: 1) Diksmuidelaan (buurtwinkelgebied, district Berchem) 2) Donk (buurtwinkelgebied, district Ekeren) 3) Mariaburg (buurtwinkelgebied, district Ekeren) 4) Provinciestraat (buurtwinkelgebied, district Antwerpen) 5) Sint-Bernardsesteenweg (buurtwinkelgebied, zuidelijk deel op de grens district Hoboken-Kiel) 6) Stenenbrug (buurtwinkelgebied, district Borgerhout, gedeelte extra-muros) 7) Boomsesteenweg (baanwinkelgebied, district Wilrijk) 8) Bredabaan Baanwinkels (baanwinkelgebied, district Merksem) De overgebleven 50 winkelgebieden worden gegroepeerd in 19 kernwinkelgebieden om meer gebiedsgericht te kunnen werken en om niet te versnipperd acties uit te voeren. Het resultaat van deze clustering is te lezen in tabel 2 en kaart 3. 32

34 Tabel 2. Clustering van 50 winkelgebieden in 19 kernwinkelgebieden DISTRICT KERNWINKELGEBIED WINKELGEBIED District Antwerpen Centrum Antwerpen Primair winkelhart Meir-GB Shopping Center-Stadsfeestzaal Antwerpen-Noord Vlaamse-Waalsekaai Mechelsesteenweg Schuttershofstraat-Hopland Wilde Zee-Huidevettersstraat Leopoldstraat-Sint-Jorispoort Kammenstraat-Kleine Markt Steenhouwersvest Nationalestraat Secundair winkelhart Hoogstraat Wijkcentra Klein De Keyserlei-Century Center Diamantwijk-Centraal Station Jezusstraat Lange Koepoortstraat Melkmarkt-Korte Nieuwstraat Minderbroedersrui-Wolstraat Sint-Katelijnevest Volkstraat-Geuzenstraat Koningin Astridplein Quellinstraat-Frankrijklei Kloosterstraat-Riemstraat Gemeentestraat Lange Kievitstraat-Simonsstraat Secundair winkelhart Offerandestraat-Dambruggestraat Wijkcentra Groot Wijkcentra Klein Buurtwinkelgebied Carnotstraat Handelstraat-Korte Zavelstraat Lange Beeldekensstraat-Diepestraat Sint-Gummarusstraat-Diepestraat Sint-Jansplein-Vondelstraat Van Wesenbekestraat Kerkstraat Secundair winkelhart Vlaamsekaai-Waalsekaai Secundair winkelhart Mechelsesteenweg Paardenmarkt Wijkcentra Klein Paardenmarkt Anselmo-Kasteelplein Wijkcentra Klein Anselmostraat Wijkcentra Klein Kasteelpleinstraat Brederodewijk Wijkcentra Klein Brederodewijk Abdijstraat-Den TIR Stadsdeelcentrum Abdijstraat-Den TIR Linkeroever Wijkcentra Klein Linkeroever District Berchem Driekoningenstraat Wijkcentra Groot Driekoningenstraat-Statiestraat Buurtwinkelgebied Grotesteenweg Fruithoflaan Wijkcentra Klein Fruithoflaan Gitschotellei Wijkcentra Klein Gitschotellei District Borgerhout Turnhoutsebaan Wijkcentra Groot Turnhoutsebaan Borgerhout District Deurne Deurne-Noord Wijkcentra Groot Deurne-Noord Deurne-Zuid Wijkcentra Groot Herentalsebaan District Ekeren Centrum Ekeren Wijkcentra Groot Ekeren-Dorp District Hoboken Centrum Hoboken Wijkcentra Groot Kioskplaats-Kapelstraat District Merksem Centrum Merksem Stadsdeelcentrum Bredabaan Centrum Buurtwinkelgebied Victor Roossensplein-Oude Barreellei District Wilrijk Centrum Wilrijk Stadsdeelcentrum Bist-Winkelcentrum De Kern Wijkcentra Klein Jules Moretuslei 33

35 Kaart 3. Clustering van 50 winkelgebieden in 19 kernwinkelgebieden 34